Month: April 2023

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС…

Манай сонин “Элэг нэгтэн” хэмээх шинэ булан нээж байна. Энэ булангаараа бид тасарч бутарч хилийн чанадад байгаа монгол угсаатнуудын, гарал угсаа, өөдөлж уруудсан эмгэнэлтэй түүх, өнөөгийн амьдрал зэргийг хүргэх болно. “Элэг нэгтэн” булангийн эхлэл болгож “Дарагдаж нухлагдсан ч өвдөг сөхрөөгүй халимагууд минь” нийтлэлийг гаргасан нь уншигчдын талархлыг зүй ёсоор хүлээсэн юм. Энэ удаа Шинжааны Ойрадуудын түүхээс өгүүлэх болно. Хэдэн зууны өмнөх түүхийн жимээр биднийг хөтлөгч нь түүхч, доктор, дэд профессор На.Сүхбаатар билээ.

-Өдгөөгийн Хятадын Шинжаан мужид амьдардаг Ойрад монголчууд гэж хэн юм бэ. Тэд угаасаа л тэнд амьдардаг байсан хүмүүс үү?

-Шинжааны нутаг бол эртнээс монголчууд, түүний өвөг дээдэс нутаглаж байсан газар. XV зуунаас Дөрвөн ойрад тэнд оршин тогтнож Манжид мөхөөгдтөлөө улс шиг улс байж бүс нутгийн бодлогыг тодорхойлж иржээ. Одоо тэнд “Их хядлага”-аас үлдсэн болон Ижил мөрнөөс нүүж ирсэн, бодлогоор суулгасан торгууд, хошууд, өөлд, дөрвөд, захчин, урианхай бас цахар гэсэн угсаатны бүлгээс бүрдсэн 180 мянга шахам монголчууд аж төрж байна.

-Ижил мөрнөөс хэзээ, хэн нь нүүж ирсэн бэ?

-Төв Азийн түүхэнд XVIII зуунд хэдэн томхон үйл явдал болж л дээ. Энэ бол бүгд монгол үндэстэн, монголчуудын түүх, соёлтой холбоотой зүйл. Үүний нэг нь 1755-1758 онд Зүүнгар хаант улсыг манжууд мөхөөж, хүн ардыг нь хүйс тэмтэрсэн явдал. Нөгөө нэг нь үүнтэй холбогдоод гарсан 1771 онд Ижил мөрний Ойрад буюу халимагуудаас хуучин нутагтаа ирсэн нүүдэл юм.

-Энэ нүүж ирсэн хүмүүс өмнө нь Зүүнгар хаант улсаас тасарч явсан хүмүүс гэдэг байх аа?

-Тийм ээ. Яагаад энэ хоёр хоорондоо холбоотой вэ гэвэл Зүүнгар хаант улсыг манжууд гурван удаагийн их цэрэг оруулж дайлах явцад тэндээс хэсэг ойрадууд нүүж Ижил мөрөн дэх халимагууд руу очсон юм. Ингээд Ижил мөрөнд өмнө нь буюу 1607 оноос удаа дараалан нэмэгдэж очсон торгууд, дөрвөд, хошууд нар дээр дахин дүрвэж зугтагсад очоод Ижилийн ойрадуудын хүн амын тоо их өссөн л дөө. Зүүнгар хаант улсаас Ижил мөрөн рүү нүүх нүүдлийг торгуудын Шэйрэн тайж, хойдын Дэжид тэргүүтэй ноёд тэргүүлжээ. Энэ нь 1755, 56 оны хэрэг явдал. Тэд Ижил мөрний халимагууд дээр очоод Халимагийн хаант улсын бүрэлдэх үүнд оржээ. Гэтэл Зүүнгар хаант улс мөхсөнтэй зэрэгцээд оросууд Халимагийн талаар явуулж байсан бодлогоо өөрчилжээ. Яагаад гэхээр Халимагтай эвгүй харьцвал Төв Азид хүчирхэг байгаа Зүүнгар хаант улс хөдөлнө гэдэг айдас байсан нь алга болсон. Халимагийн уламжлалт төрийн тогтцолцоог эвдэж эхэлсэн. Ноёд Тив дамнасан нүүдэл Манай сонин “Элэг нэгтэн” хэмээх шинэ булан нээж байна. Энэ булангаараа бид тасарч бутарч хилийн чанадад байгаа монгол угсаатнуудын, гарал угсаа, өөдөлж уруудсан эмгэнэлтэй түүх, өнөөгийн амьдрал зэргийг хүргэх болно. “Элэг нэгтэн” булангийн эхлэл болгож “Дарагдаж нухлагдсан ч өвдөг сөхрөөгүй халимагууд минь” нийтлэлийг гаргасан нь уншигчдын талархлыг зүй ёсоор хүлээсэн юм. Энэ удаа Шинжааны Ойрадуудын түүхээс өгүүлэх болно. Хэдэн зууны өмнөх түүхийн жимээр биднийг хөтлөгч нь түүхч, доктор, дэд профессор На.Сүхбаатар билээ. зайсангуудын хүүхдийг барьцаанд авсан. Хант улсын шүүх-Заргын газрын бүтэц, үүргийг нь өөрчилсөн. Халимаг ноёдын эрх мэдлийг хасаж багасгасан. Мөн Оросын үнэн алдартны шашны лам нар Халимагт шашнаа дэлгэрүүлэх үйл ажиллагаагаа идэвхтэй, хүчтэй явуулж эхэлжээ.

-Халимаг чинь буддын шашинтай биз дээ?

-Буддын шашинтай, яг л Монголд өрнөж байсан буддын шашны дэлгэрэлт, хөгжил тэнд адилхан байсан. Сургах нэрийн дор залуусыг нь загалмайн шашиндаа оруулж эхэлсэн. Үүнд халимагууд маш эмзэглэсэн. Буцаж нүүх гол нэг шалтгаан энэ байсан. Ер нь оросууд халимагуудыг Турк болон Кавказын түрэг олон аймгуудын өмнөөс нохойд барьдаг мод болгож ирсэн байдаг. Наашаа нүүхийн өмнө л гэхэд 1770 онд гэхэд халимагаас 10 мянган цэрэг татаж дайнд оруулж байлаа шүү дээ. Дахин цэрэгт дайчилах яриа ч байсан гэдэг. Үүнээс гадна Халимагийн үржил шимтэй газруудад нүүдлийн украин, оросууд ирж суурьшин газар тариалан эрхлэх болсноор газар нутгаар хавчигдаж байжээ. Ингээд байдал өөрчл өгдөөд ирэхэд Халимагийн ноёд 1767 оноос цаашид хэрхэх талаар олон удаа ярилцсан байна. Их ч олон санал гарсан. Хоорондоо зөрчилтэй ч байж. Ихэнх ноёд хуучин Зүүнгар хаант улс буюу одоогийн Хятадын Шинжаанд очъё гэсэн санал гаргасан байдаг. Тэд Зүүнгар улсын хүн амыг хядан устгасан тухай олж мэдээд тэдний газар нутгийг эзлэн суух, бие даасан хаант улс байгуулахыг зорьсон.

-Зүүнгар хаант улс гэж тухайн үед хэр том газар нутагтай ямархуу улс байсан юм бэ?

-Балхаш нуурын сав газраас эхлээд Тэнгэр уул, Тэнгэр уулын урд талыг оруулаад Хами, Монгол Алтайн нурууны сав газрыг багтаасан өргөн уудам нутагтай улс байлаа. Зүүнгарыг бут цохисны дараа газар нутаг нь хоосорч, эзгүй нутагт нь урд талаас хотон, баруун талаас нь хасаг, бурууд нар шахаж орж ирсэн. Ингэсэн байхад ч одоогийн Шинжааны нутаг өргөн уудам. Ижил мөрөнд байсан Ойрадууд “Мөхсөн Зүүнгар хаант улсаа сэргээе, хуучин нутгаа эзэлж авъя” гэдэг дээр санал нэгджээ. Эцэст нь нүүхээр шийдэж холын аянд мал сүрэг, хүн ардаа бэлдсэн. Мөн тэд оросуудыг гэнэдүүлж нууцаар нүүхээр шийдсэн дээ. Тэд 1771 оны нэгдүгээр сарын 5-нд наашаа нүүжээ.

-Бүгдээрээ юу?

-Халимагууд Ижил мөрний наана, цаана хоёр хэсэг амьдарч байжээ. Хамгийн олон хүн амьдарч байсан голын наад хэсэг нь наашаа нүүсэн байдаг юм. Мөрний цаад талын хэсэг нь тэндээ үлдсэн. Яагаад гэхээр тэр жил дулаахан өвөл болж голын ус сайн хөлдөөгүй цөмр өөд байсан учраас гол гаталж чадаагүй. Ижил бол өргөнөөрөө манай Өгий нуурын өргөн шиг. Цаад талын эрэг дээр байгаа мод бараг үзэгдэхтэй үгүйтэй харагддаг дэлхийн том мөрөн шүү дээ. Бас нүүхээс татгалзсан, эргэлзэж тээнэгэлзсэн ч байсан биздээ.

-Хэр олон хүн наашаа нүүсэн юм бол…

-Хүн амын гуравны хоёр нь наашаа нүүсэн гэдэг. Наашаа нүүсэн хүний тоо нь олон янз байдаг ч баттай эх сурвалжаас үзвэл 168 мянга 80 хүн нүүсэн гэсэн тоо байна. Нүүдлийн төгсгөл буюу Зүүнгарын нутаг Ил мөрний эрэгт ирэхэд 66 мянга 73 хүн үлдсэн байв. Тэр нүүдэлд зуун мянган хүн үрэгдсэн. Энэ үйл явдал Орос болон Турк, бүс нутгийн нийгэм улс төрийн нөхцөлд их өөрчлөлт гаргасан. Энэ бол зүгээр нэг хэсэг ард түмний нүүдэл биш. Түүхийн маш олон өөрчлөлт үүнтэй холбоотой гарч ирсэн. Халимаг улс тухайн үед Оростой хийсэн гэрээ ёсоор Туркаас, Каспийн чинадын аймаг улсуудаас Оросыг хамгаалах халхавч болж байсан. Тэр халхавч маш хүчгүй болж үлдэж байгаа хэрэг. Нүүдлийг мэдээд оросууд тэр дор нь гавшгай цэрэг гаргаж нэх үүлсэн ч гүйцэж чадаагүй. Волга (Ижил) мөрнөөс Зай (Урал) мөрөн хүртэл, бас Зайгаас зүүнш халимагуудын нүүдэл маш хурдан явсан учраас гүйцэхгүй болсон байв. Халимагууд нүүхдээ эд хөрөнгөө бусдад ашиглуулахг үйн тулд өвөлжөө бууцаа шатаасан. Энэ нүүдлийн үеийн нөхцөл байдал тун хүнд байжээ.

-Наашаа явсан нүүдэл асар их хохирол амссан нь нас барсан хүмүүсийн тооноос илт байна. Яагаад тэр вэ?

-Оросууд цэрэг нэхүү- лээд гүйцэж чадахгүйгээ мэдсэн хойно зам зуурын хасаг (казак)-уудад даалгавар өгс өн. Нүүж яваа халимагуудыг цохиж олзыг өөртөө ав. Болж өгвөл буцаа, алж хяд, олзол гэсэн байна. Нүүдэл гэнэт болсон учраас хасгийн баруун хэсэг нь нэг их цохилт өгч чадаагүй. Ойрадууд ч бэлтгэлтэй ч байсан. Нүүдлийг сум тусах газар дагалдах цэргээр хамгаалж явсан. Сөрөг довтлох ангиудыг ч бэлэн байлгажээ. Араас ирэх цохилтыг даах хэмжээний цэрэг арыг хамгаалж явсан. Энэ бүхнийг нарийн зохион байгуулсан учраас эхний үеийн дайралтыг ажрахгүйгээр давсан.

-Тэд хэр урт замыг туулж ирсэн бэ?

-Нийт нүүдлийн зам нь 6000 гаруй км. Эхний гурван мянгад нь боломжийн явсан. Гэхдээ нүүдэл дүн өвлөөр явсан болохоор маш хэцүү байжээ. Өвлийн хахир хүйтэн, хаврын шуурга тэдний мал сүргийг туйлдуулан, хохирол амсч эхэлсэн. Нүүдлийн замд өтгөс, нялхас олноор үхэж үрэгдэж замд гээгдэн хоцорч байжээ. “Халимаг хаадын тууж” гэдэг 1770-аад онд зохиогдсон сурвалж бий. Нүүдэлд оролцсон хүн бичсэн бололтой сурвалж. Тэнд Хасгийн довтолгооныг хоёр хуваасан байдаг. Эхнийх нь болох Авлай хааны довтолгоон их хүнд бэрх байжээ. Нүүдэлчид харилцан тулалдсан учраас Авлайн цэрэг ч хохирол амсч дийлэлгүй үлдсэн байна. Харин зүүн хасагийн Ирлай султан ядарсан нүүдэлчидтэй дайтаж байснаа найрамдсан нэртэй нүү- дэлчдийг нутагтаа хагас сар амрах боломж олгожээ. Энэ бол хууран мэхлэлт байсан. Энэ хугацаанд Ирлай султан Авлай зэрэг хаадаас цэрэг цуглуулж байгаад дайрсан. Тэнд нүүдэлчид маш их хохирол амссан. Эд хогшлоо булаалгаж дууссан. Тэд халимагт 150 жил суурьшихдаа хүчирхэг байсан улс болохоор маш эд агуурстай байсан хэрэг. Хамгаа булаалгаж, хүнээ алуулж тэднээс арай гэж мултарчээ. Олон ч хүнээ олзлуулсан. Замын туршид хаягдаж гээгдсэн, олзлуусан нь их. Тэднийг өмнөд Сибирийн хилийн заставт харьяалагддаг байсан боолын зах дээр худалдсан гэж халимагийн түүхч У.Очиров тэмдэглэсэн байдаг. Нүүдэлчдийг цаана нь Буруудууд хүлээж байв. Киргизүүд л дээ. Сурвалжид бичснээр буруудууд нүүдэлчдийг баяр, найр цэнгэлийн өдөр мэт баярлалдан угтжээ. Нэг ёсондоо дээрэмдэж олзлох гэж. Ойрадууд XVII, XVIII зууны туршид киргиз, хасагуудыг нэгтгэн захирч байсан болохоор заналт дайснууд нь гэсэн үг л дээ. Буруудыг арай гэж давсан нүүдэлчидийг Төв Азийн халуун элсэн цөл угтжээ.

-Ийм замаар явна гэдгээ төлөвлөөгүй байсан юм болов уу?

-Тэд төөрсөн. Тэр ард түмэн тэсэх үү, үгүй юу гэдэг дээрээ тулж ирсэн. Балхаш нуурт хүрэхийн өмнөх 10 хоног буюу 500 орчим км газар цөлд ирж ангаж цангахын зовлонд унасан. Анх Сибирийн өвлийн хүйтэн цаг агаарт зовж байсан бол сүүлдээ говь цөлийн зуны халуун тэднийг зовоожээ. Хүмүүс хатаж үхэхгүйн тулд сүүлчийн арга хэмжээ болгон үхэр адууныхаа гүрээний цусыг ууж явжээ. Үүнээс үүдэн тахал гарч, ядарч туйлдсан нүүдэлчдийг улам л хорогдуулсан. Энэ бол маш хүнд нүүдэл. Явсаар байгаад Балхаш нуурт ирсэн ч хүн малд ус тохирохгүй зэргээс болж хорогдсоор л байсан. Тэд Балхаш нуурыг тойрохдоо хоёр хуваагдаж явжээ. Дээрэмчид салахгүй дагасаар, хохирол үзүүлсээр. Нүүдэлчдэд хамгийн сүүлд тэмээ л үлдэж. Яс, арьс болтоо турсан ч нүүдлийн голыг тэмээ нугалсан гэдэг. Иймээс тэмээг ойрад монголчууд их хүндэлдэг. Ямар ч тохиолдолд, тэмээ хэрэггүй байсан ч тэмээ өгсөн үржүүлдэг нь үүнтэй холбоотой. Саяхныг хүртэл айл бүхэн 5- 10 тэмээтэй байлаа.

-Нүүдэлчдийг ямархуу нөхцөл байдал угтсан бол…

-Маш том нүүдэл байсан учраас нүүдэл ирж яваа чимээ манжуудад аль хэдийнэ хүрсэн байв. Илийн голын хөвөөнд гурван түмэн цэрэг хүлээж байв. Анх ойрадууд Ижил мөрнөөс гарахдаа Зүүнгар хаант улсаа сэргээх зорилготой хүчирхэг хүмүүс байсан бол зорьсон газраа ирэхдээ ядарч зовохын туйлд хүрсэн байв. Амьтай голтой л хүмүүс байсан. Ингээд үлдсэн ноёд хоорондоо зөвл өлдөж байгаад Манж Чин улсад дагаар орсон. Тэд 1771 оны наймдугаар сард хүсэж мөрөөдсөн Ил гол, Тэнгэр уулынхаа хойт хормойд хү- рэлцэн ирсэн юм. Найман сар үргэлжилсэн дэлхий дахины сүүлчийн том нүүдэл амжилттай зорьсон газраа ирлээ. Том гэдэг нь оролцогчдын тоо, туулсан зам, замналаар нь хэлж байгаа юм. Есдүгээр сард нүүж ирсэн хүмүүсийн голлох ноёд Бээжинд очиж Манжийн хаанд бараалхан үндсэн албат нь болжээ. Хол замыг чадан ядан туулж ирсэн энэ хүмүүс бол одоогийн Шинжаан-Уйгарын өөртөө засах орны ойрадуудын ихэнх хэсэг нь юм.

-Нүүдэллэгсэд ямар овог, аймгийн хүмүүс байсан бэ?

-Нүүдэллэж ирсэн тэр хүмүүсийн ихэнх нь торгуудууд. 66073 хүний 59565 нь торгууд, 6000 нь хошууд, бас цөөхөн дөрвөд, хойд аймгийнхан байсан. Манжууд тэднээс их болгоомжилж байсан учраас бөөнөөр нь байлгах боломж олголгүй хоорондоо 200-300 км-ийн зайтай таван хэсэг газар тарааж суурьшуулсан. Манжийн Тэнгэр тэтгэгч хаан Илийн жанжинд “салган тохируулж, хү- чийг нь бууруулах” зарлиг буулгаж 5 зам хуваасан байна. Түүнээс шалтгаалаад Харшаар, Ховогсайр, Хар усан, Жин, Булган голын торгууд гэсэн таван хэсэгт тэд амьдрах болсон юм. Харшаарт торгуудуудтай хошуудууд хамт сууж байгаа. Торгуудын нүүдлийг толгойлж ирсэн гол хүн бол Увш хаан. Бас Цэвэгдорж тэргүүтэй ноёд. Харшаарын торгуудын нутагт Увш хааны хөшөөг торгууд түмэн босгосон байдаг. Манжууд Ойрадын зоригт баатар эрсээс болгоомжилж голлох ноёдыг удалгүй хороосон бололтой. Идэр залуу 30 гаруй настай Увш хаан 1774 онд учир битүүлэгээр нас барсан. Нэг үг бий. “Оросын өрөмтэй ногтноос гараад Манжийн төмөр ногтонд оров” гэж.

-Одоо Шинжаанд хэр олон ойрад монголчууд байна вэ?

-Шинжаан гэдэг бол Шинэ хязгаар гэсэн үг шүү дээ. Зүүнгар хаант улсыг мөхөөсний дараагаар байгуулсан мужаа Шинэ хязгаар гэж нэрлэсэн. Өнөөдөр Шинжаанд 180 мянган ойрад монголчууд байна. Ихэнх ынь саяын миний ярьсан нүүдлээр ирсэн торгууд, хошуудууд. Түүнээс гадна хуучин нутагтаа буюу Зүүнгар улсаас үлдсэн өөлдүүд байна. Хоосорсон нутгийг мануулахаар манжууд Цахар найман хошуунаас авчирсан хэсэг цахар бий. ХХ зууны эхээр нүүж очсон, эсвэл хил тогтоолтоор цаана үлдсэн Ховдын хязгаарын буюу манай алтайн урианхай, мончоог урианхай, захчинаас нилээд тоотой байна. Бас цөөхөн дөрвөд бий. Ижил мөрөнд нүүлгүй нутагтаа үлдсэн ойрадууд бол өнөөгийн Халимаг улс шүү дээ. Үлдсэн халимагууд “Яагаад биднийг хаяад нүүгээ вэ. Чулуун жинсэнд дурлаа юу” гэж халаглаж ярьдаг. Уг нь бүгдээрээ наашаа ирэх байсан боловч байгалийн болон бас бус шалтгаанаар нэг хэсэг нь үлдсэн. Энэ нь үлдсэн ард түмэн зовж зүдрэхийн эхлэл болсон. Оросууд гол ноёдыг нь Санкт-Петербурт аваачин цаазалсан. Халимагийн хант улсыг устган Астарханы амбан захирагчийн мэдэлд оруулсан. Тэр нүүдэл ард түмнийг салгасан. Өөрөөр хэлбэл, Оросын Ижил мөрний халимагууд Шинжаан болон Монголд байгаа торгууд, хошуудууд салж хагацаад 240 шахам жил болж байна.

-Монголын торгууд, дөрвөдүүд халимагийн торгууд дөрвөдүүдтэй тун ойрхон гэсэн үг юм байна. Тийм үү?

-Халимагууд анх 1607 онд Алтай уулын цаана, Эрчис мөрнөөс Дөрвөн ойрадаас салж Ижил мөрөн рүү нүүсэн байдаг. Тэрний нэг хэсэг нь дөрвөдүүд байсан. Дөрвө- дүүдийн ахлагч гол ноён нь Далай тайш. Далайбаатар тайш ч гэдэг. Далай тайш бол Өндөр гэгээн Занабазарын ээж Ханджав хатны эцэг юм. Тэр цагт халх ойрадын ноёд худ ургийн холбоотой байв. Далай тайш зургаан хөвг үүнтэй байсан бөгөөд дөрөвд үгээр хөвгүүн нь Омбо дайчин хошууч. Аавыгаа дагаж Ижил мөрөн рүү явалг үй нутагтаа үлдэж Алтайн цаадах Эрчис мөрөнд Дөрвөд аймгаа захирч үлджээ. Түүний хойчис ийн үе уламжлан захирч ирсэн ард иргэд нь одоогийн Монгол улсын дөрвөд, баядууд. Тийм болохоор Монголын дөрвөд, баядууд Халимагийн дөрвөд, баядуудтай холбоотой бөгөөд 400 гаруй жилийн өмнө салсан хүмүүс юм. Харин Ховд аймгийн Булган сумын торгууд, хошууд нар бол тэр алдарт нүүдэлд оролцогсод, амьд үлдэгсэд. Тэд халимагийн торгуудаас салаад 240-өөд жил болж байна гэсэн үг. Ард түмэн ингэж л салж нийлж байдаг юм байна л даа. Монголын Булган сумын торгуудуудтай уулзаж ярилцаж байхад нэг л хүчирхэг, дайчин хүмүүсийн үнэр мэдрэгддэг. Түмэн зовлонг тэсэж туулсан баатруудын үр хойчис шүү. Монголд 14, 15 мянгуулаа гэхэд олон хөдөлмөрч, бүтээлч хүн төрж гарсан байдаг юм.

-Салж хагацана гэдэг бол хэцүү хувь тавилан юм даа…

-Нүүдлээс үлдсэн Халимагийн ард түмэн эхний жил үүдэд маш хүнд хэцүү байсан. Оросын бодлогын үр дүнд халимагууд тархай, хүчг үй болсон. Орост соёлоо дээрэмдүүлэхээс гадна нөгөө талаасаа эртний өшөөт башкир, мангад, татаар, хасаг олон угсаатан шахаж, өргөн уудам нутгаас нь багасч эхэлсэн гэдэг. Нүүдлээр салсан ард түмэн биенээ маш их санаж байсан. Нэг нэгээ үгүйлсэн дуу нь эмгэнэлтэй түүх. Ингэж энэлж шаналж биенээ үгүйлж байсан нь дуунд нь үлдсэн байдаг.

-Та тийм дуунаас нэрлэхг үй юу?

-Ижил мөрөнд цутгадаг Актавын гол гэж байна. Нутгийнхан Ах дүүгийн гол гэж нэрлэдэг. Тэр Актавын гол гэдэг дуунд, “Ах дүүгийн голын ус нь ус нь Аагтайхан цайдаа зохимжтой билээ л …Ирэхийн чинь сэтгэл байхад Ижилийн ус нь шалчааг (шалбааг) билээ л” гэж дуулах юм. Ирэх хүний сэтгэл байхад тэр их мөрний ус шалбааг гэж дуулж байна.Тэгж л нэг нэгээ санан дурсаж байжээ. Ийм утгатай дуу, туульс олон. “Ил голын усыг амттай гэж бодов уу Ижил голын усыгаа гашуун гэж голов уу” гэж дуулж байх жишээтэй. Манай энд ирсэн торгуудын дуу ч адилхан. “Ижил талаа халиахаар (харахаар) Ингэн тэмээ нь газарч Инэг (янаг) талаа халиахаар (харахаар) Хоёр нүдэн газарч Алтай талаа халиахаар (харахаар) Атан тэмээ нь газарч гэж санан дурсан дуулж явжээ. Энэ цагаас хойш оросууд халимаг ойрадуудыг чангалж, вакуумд хийсэн түүхтэй. Халимаг ийнхүү Ижил мөрөнд үлдэж хоцорсон явдал бол Монголын түүхийн эмгэнэлтэй хэсэг. Нүүж ирсэн ойрадууд Манжид дагаар орсон нь Манжийн түүхийн хамгийн тэмдэглэлтэй үйл явдал болсон байдаг. Манжийн хаан ордондоо хэдэн хоногийн найр хийж, тэр хүмүүсийн хаанд бараалхаж байгааг хананд зурж үлдээжээ.

-Хэрэв наашаа салж нүүгээгүй байсан бол Халимагийн түүх арай өөр байх байж ээ?

-Хоёр гурван сая хүнтэй хүчирхэг ард түмэн байх байжээ. Гашуун түүх ярих юм бол монголчууд тогтоосон тооноос дээш гарах хувьгүй ард түмэн юм болов уу гэж би боддог. Яагаад гэхээр хүн ам нь өсөөд ирэхээр өөрсдөө хуваагдаад, сарниад бусдын боол болдог. Арай гэж хүн нь өсөхөөр монгол гэдгийг тодорхойлох соёлыг бусад нь булаагаад авдаг. Буриад, Тува, Халимагийн хэл соёл Оросын соёлд автсан байна. Өвөрмонголчуудын нэг хэсэг нь Хятадын соёлын нөлөөнд автаж байна. Монгол угсаатны хүн ам нь тодорхой тоонд л эргэлдсээр иржээ. Түүхийн хараал зэм хүртсэн мэт. Халимагт нэгэн овгийн хүмүүс надад сонин зүйл хэлсэн. Тэд тэнгэрийн хараал хүртсэн хүмүүс гэнэ. Хүн ам нь өсдөггүй. Чингис хаан Тангудыг дайлж яваад нас барахад Бурхан халдунд онголохоор цогцыг нь тээж явах замын дагуу буй хүн ардын хороодог. Тэр овгийнхон замд таарсан байсан гэнэ. Тийм учраас тэнгэрийн хараал хүрч тогтсон тооноос дээш гардаггүй гэж хэлж билээ. Монголчуудын өсөлт дэвжилтэд хүн амын тоо их чухал.

-Халимагуудын дууг сонсохоор өрөвдмөөр юмаа...

-Өрөвдөлтэй. Тэр үрэгдсэн 100 мянга бол өнөөгийнхтэй харьцуулшгүй тоо. Өнөөгийн 100 мянга бол өсдөг, үрждэг тоо. Тэр үед монголчууд төдийгүй дэлхий дахины хүн амын тоо цөөхөн байсан. 100 мянга бол том тоо шүү.

-Манай баруун аймгуудад одоо амьдарч байгаа ойрадууд хэзээ наашаа орж ирсэн хэрэг вэ?

-Заримынх нь суугуул, уугуул нутаг нь юмаа. Дөрвөд, баяд, захчин зэрэг нь 1755- 1758 онд Манжууд Зүүнгар улсыг устгахтай зэргэцэн орж ирсэн ард түмэн. Манжууд хоёр удаагийн их цэрэг Зүүнгар улсад оруулаад ялагдаж, гурав дахь удаагаа бүгдийг нь хядах зорилготой дайрсан. Эр, эм гэлгүй хөнөөж, үлдсэнийг нь ихэнхийг нь боол болгон Хятадын Хөх мөрөн мужид хүртэл цөлсөн. Бууж өгсөн, дагасан хэдийг нь Монголд суулгасан нь таны асуугаад байгаа хүмүүс билээ.

Баянзүрх дүүргийн Улсын бүртгэлийн хэлтсийн дарга П.Мөнхбаатартай ярилцлаа.

-Тоон гарын үсгийг өнгөрсөн оны тавдугаар сарын 1-нээс иргэдэд олгож эхэлсэн. Тоон гарын үсэг олгох ажил ямар явцтай байна вэ. Өнөөдрийн байдлаар хэдэн хүн тоон гарын үсэгтэй болсон бэ?

-Цахим гарын үсгийн тухай хууль 2021 оны арванхоёрдугаар сарын 17-ны өдөр батлагдаж 2022 оны тавдугаар сарын 1-ний өдрөөс дагаж мөрдөж эхэлсэн. Тус хуулиар Монгол Улсын 16 ба түүнээс дээш насанд хүрсэн хүн бүр тоон гарын үсэг авах эрхтэй бөгөөд тоон гарын үсэг олгох эрхтэй байгууллага нь Улсын бүртгэлийн байгууллага гэж заасан байдаг. Үүний дагуу Улсын бүртгэлийн байгууллага тоон гарын үсгийг иргэдэд олгож байгаа билээ. Тоон гарын үсгийг 21 аймаг есөн дүүрэгт бүх сум, хороодын улсын бүртгэгч нар олгож байна. Өнөөдрийн байдлаар улсын хэмжээнд 600 мянган иргэн тоон гарын үсэгтэй болсон байгаа.

-Иргэд тоон гарын үсгээ хэрхэн хаанаас авах боломжтой вэ?

-Иргэд тоон гарын үсгээ аймаг нийслэлийн аль ч дүүрэг, хороо болон киоск машинаас авах авах боломжтой. Мөн Баянзүрх дүүргийн ЗДТГ-ын Нэг цэгийн үйлчилгээ буюу Дарь эх нэг цэгийн үйлчилгээ, төр захиргааны хоёрдугаар байр буюу Батлан хамгаалах их сургуулийн урд, Жанжин нэг цэгийн үйлчилгээнээс, Дүнжингарав нэг цэгийн үйлчилгээний төвөөс, мөн хорооны улсын бүртгэгчээс авах бүрэн боломжтой.

“Төр хувийн хэвшлийн түншлэл”-ийн талаар төрөөс хэрэгжүүлж буй бодлогыг дэмжин хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд Улсын бүртгэлийн ерөнхий газар “Хаан банк”-тай хамтран “Тоон гарын үсэг олголтыг идэвхжүүлэх аян”-ыг энэ сараас эхлүүлээд байна. Тус аян хэрэгжсэнээр тоон гарын үсэг олголтыг идэвхжүүлэх, иргэдийн тоон гарын үсгийн талаарх мэдлэг, ойлголтыг нэмэгдүүлэх, мэдээлэл хүргэх үйл ажиллагааг хамтран зохион байгуулах, банкны бүтээгдэхүүн үйлчилгээнд тоон гарын үсгээр нэвтрүүлэх зэрэг олон ажил хийгдэж байгаа юм. Тоон гарын үсгийг иргэний үнэмлэхийн санах ой буюу чипэнд суулгах болон утасны “GSign” app буюу гар утасны аппликэйшнээр дамжуулан олгож байгаа.

-Иргэд тоон гарын үсгийг авахын тулд ямар бичиг баримтыг бүрдүүлэх хэрэгтэй вэ?

-Иргэд тоон гарын үсгийг авахад иргэний үнэмлэхийн чип дээр тоон гарын үсгийг суулгах учраас цахим үнэмлэхээ авч очих хэрэгтэй.

-Тоон гарын үсэг ямар ач холбогдолтой талаар ярихгүй юу?

-Улс орнуудын иргэд, хуулийн этгээдүүд хооронд гэрээ, хэлэлцээр, аман болон энгийн бичгийн хэлбэрээр хийгддэг. Бичгийн хэлбэрээр гэрээ, хэлцэл байгуулж түүндээ гарын үсэг зурж, тамга дарж, шуудангаар илгээх нь цаг хугацаа, хөрөнгө мөнгө их шаарддаг. Үүнийг дэлхийн улс орнууд мэдээлэл технологид суурилж Цахим гарын үсгийн хуулиар хуульчилж шийдсэнийг дагаад Иргэний хууль, Ня-бо бүртгэлийн хууль, Даатгалын хууль, Татварын хууль, Бүртгэлийн тухай хуулиудад ч нэмэлт өөрчлөлт орсон.

Мэдээлэл технологи хөгжихийн хэрээр цаасыг халж цахим баримт бичигт бүрэн шилжих, төрийн байгууллагууд тоон гарын үсэгт суурилсан цахим албан хэрэг хөтлөлтөд шилжсэнээр төсвийн хэмнэлтийг бодитой болгож, авлига хүнд сурталтай тэмцэхэд иргэд болон төрийн байгууллага хооронд наашаа цаашаа явах, очиж дугаарлаж зогсдог, төрийн албан хаагч авлига авдаг гэсэн хардалтууд хүртэл арилах боломжтой гэж харж байгаа. Тоон гарын үсэг нь өндөр нууцлал бүхий нарийн технологийн суурь бүтэцтэй ч энгийн хэрэглэгчдийн хувьд өдөр тутамдаа шууд ашиглаж болохуйц байдлаар бүтээгдсэнээрээ хэрэглэхэд хялбар, олон төрлийн зардлыг хэмнэдэг давуу талтай.

-“И-Монголиа” системийн 1.5 сая хэрэглэгчийг тоон гарын үсэгтэй болговол цахим үндэстэн, цахим хувьсгал болох талаар албаныхан ярьж байсан?

-Дэлхийн бусад орнуудын нэгэн адил цахим гарын үсгийг нийгэм, эдийн засгийн бүх харилцаандаа хэрэглэж болох эрх зүйн орчинг бүрдүүлж өгсөн. Хамгийн гол нь үүнийг бүх нийтийн хэрэглээ болгох ажлыг Улсын бүртгэлийн байгууллагын хамт олон хийж байгаа. Үүний хүрээнд Улсын бүртгэлийн байгууллага 2022 онд 400-500 мянган иргэндээ тоон гарын үсэг олгосон байна. 2023 онд тоон гарын үсгийг 1.5 сая иргэддээ олгохоор төлөвлөсөн байгаа. Ингэснээрээ бид иргэдийн цаг хугацаа хөрөнгө мөнгийг асар их хэмнэх болно. Дагаад төрийн байгууллага дээр ирж үйлчлүүлдэг иргэдийн ачаалал ч буурна гэж харж байн

Улаанбаатар хотын худалдааны танхимын гүйцэтгэх захирал Б.Хаш-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Улаанбаатар хотод үйлдвэрлэл, бизнес, худалдааны байгууллагууд хэр олон байдаг юм бэ?

-Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж байгаа бизнес, аж ахуйн нэгжүүдийн 80 орчим хувь нь зөвхөн Улаанбаатарт хаяглагддаг. Тэр дотроосоо уул уурхайн салбарыг хасаад үзэхээр 90 гаруй хувь нь бас Улаанбаатарт бий. Энэ нь Монгол Улс ганцхан төвтэй улс болж харагдаж байгаа юм. Улаанбаатар хот нэг ёсондоо Монгол Улсын эдийн засгийг бүхэлд нь төлөөлж байгаа том цэг, хамгийн том зах зээл.

Уул уурхайд ихэвчлэн том аж ахуйн нэгжүүд байдаг. Тэдгээрийг хасахаар дийлэнх хувь нь жижиг, дунд аж ахуйн нэгжүүд үлдэж байгаа юм. Энэ бол зөвхөн Улаанбаатар гэлтгүй Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгжүүдийн ихэнх нь давжаа жижиг бизнесүүд байна гэсэн үг.

-Салбараар нь харвал үйлдвэрлэл, шинэ технологи хөгжүүлэлт хэр байх юм бэ?

-Сүүлийн үеийн нөхцөл байдал, трендээс харахад худалдаа үйлчилгээний чиглэлийн бизнесүүд ихэнх хувийг эзэлж байна. Зөвхөн Улаанбаатар гэлтгүй улс тэр чигтээ. Энэ бол манай улсын боловсруулах үйлдвэрлэлийн салбар бага жинг эзэлдгийг харуулна. Өөрөөр хэлбэл, боловсруулах үйлдвэрлэлийн салбар ДНБ-д эзэлж байгаа хувь нь маш бага байна. Үүний үр дагавар нь Монгол Улсад үлдэх нэмэгдсэн өртөг бага, монголчуудад үлдэж байгаа ашиг нь сайнгүй гэсэн үг. Худалдаа үйлчилгээний бизнес бол гадагшаа гарах валютын урсгалыг нэмэгдүүлэхэд нөлөөлдөг.

-Улс орны нийслэл хотод үйлдвэрлэл явагддаг, шинжлэх ухаан хөгжиж лабораториуд нь шинэ инноваци бий болгож байдаг. Гэтэл өнөөдөр Улаанбаатарт ийм үйлдвэрлэл тун бага явагдаж байна уу даа?

-Ганц нийслэл хот гэлтгүй хот бүр өөрийн гэсэн эдийн засагтай байдаг. Тэр хотын эдийн засаг хамгийн түрүүнд бодлогоосоо, тэр хотод үйл ажиллагаа явуулж байгаа хувийн хэвшлээс хамаардаг. Яг хот төлөвлөлт болон хотын эдийн засаг яривал бүсчилсэн хөгжлийн асуудал руу орж таарна. Учир нь манай улс онцлогтой.

Өргөн дэлгэр газар нутагтай ч дэд бүтэц, хот хоорондын холболт муутай учраас Улаанбаатар руу, эсвэл Дархан, Эрдэнэт гэсэн хоёр, гуравхан цэг рүү бүх бизнес, зах зээл нь татагдаж байдаг. Хэрэв бид Монгол Улсыг бүхэлд нь эдийн засаг, зах зээлийн ялгаатай байдлыг нь арилгаж, эдийн засгийн хөгжлийг нь сайжруулна гэвэл бүсчилж хөгжүүлэхээс өөр сонголтгүй.

Хот бүр, бүс бүр өөрийн хөгжүүлэх эдийн засгийн тэргүүлэх чиглэлтэй байх ёстой. Улаанбаатар хот Монгол Улсын санхүүгийн төв, баруун бүс нь мал аж ахуй, гарал үүсэл нь тодорхой, эрүүл мах бэлтгэж экспортолдог. Зүүн болон хойд бүс Сэлэнгэ орчмоор газар тариалан, Хөвсгөл зэрэг төвийн бүсийн хойд хэсгээр аялал жуулчлал хөгжсөн байх. Урд хэсэг нь уул уурхайгаараа тэргүүлэх чиглэл болгож, бүс бүсээрээ хөгжүүлэх эдийн засгийн тэргүүлэх чиглэлүүдтэй байж зах зээл тарна.

Бүсүүд дэд бүтэц болон эдийн засгийн солилцоогоороо холбогдож, тархсан жигд хөгжлийг бий болгодог. Тэгэхгүйгээр бүх зүйл нь Улаанбаатарт төвлөрөөд байхаар бусад бүсүүдийн хөгжил хоцрогдож, нөгөө л нийслэл рүүгээ тэмүүлэх хүн амын урсгал тасрахгүй. Тэднийг буруутгах аргагүй. Тиймээс миний хувьд Улаанбаатар хотыг санхүүгийн төв болж, хүнд үйлдвэр нь Дархан, Сэлэнгийн районд гэх мэтээр бүсчилж хөгжүүлэх нь зүйтэй гэж хардаг.

-Үнэхээр тийм. Нийслэл рүү татагдаж ирсэн хүн бүр өнөөдөр бизнес эрхлээд, цалин орлоготой байж чадахгүй байна. Харин эсрэгээрээ нийгмийн халамж хавтгайрсан, ажилгүй иргэд сошиалаар нэг хэрүүл маргаан, хов жив ярьж суудаг болсон гэхэд хилсдэхгүй. Уг нь хотын иргэд тэд үйлдвэрт, лабораториудад ажиллаж баймаар. Тийм үү?

-Үүнтэй санал нийлнэ. Учир нь өнөөдөр хувийн хэвшлийн хувьд үйл ажиллагаа явуулахад хүний нөөцийн маш их дутагдалтай болсон. Ажилчид олдохгүй байна гэж хүн бүр ярьдаг боллоо. Мэргэшсэн ажилтнуудаа авч үлдэх гэхээр бүтээмж өндөр биш байгаа учраас өндөр цалин өгч тухайн компанид тогтоож үлдээхэд хэцүү болчихоод байгаа юм.

Нөгөө талаараа бүтээмжээс гадна Улаанбаатарт чөлөөт өрсөлдөөн, чөлөөт зах зээл үндсэндээ байхгүй болж байна. Жишээ нь, хувиараа бизнес эрхлэх сонирхолтой хүн олон байдаг. Тэр хүмүүс яагаад ажил хийгээд, бизнес эрхлээд хангалттай орлоготой бүтээмж өндөртэй байж чадахгүй байна вэ гэхээр тэр хүмүүст эдийн засгийн эрх чөлөө байхгүй болчихоод байгаа юм. Нэг юм хийх гэхээр байнгын дарамт, олон шат дамжлага, чөлөөтэй үйлдвэрлэж чөлөөтэй бүтээгдэхүүнээ нийлүүлж, хэрэглэгчид нь чөлөөтэй сонголт хийж авах нөхцөлийг хууль дүрэм журмаар хаачихдаг учраас эдийн засгийн эрх чөлөө сул болчихсон. Ингэхээр бизнес эрхлэхэд хүндрэлтэй. Ингээд ирэхээр бүтээмж буурч байдаг. Компаниуд бүтээмж өндөртэй байх техник технологид хөрөнгө оруулалт хийж чадахгүй байна. Түүнтэй холбоотойгоор мэргэжлийн өндөр ур чадвартай ажилчдаа авч үлдэж, цалин хангамж санал болгох боломжгүй, өөрөөр хэлбэл чөтгөрийн тойрогт орчихоод байгаа юм.

-Гарцыг та юу гэж харж байна вэ?

-Бид хувийн хэвшилд ч тэр, иргэдэд ч тэр эдийн засгийн эрх чөлөөг нь бий болгох талаас нь анхаарч ажиллах ёстой. Яагаад бидэнд хүний нөөц дээр асуудал үүсээд байна вэ гэхээр төрийн зах зээлд оролцох оролцоо хэт өндөр байна. Төр өөрөө бизнес эрхлээд байна. Маш их хөрөнгөтэй, маш их хөрөнгө оруулалт хийх боломжтой төр гэдэг том компанитай хувийн хэвшлийн багахан компани өрсөлдөх ямар ч боломжгүй. Энэ нь зах зээл дээрх чөлөөт өрсөлдөөнийг хааж байгаа явдал. Тиймээс төрийн оролцоог арилгахгүй бол, бизнес дэх төрийн оролцоог бүр байхгүй болгохгүй л бол аж ахуйн нэгжүүд эдийн засгийн эрх чөлөөтэйгөөр бизнес эрхлэх боломжгүй.

Үүний зэрэгцээ төр нь өөрөө маш их хэмжээний халамжийн бодлого хэрэгжүүлж байгаа. Ажил эрхлээд цалин аваад амьдралаа аваад явъя гэхээр хүмүүс цалин хүрэлцэхгүй байна гэдэг. Төр нь ч тэр, ард түмний маань цалин хүрэлцэхгүй байна гэх. Гэхдээ нөгөө талаасаа төр тэр хүмүүсийг ажил хөдөлмөр эрхлэх сонирхол нөхцөлийг халамжийн бодлогоороо байхгүй болгочихсон. Өнөөдөр хүмүүс маш их хэмжээний халамж авчихаар хэн ажил хийх юм бэ. Хөдөлмөрийн зах зээл дээр нийлүүлэлтийг бууруулж байгаа хамгийн том систем бол халамжийн бодлого болчихсон. Энэ чөтгөрийн тойргоосоо гаръя гэвэл халамжийнхаа системийг бүрэн зогсоож байж, яг шаардлагатай хүмүүст хүргэж, ажил хөдөлмөр эрхлэх чадамжтай хүмүүст халамж өгдгийг бүрэн зогсоосон цагт өөр болно. Тэгж байж хүмүүс ажил хөдөлмөр эрхлэх болно, өөрсдөө бизнес эрхлэх сонирхолтой болно. Хүмүүс өөрсдөө дор хаяж бизнес эрхлээд явах сэдэл санаачилга нь сайжраад ирнэ шүү дээ. Компаниудад мэргэжлийн чадвартай ажилтнууд олдоод ирнэ. Хөдөлмөрийн зах зээлийн нийлүүлэлт нэмэгдээд ирнэ. Ингэхээр компаниудын хувьд ч дараагийн шатандаа орж үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэх, хөрөнгө оруулалтаа бүтээмж өндөртэй чиглэлүүддээ хийх боломж бий болох юм. Ийм зоригтой алхмуудыг авахгүй бол чөтгөрийн тойрогтоо эргэлдсээр л байна.

Энд нэг зүйл бий. Төрийнхөн иргэд, аж ахуйн нэгжүүд бизнес эрхлэх гэхээр зах зээл чинь бага байна, төрийн халамж хамаагүй гэж ярьдаг. Үнэндээ тийм биш. Зах зээлийг зөвхөн Монгол Улсаар хязгаарлах ёсгүй. Харин ч манай улс маш олон давуу талтай зах зээлтэй. Орос, Хятадын зах зээлийг харж бизнес эрхэлж байгаа хүмүүс үйл ажиллагаагаа өргөжүүлээд явдаг.

-Улаанбаатарт шинжлэх ухаанч технологиуд хөгждөг, лабораториуд ажилладаг болмоор байна. Гэтэл өнөөдрийн Шинжлэх ухааны академи, хүрээлэнгүүд бэлгэ тэмдэг төдий л байх шиг?

-Хэрэгтэй л дээ. Шинжлэх ухааны салбар хоёр чиглэлээр ажилладаг. Нэг нь суурь судалгаа хийдэг. Нөгөөх нь инновацийн бүтээгдэхүүн гаргахад шаардлагатай шинэ технологийг гаргаж байдаг. Инновацийн бүтээгдэхүүнүүд гаргахын тулд суурь судалгаагүй бол явахгүй. Үүнд боловсролын салбар суурь дэвсгэр болох ёстой. Гэтэл энэ салбар маань тэгж чадаж байгаа юу гэдэг асуудалтай.

ШУА, хүрээлэнгүүдэд эрдэмтэд чадлынхаа хэрээр шинэ технологи гаргахаар ажиллаад байдаг. Тэр хүмүүс нэг талаасаа хуучны социализмын үеийн сэтгэлгээ, санхүүжилтийн асуудлаас болоод бидний хүсээд байгаа шинэ технологийг гаргаж чадахгүй байгаа юм. Компаниудын хувьд социализмын чиг хандлагатай шинжлэх ухааны салбарыг хүлээж байснаас гадаадын бэлэн патентыг авчраад ажлаа хийх нь цаг хугацаа, хөрөнгө оруулалтын хувьд хэмнэлттэй. Тийм учраас ч манай шинжлэх ухааны салбарын судалгаа, инноваци эрдэмтдийн үйл ажиллагаа хувийн хэвшлийнхний хөрөнгө оруулалттай нийцэж чадахгүй байгаа юм.

-Тэгвэл өөрчлөх шаардлагатай шүү дээ. Шинжлэх ухааны салбарт хөрөнгө оруулалт хийж шинэ нээлт, инновацийг хөгжүүлж үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх хэрэгтэй?

-Шинжлэх ухааныг хөгжлийг ярьж байна гээд зөвхөн төсөв ярьдаг хуучны механизмаасаа салах ёстой. Түүний оронд хөрөнгө оруулагч гэдэг талаас, шинжлэх ухааны салбарт хэн хөрөнгө оруулалт хийдэг юм бэ. Мэдээж суурь судалгаанд төсвөөс санхүүжилт олгохоос өөр аргагүй. Харин суурь судалгаан дээрээс үндэслээд гарч ирж байгаа инновацийн бүтээгдэхүүний технологид хувийн хөрөнгө оруулалтуудыг илүү татаж, санхүүжилтийн механизмыг өөрчлөх ёстой. Боловсролын салбараа, тэр дотроос гарч ирж байгаа бүтээгдэхүүн болох оюутнууд, төгсөгч нарын чанарыг сайжруулах нь ганцхан шинжлэх ухааны салбарт ч биш манай хувийн хэвшлийнхэнд ч маш чухал болчихоод байгаа юм. Өнөөдөр хувийн хэвшилд шинээр ажилд орж байгаа хүмүүс шаардлага хангаж чадахгүй байна шүү дээ.

-Үүн дээр нэг асуулт байна. Өнөөдөр улаанбаатарчууд яагаад ажилд тэнцэхгүй, бүтээмжгүй болчихоод байна вэ. Хүн ажил хийж, хөдөлмөрлөж байж сайхан амьдардаг гэдгийг яаж ойлгуулах вэ?

-Нэг талаасаа түрүүн ярьсан халамжийн системээр угжиж, ажил хийлгэхгүй залхуу болгочихсон. Аргагүй шүү дээ. Тэр хүмүүсийг төр өөрөө залхуу болгож байна. Нөгөө талаас хэвлэл мэдээллийн салбарыг үүнд нөлөөлөх ёстой гэж би боддог. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр гарч байгаа контентуудаас инженерийн салбарын талаар, хүүхдүүдэд мэдлэг сэдэл санаачилга төрүүлэх нэвтрүүлэг байна уу. Бизнес эрхлээд би ингэж сайхан амьдарч байна гэдгийг харуулж байгаа билүү. Үйлдвэрлэл явуулбал ийм үр өгөөжтэй, улсад ийм ашигтай гэдгийг харуулж байгаа ямар ч сэдэл алга. Харин эсрэгээрээ дуу, бүжиг, хов жив л явах юм.

Нөгөө талаас хувийн хэвшил, компанийн эзэд бол худалч хулгайч гэдэг үзэл санааг олон нийтэд суулгадаг болчихлоо.

-Баян чинээлэг хүн хамгийн муу гэдэг хандлага тогтож байна…?

-Яг ийм үзэл санааг суулгаад байгаа. Гэтэл тэр хүмүүсийн ихэнх нь өөрийнхөө хөдөлмөрөөр олон жил, өдөр шөнөгүй ажиллаж байж энэ амжилтанд хүрсэн байгаа. Тэр хүмүүсийн амжилттай талаас нь хүмүүст мэдээлэл хүргэж байгаа зүйл алга. Би ажил хийвэл ийм гоё баян чинээлэг болох боломжтой гэдэг модел загвар байхгүй байна.

-Улаанбаатар төдийгүй Монгол даяараа худалдаа үйлчилгээний салбар хамгийн их хувийг эзэлж байна гэлээ. Зах зээлийн зарчим ч гэлээ хэтэрхий нэг чиглэл рүү хазайж байгаа хэрэг биш үү. Нөгөө талд үйлдвэрлэл, инновацийн хөгжил босч байх ёстой биз дээ?

-Худалдаа үйлчилгээг огт байхгүй болгоно гэж хэлж болохгүй. Манай өөрийн эдийн засгийн бодлого тэргүүлэх чиглэлүүд тунхаглалын чанартай байгаагаас л үүдэлтэй шүү дээ. Төрийн өөрийнх нь бодлого үйл ажиллагаа богино настай. Дунджаар 2.5 жилийн настай байхаар урт хугацааны бодлого байхгүй болж, гарч ирсэн хүн бүр дур дураараа юм ярьж бодлого гаргаад байхаар эдийн засгийн хөгжилд саад болоод байгаа юм.

Үйлдвэрлэлийн салбар яагаад хөгжихгүй байгаа нь бүтээмжтэй холбоотой. Бидний бүтээмж муу, доогуур байгаад байгаа учраас үйлдвэрлэл эрхлэгчид томорч чадахгүй байна. Бүтээмж муу байгаа учраас нэмэлт хөрөнгө оруулалт хийж чадахгүй. Үйлдвэрлэл эрхлэгчдийн хувьд инновацилаг шинэ бүтээгдэхүүнийг яагаад гаргаж чадахгүй байна вэ гэхээр энэ салбарт өндөр хэмжээний урт хугацааны хөрөнгө оруулалт шаарддаг. Гэтэл компаниуд өнөө маргаашийн урсгал зардал, цалингийн зардалдаа л эргэлдэж байна. Дээр нь манай төрийн бодлого урт хугацаатай, тогтвортой биш. Төр өөрөө бизнес эрхлээд байхаар компаниудын хувьд өрсөлдөх боломжгүй. Тухайлбал, УИХ-аас Үйлдвэрлэлийг дэмжих хууль баталж байлаа. Хуулиа хэрэгжүүлэхгүй байсаар хүчингүй болгосон. Тэр хуулийг батлахад нэг заалт дээр нэлээд олзуурхаж байлаа. Түүнд аж ахуйн нэгжийн үйлдвэрлэлдээ технологи сайжруулах чиглэлээр оруулсан хөрөнгө оруулалтын 70 хүртэл хувийг Засгийн газар буцааж олгоно гэсэн заалт байсан юм.

Ер нь ийм туршлага дэлхийн бүх орнуудад байдаг. Жишээ нь, Европод аливаа нэг жижиг дунд үйлдвэрүүд бүсээсээ хамаарч, шинэ технологи шинэ тоног төхөөрөмж нэвтрүүлсэн бол оруулсан хөрөнгө оруулалтын 70 хүртэл хувийг Засгийн газраас нь олгодог. Төрөөс нь тэгж дэмждэг. Ингэснээр тухайн компани үйлдвэрүүдийг тоног төхөөрөмж сайжирч, бүтээмж нь өснө. Эцсийн эцэст дам утгаараа ажил эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх ажлын байрыг өсгөж, ажил эрхэлж байгаа хүмүүсийн цалин орлого нэмэгддэг. Манайд тэр хууль хэрэгжиж чадсан бол үйлдвэрүүдийн хувьд маш чухал ач холбогдолтой байсан.

Өнөөдөр хүмүүс яагаад худалдаа үйлчилгээний салбар руу ороод байна вэ гэхээр эргэлт хурдан, шаардлагатай хөрөнгө оруулалт багатай учир хошуураад байгаа юм. Харин өнөөдөр үйлдвэрлэл эрхэлж байгаа хүмүүс Монгол Улсын баатрууд гэж хэлж болно.