Өнөөдөр буюу дөрөвдүгээр сарын 25-ны Мягмар гарагт хийх засварын хуваарийг танилцуулж байна. Хэрэглэгчид ээ, засвар хийх хугацаанд хэрэглээгээ түр зохицуулна уу.
Дэлгэрэнгүйг https://www.tog.mn/account/5 холбоосоор үзнэ үү.
Жич: Засварын ажлыг тухайн тоноглолыг хүчдэлээс бүрэн чөлөөлсний дараа хийдэг хөнцөл байдлыг харгалзан үзэж, хүлээцтэй хандахыг хэрэглэгч та бүхнээс хүсье.
Тодорхой шалтгааны улмаас засварын хуваарьт өөрчлөлт орох тохиолдолд хангагч байгууллагаас зарыг дахин хүргэнэ.
Монгол улсын Тэргүүн Шадар сайд асан Д.Ганболдтой ярилцлаа.
-Хойд хөрш Украйн руу дайн өдөөхөөс олон жилийн өмнө тантай ярилцаж суухад л та ийм явдал болох эрсдэлтэй гэж ярьдаг байсан. Хойд хөршийн бодлогыг доторлодог хүнтэй уулзсаных ярилцлагаа дайн тойрсон асуудлаар эхлүүлмээр байна. Энэ дайн хэр удаан үргэлжлэх бол?
-Их удна.
-Яг хэр хугацаанд?
-Би хэлж мэдэхгүй. Сирийн дайн хэдэн жил үргэлжилж байгаа билээ. Жишээлбэл Араб, Израйлийн зөрчилдөөн гэхэд л намайг ухаан орсон цагаас үргэлжилж байна.
-Оросын өдөөсөн дайнаас бидэнд нөлөөлж буй нэг өнцөг байх шиг. Ийм хөршүүдтэй улс оронтойэдийн засаг, бизнесийн харилцаа үүсгээд яах вэ, дайны явцыг харж байж болъё гэсэн болгоомжлол гуравдагч хөршийн бизнес эрхлэгчдэд төрөөд эхэлчихэв үү?
-Энгийнээр бодоход л худалдаа, эдийн засгийн гүнзгий харилцаатай орон нь дэлхийн хориг, хорионд орчихлоо. Байдал өнөөдрийнхөөс муугаар эргэвэл хараат, жижиг зах зээлтэй хөршийнх нь бизнес эрхлэгчидтэй хамтрах эрсдэлтэй гэдэг нь ойлгомжтой. Ийм ойлголт хэнд ч төрөх нь тодорхой. Манай улсын эдийн засгийг томоор харвал төр засгаас сүүлийн жилүүдэд явуулсан алдаатай бодлогоос үүдсэн нэг асуудал бий.Ихэнх бизнес төрийн хамааралтай болчихсон тал байгаа. Монголд хувийн юм харьцангуй ховор гэдгийг та ч гадарлах байх. Сүүлийн жилүүдэд хувийн хөрөнгө оруулалтхаанаас орж ирж байна вэ гээд харахаар ихэнх нь урд хөршөөс л байна. Өмнө нь Монголоор дамжаад Орос руу гаръя гэж боддог байсан бол өнөөдөр тиймболомж хумигдаж яваа гэдгийг бүх дэлхий мэдээд байна. Мэдээж бүх юм ор тас хумигдахгүй. Хар бор схем, янз бүрийн юмс үлдэж таарна. Наад захын жижиг жишээ гэхэд Хойд Солонгостой яаж ийгээд элдэв харилцаа өрнүүлж яваа кейс өчнөөн бий. Гэхдээ албан ёсоор, заалгасан хичээл номын дагуу, яг таг хууль журмын хүрээнд бизнесийн харилцаа үүсгэх боломжгүй болчихоор хэцүү л дээ.
-ОХУ-ыг яг тийм зам руугаа шуударчихлаа гэж хэлэх гээд байна уу та?
-Тийм болох гээд байна. Өнөөхөндөө ОХУ руу визгүй зорчиж болж байгаа ч жаахан холыг бодож яваа хүн хойд хөршийг зорих нь эрсдэлтэй болчихлоо. Хэдэн жилийн дараа өндөр хөгжилтэй барууны улс руу явж ажил, бизнесээ өргөжүүлнэ гэж бодож төлөвлөсөн бол хойд хөршийг зүглэхэд эрсдэлтэй болсныг учир мэдэх хүмүүс ойлгоод эхэлчихсэн. Ингээд харахаар миний орос хэлний мэдлэг хэзээ хаана яаж ашиглагдах вэ гэсэн асуулт гараад ирж байгаа юм. Товчхондоо миний хувьдамьдралынхаа хэв маягийг засах, өөрчлөх шаардлага тулгараад байна.Үүнийг их олон хүн мэдрэхгүй яваад байна л даа.
-Дараагийн хүйтэн дайн эхэлчихлээ гэх юм. Хэр ортой үг вэ?
-Оросын өнөөдрийн түрэмгийлэл аль хэр гүн, хол явах вэ гэдэг асуудал л байна. Украйн ч өөрийгөө хамгаалах явцдаа аль хүртэл хол явахыг яг одоо хэлэхэд эрт. Тухайлбал нэг пуужингууд нь Оросын нутаг руу орж зэвсгийн агуулахыгнь сүйтгэж байна. Ялагдаад, хөөгдөөд, рейтинг нь унаад эхлэхээр Путины зүгээс ямар хариу барихыг хэн ч мэдэхгүй. Санаанд оромгүй балмад үйлдэл хийхийг үгүйсгэхгүй.
-Санаанд оромгүй балмад үйлдэл гэж таатомын бөмбөг хаях шийдвэрийг хэлээд байна уу?
-Үй олноор хөнөөдөг зэвсэг гэдгийгзөвхөн цөмийнх гэж ойлгох аргагүй. Нэгийг хаяхад л манай хотын талыг нь байхгүй болох хэмжээний хүчтэй зэвсгүүд бий.
-Путин саяхан хийн хоолойг Монголоор дамжуулж тавихаар боллоо гэсэн утгатай мэдэгдэл хийчихлээ. Үнэхээр тэгэх болов уу?
-Олон улстай өрнүүлсэн өнгөрсөн арав хорин жилийн хугацаан дахь харилцааг нь харахаархийнэ гээд хийгээгүй, хийхгүй гээд хийсэн тохиолдол өчнөөн бий л гэж хэлье.
-Засгийн бодлогыг шүүмжилдэгхүмүүсийг барьж хориод байна, Монголхүүгээс эхлээд.Өнөөдүүл нь гарч ирэхээрээ дуу нь илт зөөлөрчих юм. Энэ бүхэн улсаараа дарангуйлал руу явах эхний алхам мөн үү?
-Мөн. Хувь хүнийх нь хувьд Монголхүү гэх мэт залуусыг сайн мэдэхгүй юм. Хэрвээ дуугүй болж байгаа бол хачирхалтай л юм. Ер нь дундаж хүнээс арай өөр хүмүүс зоригтой байдаг. Тийм дүрсгүйдүү, томоогүйдүү хүмүүс тэмцэгч байдгийг та анзаардаг л байх. Тэр утгаараа хувь амьдрал талаасаа бага сага алдаа гаргачихсан байдаг. Түүнээсээ болоод бусдын хоол болчих гээд байдаг талтай. Иймэрхүү жижиг сажиг алдаа байсан учраас дуугүй болсныг үгүйсгэхгүй. Эхнээс нь ингэж барьж хориод дуугүй болгочихоор үгээ хэлье гэж бодсон хүмүүс нь чимээгүй болчихдог. Энэ бол ардчилсан нийгэмд том эрсдэл л дээ.
-Ардчилсан орнуудын тухайд засгийг шүүмжилсэн хүмүүст төрөөс ийм хандлага гаргадаг тохиолдол ер нь байна уу?
-Ардчилсан орнуудын тухайд ийм зүйл яалаа гэж байхав. Буруу юм хийгээгүй хүнийг барьж хорьдог жишиг байхгүй.
-Төрийн ийм илт дарангуйлалтай тэмцэх ухаалаг шийдэл санал болгооч гэвэл та юуг онцлох вэ?
-Шударга ёс алдагдсан, үг хэлэх эрх чөлөө хумигдаж зөрчигдсөн, жагсах эрхээ хасуулсан гэх мэт тохиолдлуудад Ардчилсан нам л дуугардаг байсан ёстой. Ингэж чадвал засаг даврахгүй.
-Эрх баригчид ба иргэд гээд харахаар нэг нь луйвардаж, нөгөө нь луйвардуулсаар өнөөг хүрлээ л дээ, нүүрсний хулгай, ЖДҮ, Хөгжлийн банк гэх мэтээс харахад. Өндөр эрхтэй, мөнгө ихтэй хүмүүст луйвардуулахгүйн тулд бидний хийх эхний, бодитой алхам юу юм бол доо?
-Луйвардах гэдгийн нөгөө талдлуйвардуулахгүй гэсэн үг бий. Даварсан төр дандаа луйварддаг нь жам. Луйвардуулдаггүй байх хэрэгтэй. Тэгэхийн тулдболовсролтой, туршлагатай хүн байх ёстой. Тийм хүний хувьд луйвардуулах эрсдэл бага гэж бодож байна.
-АН хуваагдаж талцаж байгаад сая нэг тамгаа өгч авалцлаа. Гэхдээ танай намын талцал цааш үргэлжлэхгүй гэх баталгаа байхгүй. Энэ хуваагдал талцлын цаадах том шалтгаан нь юу юм бол?
-Миний хувьд холоос хаясан чулуу л гэж боддог. Ардчилсан намыг талцалтай хэвээр байлгах сонирхол гадаад, дотоод аль аль талд бий.
-Тэгэхээр АН энэ янзаараа бужигнаантай аж төрөх нь ээ?
-Оросын энэ дэглэм байгаа цагт бужигнасан, талцсан хэвээрээ байх магадлал өндөр. Ер нь манай улсад хоёр хөршийн ямар ч нөлөөгүй оршсон цаг хугацаа байхгүй.Өнгөрсөн зууны гучин онд гэхэд л шууд барьж аваад буудчихдаг байсан. Харин ч өнөөдрийн тухайд буудсан юм алга. Гэхдээ сэм хорлох өөр арга байгааг сүүлийн жилүүдэд эргэн тойронд өрнөсөн үйл явдлууд баталдаг. Монголын ач холбогдол Украйны хажууд харьцангуй бага учраас элдэв айхавтар зүйл хийх шалтгаан болохгүй байх гэж бодож байна.
-МАН дарангуйлагч тал руугаа хурдтай хэлбийгээдбайна уу?
-Тэгж анзаарагдаж байгаа.Ер нь аль ч нам ялгаагүй, тасралтгүй удирдаж байгаа бол дарангуйлагч институциэс дутах юмгүй болдог. Үүнийг хүн төрөлхтөн олж харчихаад дөрвөн жилээс илүү хугацаагаар эрх мэдэл өгч болохгүй гээд сонгууль хийсээр өнөөг хүрсэн юм. Найман жилийн турш илт олонхоороо эрх барьчихсан хүмүүс чинь даврах нь тодорхой.
-Манайх хойд хөршөөсөө эрчим хүчээр хараат. Хараат байлгах сонирхол нь хэт өндөр учраас энэ чигийн бүтээн байгуулалт гацсаар өнөөг хүрлээ л дээ. Өөдийн нар харах заяа байна уу, эрчим хүчин дээр?
-Эерэг мэдээ бий. Бөөрөлжүүтэд станц барьж байгаа. Хэмжээний хувьд жижигхэн, 300 мегаваттын станц. Дөрөвдүгээр цахилгаан станцаас арай жижиг гэсэн үг.Гэхдээ оргил ачааллын үед хойд хөршөөс илүү өндөр үнээр авдаг цахилгаан эрс багасна. Лагерийн байшин энэ тэрд орой үдшээр хүчдэл унадаг нь багасна. Шинээр бий болох үйлдвэрүүдэд эрчим хүчний хангамж сайжирна.
-Та түрүүн хөрөнгө оруулах сонирхолтой гадны бизнес эрхлэгч ховор байх шалтгааныг ярьсан. Хөрөнгө оруулах боломжтой нь ганц Хятад л байна даа, тээ?
-Өөр хэн орж ирэх вэ дээ. Гэхдээ миний түрүүн хэлсэнчлэн хятадууд ч хөрөнгө оруулахдаа тун болгоомжтой хандаж байна. Барууныхныг хөрөнгөө оруул гэж урьчихаад ирэнгүүт нь хөөдөг, булаадаг хэцүү улс шүү дээ, бид. Оюу толгойг дагаад ирсэн соёлт ертөнцийн хөрөнгө оруулагчдыг бүгдийг нь хөөчихсөн гашуун түүх өнгөрсөнд бий.
-Си Жиньпин гурав дахиа төр барихаар боллоо. Урд хөрш эдийн засаг нь чөлөөт, төр нь зохицуулалттай гэсэнолон жилийн зарчим хандлагаасаа ухарчихлаа гэсэн мэссэжүүд яваад эхэллээ. Тэгчихэв үү, яав?
-Дэн Сяо Пиний бодит амьдралаас ургасан эерэг, амжилттай зарчмуудаас ухарч эхэллээ гэж харагдаж байна л даа.
-Ингээд харахаар манай улс маш ухаалаг бодлого барихгүй бол…?
-Ухаалаг байя гээд адилхан коммунизм руугаа алхъя гэвэл солиорол болно.
-Ингэхэд та намынхаа улстөрд хэр оролцож байна?
-Арга хэмжээнүүдэд очиж үгээ хэлж, байр сууриа илэрхийлж, санаа бодлоо солилцох хэмжээнд оролцож яваа.
-Цаашдаа хэр оролцох вэ, нэр дэвших үү?
-Миний хувьд нөлөөтэй, сайн энэ тэр гээд намынхаа хувьд улстөрдоролцох ёстой хүмүүсийнх нь нэг байхыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ надаас өөр хүн байхгүй гээд бодоод эхэлбэл МАН-аас, Си, Путин нараас ямар ч ялгаагүй юм болно. Саяын уулзалтан дээр Баян-Өлгийн нэг бүсгүй “Манай намын ах нар цүнх баригчдыг л дэмжиж байна, биднийг анхаарахгүй юм” гэж хэлснийг та сонссон байх. Үнэхээр тийм байгаа бол ардчиллыг дэмждэгзалуус байгаа газар бүртээ “Би чиний цүнхийг барихгүй. Гэхдээ ардчиллын төлөө ингэж тэгж зүтгэнэ” гэж яриад, ажиллаад явах хэрэгтэй. Ном унш, гэгээр, өөрөө лидер болоод яв гэж зөвлөмөөр байна. Ерэн онд би хэн нэгний цүнхийг барьсныхаа шанд улстөрд орж ирээгүй. Тухайн үед дээд сургуульд сайдаас өндөр цалинтай ажиллаж байгаад л орж ирсэн. “Одоо л дуугарахгүй бол хэзэээ хэндуугарах билээ” гэж бодоод орж ирсэн, мэддэг чаддагаа яриад явсан. Нэр дэвших эсэхийн тухайд одоогоор хэлэхэд эрт байна.
-Ардчиллыг буруу эхлүүлснээс болж, огцом шилжилт хийснээс үүдэж өнөөдрийн тодорхойгүй байдал үүсчихсэн гэж МАН зүгийн гишүүд шүүмжилсээр ирсэн, одоо ч шүүмжилсээр байна. Энэ тал дээр таны байр суурийг сонсъё.
-Түүхэн процесс гэдэг чинь нэг хүний амьдралын наснаас ч урт эд. Тэр утгаараа ардчиллыг гучин жилийн дотор төгс байгуулчихдаг улс хорвоод байхгүй. Сургуульд сурахад хүртэл хугацаа шаарддаг. Түүнээс биш манай УИХ-ын гишүүд шиг энгэртээ гишүүний тэмдэг зүүнгүүтээ бүгдийг мэддэг болчихлоо гэж сэтгээд хамраа сөхдөг мэтзүйл энэ ертөнцөд үгүй. Соёлгүй, ном уншдаггүй, харанхуй, боловсролгүй хүний гаргадаг л авир шүү дээ. Мэдээж гишүүн тус бүрд өөр өөрийн гавъяа бий. Монголын дунджаас хамаагүй дээр, бусдаас арай өөр учраас сонгогдсоныг нь үгүйсгэх аргагүй.Гэхдээ том утгаараа төвшин нь болоогүй яваа гэж хэлээд байна л даа. Учир нь манай нийгэм өөрөө болоогүй байна. Ийм нийгмийн муу хүнээс дээгүүр байна гэдэг нь сайн гэсэн үг биш. Япон, Солонгост очоод юм ярихад л гологдох нь бидний гашуун үнэн. Өнөөдрийн тухайдунаа тээвэр, автобусны зогсоол, жорлон гээд бага багаар соёлжоод л байна. Гэхдээ соёлын энэ хөгжилд бүх Монгол хамрагдаагүй яваа.
-Оюу толгойн гүний уурхайн олборлолт эхэлсэн нь ганц намын гавъяа мэт сурталчилгаа их цацагдаж байна л даа. Оюу толгой төсөл энэ дайны хөгжихөд АН-ын оролцоо өндөр байсан ч гэлээголлож оролцсон хүмүүс нь ялтнууд болоод дууссан. Жишээ нь Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газрын үед ажил болсон, таны оролцсон Дубайн төлөвлөгөө байгаагүй бол өнөөдрийн ийм амжилтад хүрэх байсан уу?
-Хүрэхгүй байсан. Шаварт суусан машиныг хэдэн хүн хүчээ нийлүүлж байж түлхэж гаргаж таарна аа даа. Гэтэл нэг нь “Би түлхээд гаргачихлаа” гэж зүтгээд байвал ямар вэ. Хүн бүр байх ёстой газраа, байх цагтаа, хийх ёстой ажлаа хийчихсэн байвал л аливаа ажил болчихдог. Оюу толгой төсөл үүний л тод жишээ. Таны хөндөөд байгаа асуудлыг би хувьдаа улс төр талаас нь бол ойлгож байна. Том утгаар нь харвал МАН-ыг үгүйсгэх аргагүй. Муу сайн ч гэсэн С.Баярын үед том гэрээгээ байгуулчихсан гавьяатай.
-Гэхдээ эвслийн Засгийн газар байсан учраас Оюу толгойн гэрээ зурагдсан…?
-Тэгсэн. Ямар нэг утгаар бид хамт байж, шавраас машинаа гаргахад хүчээ өгч түлхэлцсэн. Ингээд харахаар Оюу толгой төсөл бол АН, МАН-ын дундын бүтээл. Хөндлөнгөөс хэн нэг хүн тухайн төслийг саатуулах гэж оролдсон явдал бий. Зүйрлэбэл машинаа шаварнаас гаргах гэж байхад нэг нөхөр хажуугаар эргэлдэж нэг хэсэг хүнийг нь ойролцоох жалга руу дуудаж архи өгөх гээд, эсвэл машины дугуйг нь хагалах гэж зүтгээд байвал хэцүү шүү дээ. Тийм зүйл байсан уу гэвэл байсан. Яг түүхэн цаг хугацааны хувьд мань мэт нь оролцоод, өнөө хүнийг нь хөөж зайлуулаад, үгэнд нь орохгүй сууж байгаад машинаа түлхээд гаргачихсан. Тийм л явдал болсон. Товчхондоо Ч.Сайханбилэг тэргүүтэй манай баг үүргээ маш сайн гүйцэтгэсэн. Одоо тэгээд тухайн үед машинаа шавраас гаргасныхаа үр шимийг улсаараа хүртээд сууж байна. Коронагийн үед улсын төсвийг Оюу толгой л авч гарсан. Өнөөдөр ч гэсэн улсын төсвийн ачааны дийлэнх хүндийг үүрээд явж байна. Энэ бүгдийг Ч.Сайханбилэгийн баг тухайн үед хийгээгүй болбид өнөөдөр төсөөлөх аргагүй хүнд нөхцөлтэй аж төрөх байсан.
-Гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалт бол Оюу толгой. Оюу толгойн маш том өгөөж нь энэ. Бүр тодруулж хэлбэл Оюу толгойг эдийн засгийн аюулгүй байдлын том дархлаа гэж гүн бат ойлгож явбал тусгаар тогтнолд маань л хэрэгтэй. Өдийд бүр ч тодоор санаж явах зүйл маань байх, тийм үү?
-Өрнө, Дорнын алинд ч яригддаг нэг яриа бий. “Бүх өндөгнүүдийг нэг торхонд хийдэггүй” гэж. Хятад ийм бодлоготой, Орос ч ялгаагүй. Манай улс ч мөн ийм л бодлого барих ёстой. Хятад, Оростой ч харилцана, гуравдагч хөршүүдтэйгээ ч харилцах учиртай. Орос, Хятадаас гадна, гуравдагч хөршийн өөр улс орнууд манайд төлөөлөлтэй байж гэмээ нь амьдралыг солонгоруулна. Энэ бол чөлөөт нийгмийн онцлог. Урд, хойд хөршийн ялгаатай байдлыг хүлээн зөвшөөрөөд харилцаад явах нь чөлөөт нийгмийн маш том онцлог. Харин харилцаж буй улсуудын аливаа онцлог Монголд таарах эсэхийг үнэлж цэгнэх нь бидний мэдэх асуудал. Манай улсхүн ам цөөтэй, огцом зүг чигээ өөрчилж нисч буух боломжтой улс. Харьцангуй жижигхэн учраас маневр сайтай гэсэн утгаар хэлж байгаа юм. Харин Хятад, Орос шиг том гүрний хувьд тэгэх бололцоогүй. Тэр олон хүнийг огцом эргүүлээд савлаад байх боломж хэтээсээ үгүй. Энэ бол тэдний асуудал. Бид тэдний хэрэгт оролцдоггүй шиг тэд бидний хэрэгт оролцох учиргүй юм, уг нь.
-Гэхдээ л оролцохын дээдээр оролцдог шүү дээ?
-Албан ёсоор оролцдоггүй ч албан бусаар оролцдог нь үнэн. Учир нь энэ ч бас хорвоогийн жам юм. Ямар ч улс орон бодлогоо хэрэгжүүлэх олон арга, байгууллагатай байдаг. Тэдгээрийн нэг нь жишээлбэл тагнуулын байгууллага. Манай Засгийн газрын бүтцэд ч Тагнуулын газар байгаа шүү дээ. Тэнд ажиллагсад зүгээр цай уугаад суудаггүй нь ойлгомжтой. Орос, Хятад, Солонгос яаж байгаа бол гэсэн асуулт тавиад ажиллаж суудаг. Япон ч зүгээр суухгүй, биднийг мэдэрнэ, харна, сонсоно, ажиглана, бүртгэнэ, дүгнэлт хийнэ. Энэ мэтээр яривалулс орон бүр өөр өөрийн сонирхолтой. Аль сонирхол нь өнөөдрийн хувьд бидэнтэй илүү тохирч байна, алиных нь цаг арай болоогүй, аль нь таалагдахгүйвэ гэдгийг бид өөрсдөө сонгох учиртай. Түүнээс биш идэвхтэй бодлого явуулж буй улс орнуудын тухайд нөлөөлөх гэж оролдох нь жамын асуудал. Нөлөөгөө хэрэгжүүлдэг аргын тухайд бүх дэлхийд ижилхэн. Үзэл санааны нэгдэл байвал итгэл үнэмшлээрээ явчихдаг. Болохгүй үед нь айлган сүрдүүлдэг. Заримыг нь мөнгөөр худалдаж авдаг. Аргаа барсан үедбүр дайн чөдөөдөг. Энэ тийм гайхахаар зүйл биш. Гэхдээ соёл, хөгжил, дэвшил өндөр төвшинд хүрэхийн хэрээр асуудлыг дайнд хүргэхгүйгээр шийдэх нь орчин цагийн жам.
-Эдийн засаг хэцүүхэн байна. Олон улсын санхүүгийн байгууллагууд эдийн засгийн төсөөлөл таамгаа бууруулаад байх юм. Энэ хямрал манай улсын хувьдхэр удаан үргэлжлэх бол?
-Удна. Оюу толгойтой холбоод ярихад энэ төслийн ачаар бид тодорхой өндөрлөгт хүрчихсэн. Тэр өндөрлөгөөсөө буухгүй нь ойлгомжтой. Гэхдээ тэр өндөрлөгөөсөө өгсөхгүй байна гэдэг манайх шиг хүн ам нь өссөөр яваа улсад муу мэдээ.Зарим тохиолдолд эдийн засаг унахгүй жигд явах нь муу байдаг юм. Манай улсын хүн ам алгуур ч гэлээөссөөр яваа. Өсөх хэрээр хэрэглээ өсөх нь тодорхой. Товчхондоо эдийн засгийн тухайд ядаж хүн амынхаа өсөлтийн хэмжээгээр өсч байх учиртай. Япон шиг улсад бол эдийн засгийн өсөлт тогтвортой байх нь асуудалгүй. Япон улсын хүн ам миниймэдэхээр сүүлийн тавин жилогт өсөөгүй. Тэгэхээр шинээр орон сууц, сургууль барих тэр болгон шаардлагагүй гэсэн үг. Гэтэл манайх байгаа хүмүүсийнхээ хэрэгцээг хангахаар хэмжээний бүтээн байгуулалт өрнүүлж амжаагүй улс. Наад зах нь аймаг бүрд усан сан байна уу гээд харахаар хэцүү зураг харагддаг.Өмнө нь нийлж байгаад шавраас гаргасан машин маань тодорхой хэмжээнд урагшилсан учраас дайнтай, тахалтай үед эрсдэл багатай амьдраад яваа. Дараагийн машинуудыг ньцааш хурдлуулах ажлыг Засгийн газар хийхгүй байна л даа. Гэхдээ Засгийн газрын маргааш, нөгөөдөр хийх ажлыг би мэдэхгүй. Илүү сайжирахыг ч үгүйсгэх аргагүй.
Ц.БААСАНСҮРЭН
Дохио!!! Цаг агаарын аюултай үзэгдлээс сэрэмжлүүлэх мэдээ:
Маргааш өдөр Баян-Өлгийн нутаг, Ховдын хойд, Увсын баруун өмнөд, Говь-Алтайн баруун хэсгээр салхи секундэд 18-20 метр, зарим үед секундэд 24 метрийг давж ширүүснэ.
Малчид, иргэд, тээвэрчдэд анхааруулах мэдээ: 25-нд баруун аймгуудын нутгийн баруун хэсгээр, 26-нд ихэнх нутгаар хүчтэй салхи, шороон шуургатай байхыг анхааруулж байна.
2023 оны 04 дүгээр сарын 26-наас 04 дүгээр сарын 30-ныг хүртэлх цаг агаарын урьдчилсан төлөв:
26-нд баруун болон төвийн аймгуудын нутгийн зарим газар, зүүн аймгуудын нутгийн өмнөд хэсгээр, 27-нд баруун болон зүүн аймгуудын нутгийн хойд хэсэг, төвийн аймгуудын нутгийн зарим газраар, 28-нд баруун болон говийн аймгуудын нутгийн зүүн хэсэг, төв болон зүүн аймгуудын нутгийн газраар, 29-нд Хөвсгөл, Хэнтийн уулархаг нутаг, Халх голын сав газраар бороо, нойтон цас орж, цасан шуурга шуурна. Салхи 26-нд ихэнх нутгаар секундэд 8-13 метр, зарим үед секундэд 18 метр, бусад хугацаанд секундэд 7-12 метр, говь, тал, хээрийн нутгаар секундэд 14-16 метр хүрч ширүүсэж, шороон шуурга шуурна. 26-нд нутгийн баруун хэсгээр, цаашдаа ихэнх нутгаар сэрүүсэж Увс нуур болон Дархадын хотгор, Хөвсгөлийн уулархаг нутаг, Хүрэнбэлчир орчмоор шөнөдөө -11…-16 градус хүйтэн, өдөртөө -3…+2 градус дулаан, Хангай, Хэнтийн уулархаг нутаг, Завхан голын эх, Идэр, Тэс, Туул, Тэрэлж, Хэрлэн, Онон, Улз голын хөндийгөөр шөнөдөө -6…-11 градус хүйтэн, өдөртөө +1…+6 градус, говийн бүс нутгийн өмнөд хэсгээр шөнөдөө +1…+6 градус, өдөртөө +11…+16 градус дулаан, бусад нутгаар шөнөдөө -1…-6 градус хүйтэн, өдөртөө +5…+10 градус дулаан байна. 28-нд нутгийн баруун хэсгээр, 29-нд ихэнх нутгаар дулаарна.
Ховд аймгийн Байгаль орчин, аялал жуулчлалын газар, Цагдаагийн газар, Хар-ус нуур орчмын УТХГН-ийн хамгаалалтын захиргаа зэрэг байгууллагууд хамтран Хар-ус нуурын БЦГ-т байгаль орчны эсрэг гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх хяналт шалгалтыг хамтран зохион байгуулан ажиллаж байна.
Хар ус нуурын тусгай хамгаалалттай газар нутагт хяналт шалгалтаар ажиллах хугацаанд Манхан сумын Баян гол багийн Шаврын тохой, Чандмань сумын нутагт Хар ус нуурын Цахиуртын хоолой гэх газруудад хог хаягдал, малын сэг зэм их хэмжээгээр үүссэн байсныг Манхан, Чандмань сумын удирдлагуудад танилцуулж үүрэг чиглэл хүргүүлж тухайн нутгийн иргэдийг оролцуулан цэвэрлэгээг зохион байгуулж нийт 100 орчим малын сэг зэмийг нуураас гаргаж 10 тонн орчим хог хаягдлыг цуглуулж тээвэрлэн нэгдсэн хогийн цэгт хүргэж ариутгал халдваргүйтгэл хийж устгалаа.
Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ нарын гурван этгээд С.Зоригийн амь насыг бүрэлгэсэн байна гэдэг нь Монголын бүх шатны шүүхээр эцэслэн тогтоогдож, хууль ёсны дагуу шүүхээс 24-25 жилийн ял оногдуулсан хэргийг саяхан прокурорын байгууллагаас хэрэгсэхгүй болгосноо олон нийтэд зарлалаа.
Энэ тухай Нийслэлийн прокурорын газрын Хэрэг бүртгэх, мөрдөн байцаах ажиллагаанд хяналт тавих II хэлтсийн дарга Г.Гэрэлтуяа “Цагдаагийн ерөнхий газрын Мөрдөн байцаах албаны хүнд гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтэс энэ хэрэг дээр мөрдөн шалгах ажиллагаа явуулж байгаа. Мөрдөх байгууллагын зүгээс 2022 оны тавдугаар сараас эхлэн нэр бүхий гурван хүнд эрүүгийн хэрэг үүсгэж яллагдагчаар татах саналыг хүчингүй болгох саналыг прокурорын байгууллагад нийт таван удаа гаргасан.Прокуророос дөрвөн удаа хянаад мөрдөн шалгах ажиллагааг цааш үргэлжлүүлэн явуулах шаардлагатай гэдэг үндсэн дээр Нийслэлийн прокурорын газраас буцаасан. Харин энэ оны гуравдугаар сард мөрдөх байгууллагаас дахин энэ асуудлыг тавьсан. Өөрөөр хэлбэл хүчингүй болгох саналыг тав дахь удаагаа тавьсан. Прокурорын байгууллагаас Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ нарын гурван хүн С.Зоригийг хөнөөсөн хэрэгт гэм буруутай нь хангалттай нотлох баримтаар нотлогдоогүй, тиймээс гэмт хэрэг үйлдсэн гэх үндэслэл байхгүй гэж үзсэн учир яллагдагчаар татах тогтоолыг хүчингүй болгосон” гэв.
Дээрх мэдээллээс харахад цагдаагийн газрын мөрдөх албанаас Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ нарын хүн амины онц аюултай хэргийг хэрэгсэхгүй болгож өгөөч гэж прокуророос гуйжээ. Гурав, дөрвөн удаа гуйсан юм байна. Дөрвөн удаа гуйхад нь, цааш үргэлжлүүлэн шалгах шаардлагатай буюу “үгүй ээ” гээд зөвшөөрөөгүй юм байна. Ингээд сая тав дахь удаагаа гуйхад нь одоо яахав дээ гээд аргагүйн эрхэнд зөвшөөрч, Монголын цагдаа, шүүх, прокурор, тагнуул гээд хууль хүчний бүх байгууллага мэргэжлийн дагуу ажиллаж, бүх шатны шүүхээр гэм буруутай нь тогтоогдсон хэргийг хэрэгсэхгүй болгочихлоо. Ингэж болдог юм уу. Монголын прокурор гэдэг чинь ямар хаашаа газар, хаашаа хүмүүс байдаг юм бэ. Хөндлөнгийн бид бодох нь ээ, жинхэнэ хууль ёсыг сахиулагч, алхам тутам бүртээ хууль цаазын дор байж, хууль цаазын өмнөөс шийдвэр гаргадаг хүмүүс байдаг гэж ойлгодог. Тэгтэл цагдаагийн мөрдөх албанаас энэхүү онц аюултай хэргийн яллагдагч нарт оногдуулсан ялыг хүчингүй болгохоор таван удаа гуйхаар нь цагаатгалаа гэдэг нь яг ямар учиртай юм бэ. Хууль номынхоо дагуу шийддэггүй юм уу.
Энэ талаар хуульч Б.Мэргэнээс тодруулахад дараах байр суурийг илэрхийлсэн. “Цагдаагийн мөрдөгчид мөрдөн шалгах ажиллагаа явуулаад прокурорт ямар ч санал тавьж болно. Эхлээд дөрвөн удаа санал тавьсан гэдэг нь хэрэгсэхгүй болгох санал тавьсныг хэлээд байх шиг байна лээ. Яг ямар үндэслэлээр хэрэгсэхгүй болгох гэж байгаа юм, тэр нь ямар үндэслэлтэй юм гэдгийг прокурорын байгууллага хянаж шалгах ёстой. Өмнөх дөрвөн удаагийн үндэслэлд прокурор зүгээр нэг татгалзаад өнгөрөх биш даалгавар бичиж болно. Ийм ийм мөрдөн шалгах ажиллагаа дутуу, энэ бүхнийгээ дахин шалга гэдэг ч юм уу. Тэгээд болохгүй бол прокурор өөрөө мөрдөн шалгах үйл ажиллагаа явуулж болно. Гэрчээс мэдүүлэг авдаг ч юм уу. Мөрдөн шалгах ажиллагааг заавал мөрдөгч хийнэ, прокурор хяналт тавина гэсэн зүйл байхгүй. Мөн тухайн мөрдөгчдийг солих эрх нь прокурорт байгаа. Яагаад нэг үндэслэлээр байн байн санал гаргаад байна, ямар нэгэн нөлөөнд автав уу гээд мөрдөх ажиллагааг өөрсдөө явуулж болно. Ингээд тав дахь удаагаа ирүүлсэн санал нь үнэхээр үндэслэлтэй гэж үзвэл прокурор уг хэргийг хэрэгсэхгүй болгож болно. Гэтэл таван удаа хүсэлт гаргахдаа яг адилхан үндэслэлээр гаргаад, прокурор түүнийг нь “Мөрдөгч байн байн санал тавиад байгаа юм чинь хэрэгсэхгүй болгохоос” гэж үзээд хэрэгсэхгүй болгосон бол утгагүй. Таван удаа нэг л үндэслэлээр хүсэлт гаргахад нь хүлээн зөвшөөрч хэрэгсэхгүй болгосон бол прокурор нөлөөнд автсан, эсвэл ажил үүргээ мэдэхгүй, мэдлэг чадвар дутсан ийм л зүйл. Олон удаа санал тавьсан учир хэрэгсэхгүй болголоо гэж хэлж байгаа нь утгагүй” гэв.
Монгол төрийн түшээ, сайд байсан хүнийг бүлэглэн онц хэрцгийгээр хөнөөсөн, үйлдэгдсэнээсээ хойш 25 жилийн нүүр үзсэн, хүн бүхний анхаарлын төвд байж ирсэн уг хэргийг ийнхүү прокуророос таван удаа гуйхад нь хэрэгсэхгүй болгочихож байгаа юм чинь хүн бүхэн одоо үйлдсэн хэргээ хэрэгсэхгүй болгохын төлөө явах ёстой. Тав гуйхад цагаатгадаг Монголын прокурор адилхан аавын хүүг алаг үзэхгүй байлгүй. Тав байтугай тавин удаа гуйсан ч яадаг юм. Хамгийн гол нь арга эвийг нь олж аятайхан гуйгаад бүгдээрээ хэрэг төвөгөөсөө эртхэн салцгаавал яасан юм бэ. С.Зоригийн амь насыг хохироосон хэргийн өрнөж буй үйл явцаас анзаарахад Монголын шүүх, прокурор ийм байж боломгүй үйлдлийг нийгэмд бий болголоо. Одоо хүн бүхэн хийсэн хэргээсээ мултарч, хэрэгсэхгүй болгохын төлөө прокурорт өдөр бүр, цаг тутамд санал хүргүүлээд байх ёстой.
Прокурор, хууль хүчнийхэн ийм нэг инээдтэй ч гэмээр, эмгэнэлтэй ч гэмээр марзан юм яриад нийгмийн элэг доог болж, олон түмний гайхашралыг төрүүлж байна.
Үнэндээ зах замбараагаа алджээ гэж харахаар. Бодоход УИХ-ын ээлжит сонгууль дөхөж байгаа учир хуучин шигээ бас дахиад С.Зоригийн хэрэг гэдэг юмыг нийгэмд гаргаж ирж байгаа ядарсан арга нь юм уу даа. Улс төрийн захиалгаа
эрх баригчдын үгээр ийм нэг шоу хийж, түүндээ ард түмэн биднийгээ одоо яаж байгаа юм бэ дээ, амихандаа ингэхээр дургүй нь хүрч нийтээрээ дуулиан шуугиан болно гэж бодож байгаа юм болов уу даа, хөөрхий. Ер нь багцаа бодоход энэхүү дуулиант хэргийн захиалагчийг ил гаргачихвал МАН талд байгаа болов уу гэсэн таамаг нийт ард түмний дунд байна. Хэрвээ энэ захиалагч ил гараад ирвэл юун цагаан сар, юун наадам гэгчээр юун сонгууль, юун эрх баригч нам бэ гэх нийгмийн айхтар шуурга дэгдэнэ. Бараг л МАН татан буугдахаас аргагүй нөхцөлд хүрч мэднэ. Бас дээр нь хойд хөршийн одоогийн энэ дэглэмд ч ноцтой нөлөөлж магадгүй байна.
Ийм ийм ноцтой бодлогын үүднээс захиалагчийг нь зарлахаас өмнө Ц.Нямдорж нарын хүмүүс энэ хэргийг зогсоож байх шиг байна. Прокурор мэдэгдэл хийсний дараа ХЗДХ-ийн сайд Х.Нямбаатар “Хэрэг нь хэрэгсэхгүй болсон хүмүүс эрхээ хамгаалуулах, учирсан хохирлоо иргэний журмаар нэхэмжлэх эрх зүйн үндэслэлтэй” гэж мэдэгдсэн бол түүний араас залгуулаад Ц.Нямдорж “Содномдаржаа, Чимгээ нар шоронд үхэх байсан” гээд Б.Хурцын хэлдгээр ээлжит шоугаа тавьсан. Ингэж С.Зоригийн хэрэг хэрэгсэхгүй боллоо. Гол нь захиалагч нь МАН талдаа байгаа гэх нийт ард түмний таамаглалаас эрх баригчид айн хулчийж сонгуулийн өмнө дахиад эхнээс нь эхлүүлж, шалгаж байна, мөрдөж байна гэж явсаар сонгууль өнгөрөөх ийм л нөхцөл бий боллоо. Сонгуулийн дараа алуурчдынх нь хөөн хэлэлцэх хугацаа нь дуусаагүй байлаа гэхэд захиалсан улсууд, унаа тэргээр, мэдээллээр хангасан гэдэг ч юм уу, уг хэрэгт холбоотой улсуудын хөөн хэлэлцэх хугацаа нь дуусч, хэрэг нь хэрэгсэхгүй болох ийм нөхцөл байдал үүсч байна.
Олон удаа гуйхаар зөвшөөрсөн шийдвэр гаргадаг хууль гэж төрийн албанд ямар ч заалт байхгүй. Төрийн албаны ажил хуулийн дагуу л явах ёстой. Хуулиас гадна өөрөөр юу ч хийх эрхгүй. Тиймээс прокурорын байгууллага, цагдаагийн мөрдөх албанаас таван удаа санал ирүүлсний дагуу хүлээн зөвшөөрлөө гэж ярихын оронд хууль эрх зүйн үндэслэлээ ярьж, ийм ийм учраас ингэсэн гэдгээ тодорхой хэлэх ёстой байлаа. 25 жилийн нүүр үзсэн, гадна дотныхны хараа хяналт дор байгаа энэ хэргийг цагдаагийн нэг мөрдөгч гуйгаад, түүнийг нь прокурор зөвшөөрөөд шийдчихнэ гэдэг бол арай хэтэрсэн асуудал. Тэгээд түүнийгээ олон нийтэд зарлаж даажигнана гэдэг нь хууль зүйн үүднээс байж боломгүй доромжлол. Үүнд орооцолдсон нэр бүхий мөрдөгч, прокурорыг юуны түрүүнд төрийн албанаас нь холдуулах байлгүй дээ. Тусгаар улсын хууль хүчний байгууллага шүүх, прокурор, цагдаа ийм дампуу байж болохгүй.
С.Зоригийн хэргийн учир удахгүй тайлагдана. Монголчууд бүгдээрээ харна. Орчин цагт аливаа юм хурдан шийдэгддэг, бүх асуудал нээлттэй болсон. Урьд бол хойд урд насандаа харна үзнэ гэж итгэдэг байсан бол одоо бүх юмны учир амархан тайлагдаж гурван сар, гурван жилийн өмнөх асуудал байтугай 30 жилийн өмнөх зүйл үг үсэг, үйлдэлтэйгээ, нэр ус, зураг хөрөгтэйгөө цахим санд хадгалагдаж байгаа. Эцэст нь хэлэхэд, Зоригийн хэргийн жишгээр Монголын шүүх тав гуйхад л та нарын ямар ч хэргийг хэрэгсэхгүй болгоно. Хамгийн гол нь хэдүүлээ аятайхан гуйцгаах нь л чухал.
Д.Батболд
УИХ-аар хэлэлцэгдэж байгаа Сонгуулийн тухай хууль, Улс төрийн намын тухай хууль, Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг олон нийт анхааран ажиглаж байна. Хувь, хувьдаа төсөөлөлтэй байгаа ч бас ойлголтын зөрүүтэй, өөр хоорондоо сошиалаар маргалдан, таамаглал дэвшүүлж байгаа ч тал байна. Дээрх хуулиудтай холбоотой судлаачийн байр суурийг хүргэх үүднээс “Тасралтгүй боловсрол” судалгааны институтийн багш, улс төр судлаач, нийтийн удирдлагын магистр С.Өнөртэй ярилцлаа.
-Парламент төлөөллийн байгууллага гэдэг. Тэгсэн атлаа гишүүдийн тоотой холбоотой асуудал дээр хүмүүс өөр байр суурьтай байдаг. Ярилцлагаа одоогийн парламентын төлөөлөх чадварын талаар эхлүүлье?
-Төлөөллийн хувьд хоёр өргөн асуудал байна. Нэгдүгээрт, УИХ-ын гишүүд нь хүн амынхаа оршин сууж буй физик орон зайг төлөөлж чадаж байна уу, хоёрдугаарт сонгогчдын өгсөн санал нь сонгосон улс төрийн хүчнээ төлөөлж чадаж байна уу гэсэн хоёр асуулт гарч ирж байна. Эхний асуудлын хувьд хөдөө орон нутаг болон нийслэлд хуваарилагдаж буй их хурлын гишүүдийн тэнцвэр олон жилийн турш алдагдсан хэвээр үргэлжилж байна. Тухайлбал, энэ парламентад Улаанбаатар хотоос 24 гишүүн, орон нутгаас 52 гишүүн сонгогдсон байна. Гэтэл нийт хүн амын талаас илүү хувь нь Улаанбаатар хотод оршин сууж байна.
Улаанбаатар хотоос сонгогдсон УИХ-ын гишүүн дунджаар 99,000 орчим хүнийг төлөөлж байгаа бол орон нутгаас сонгогдсон гишүүн 55,000 орчим хүнийг төлөөлж байна гэх тооцооллыг УИХ-ын гишүүн Ц.Мөнхцэцэг нэгэн ярилцлагадаа дурдсан байна билээ.
Нэг гишүүний төлөөлж буй сонгогчийн тоон дээр хоёр дахин зөрүү үүсчихсэн байна. Цаашилбал аймгууд дотроо ч гажуудсан үзэгдэл байна. Жишээлбэл, Хэнтий аймгийн сонгогчдын тоо 49,600 мөртлөө гурван мандаттай бол яг зэргэлдээ байгаа Дорнод аймгийн сонгогчдын тоо Хэнтий аймгаас 2,000 гаруй сонгогчоор илүү хэр нь хоёрхон мандаттай. Чингис хаан, одоогийн Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдын нутаг давуу эрх эдлэх ёстой гэсэн заалт л байдаггүй юм бол, шинжлэх ухааны үүднээс тайлбарлах ямар ч арга байхгүй.
-Гадаадад буй монголчуудын төлөөллийг УИХ-д яаж хангах вэ?
-Гадаадад амьдарч байгаа Монгол Улсын иргэд УИХ-ын сонгуульд санал өгөх боломжгүй байгаа. Шалтгаан нь мажоритар тогтолцоо. Өөрөөр хэлбэл гадаадад байгаа иргэдийг төлөөлж нэр дэвшинэ гэж байхгүй. Тэднийг төлөөлөх “тусгай” нэр дэвшигч, УИХ-ын гишүүн гэж л тавьдаггүй юм бол бусдаар боломжгүй болчихоод байна. Тэгэхээр сонгуулийнхаа тогтолцооноос болоод Үндсэн хуулиар олгогдсон сонгох эрхийг хязгаарлачихаж байна. Энэ хүмүүсийг хэрхэн Их хуралд төлөөлөлтэй болгох вэ гэдэг асуудлыг зайлшгүй бодох л ёстой. Үүний дараа сонгосон улс төрийн хүчин нь бидний хүсэл сонирхлыг илэрхийлж чадаж байна уу гэдэг асуудал яригдана. Парламент нь иргэдийн хүсэл сонирхлын илэрхийлэл шүү дээ. Гэтэл бодит байдал дээр одоогийн эрх барьж буй нам буюу МАН нийт сонгуульд санал өгсөн хүмүүсийн л 45 хувийн санал авсан мөртөө парламентын 81 хувийг бүрдүүлж байна. Энэ нь зөвхөн 2020 оны сонгууль дээр ажиглагдсан зүйл биш. Яагаад 81 хувийг бүрдүүлэх болов оо гэдэг асуулт урган гарч ирнэ. Удаан оршин тогтносон намууд өөрсдийн гэсэн намын үүртэй, бидний нэрлэж заншсанаар “хөлтэй” байдаг. Ийм хатуу гишүүнчлэлтэй, олон гишүүнтэй намууд тойрогт 25 хувийн саналыг зоолттой авдаг. Үүнийг халаасны санал гэж ч нэрлэдэг. Өрсөлдөгчид нь хоорондоо саналаа хуваангуут дээрх 25 хувь дээрээ нэмээд 5-10 хувийн санал аваад, гурван мандаттай тойрогт гурав дээр жагсмар болоод УИХ-ын гишүүн болчихдог.
-Сонгогчдын санал гээгдэх нь ямар сөрөг үр дагавартай гэж та дүгнэж байна вэ?
-Сонгогчдын санал гээгдэхийн хор уршиг наад зах нь хоёр зүйлээр илэрч байна. Нэгдүгээрт, иргэдийн парламент нь намайг төлөөлж байна гэх итгэл үнэмшил сулардаг. Хоёрдугаарт, сонгуульд саналаа өгөх идэвхид нь нөлөөлдөг. Нэн ялангуяа залуу сонгогчдын сонгуулийн идэвхи буурдаг. “Угаасаа миний сонгосон хүн гарч ирдэггүй дээ”, “сонголтгүй сонгууль” гэдэг үгс энэ үзэгдлийг маш тодорхой илэрхийлнэ. Дээр дурдсан “хөл” яагаад үүсэх болов гэдгийг бодох ёстой. Орон нутгийн сонгуулийг сайн ажиглавал үүний хариултыг олж болно. Дүүрэг, хороо, аймаг, сумдын захиргааны ажилчид ихэвчлэн намын гишүүд байдгийг бүгд л мэднэ. Өөрөөр хэлбэл, засаглалын энэ түвшинд нам, төр хоёр гүнзгий сүлбэлдсэн байдаг. Бидний ярьдаг засаглал хуваах онол энэ түвшинд огт ажилладаггүй. Бид зөвхөн УИХ-ыг л тойрч яриад бусдыг нь хаячихдаг. Гэтэл орон нутгийн засаглалын зохион байгуулалт, удирдлагын схемүүдийг анхаарахгүй бол энэ нь их хурлын сонгуулийн үр дүнд хүчтэй нөлөөлсөөр байна. Тэгэхээр намын хатуу гишүүнчлэл, төрийн ба улс төрийн албан тушаалын ялгаа бүдгэрсэн, намын ил тод байдал алдагдсан зэрэг гаж үзэгдлүүдийг бид цогцоор нь авч үзэх хэрэгтэй. Цаашдаа бид УИХ-ын тухай асуудлыг ярьж байгаа бол зэрэгцүүлээд орон нутгийн удирдлагын тухай асуудлыг хамтад нь яримаар байгаа юм. УИХ-ын давхар дээлийн асуудлыг ярьдаг ч орон нутаг дээр энэ асуудал хурцдаад удаж байна.
-Сонгуулийн тогтолцооны өөрчлөлтийг яагаад заавал ҮХНӨ-өөр хийх ёстой вэ?
-Сонгуулийн тухай хууль нь маш тогтворгүй. Эрх барьж буй намын үзэмжээр өөрчлөөд байдаг учир хөдөлгөөнгүй болгох нь зүйтэй гэж үзээд, эрхбиш Үндсэн хуульд нь хадчихвал илүү тогтвортой болно гэх санаа болов уу. Үндсэн хууль гэдэг бол залаад тавьсан бурхан, шүтээн биш, харин хүмүүсийн нийтлэг хүсэл эрмэлзлийг илэрхийлсэн “нийгмийн гэрээ” юм. Мэдээж Үндсэн хууль ч ойр ойр гар хүрэх нь сайн зүйл биш ч, гишүүний тоо өөрчлөх, сонгуулийн тогтолцоог хуульчлах хоёр нь Үндсэн хуулийн амин сүнсийг ганхуулчих ноцтой өөрчлөлт биш юм. Дашрамд дурдахад ҮХНӨ-д Үндсэн хуулийн Цэцтэй холбоотой нэг заалт оруулж ирсэн байна лээ. Тэр заалтыг мэргэжилтнүүд сайн судалж, нухацтай хандах ёстой гэж харагдсан.
-Ер нь бидэнд сонгуулийн ямар тогтолцоо илүү их ач холбогдолтой гэж бодож байна вэ?
-Сонгуулийн төгс тогтолцоо гэх ойлголт байхгүй. Бүгд сайн болон сул талтай. Эдийн засагчдын дунд “бүх загварууд буруу, харин зарим загварууд хэрэгцээтэй” гэх хэлц байдаг. Үүнтэй адил туйлын зөв тогтолцоо гэж байхгүй, харин зарим нь ач тустай. Тиймээс бид асуудлыг шийдэж чадна гэж үзсэн хувилбараа “зөв” гэж үзээд, аваад явах ёстой. Өнөөгийн ашиглаж буй мажоритар тогтолцоо нь нэг намын давамгайлал руу хөтөлдгийг дотоод, гадаадын олон судалгаагаар нотолсон байдаг. Тухайлбал, аль 2000 онд Дэлхийн банкнаас хийсэн нэгэн судалгаанд Монгол Улс сонгуулийн мажоритар тогтолцоог үргэлжлүүлэн ашиглавал нэг намын давамгайлалд хүрнэ гэдгийг “зөгнөчихсөн” нь бий. Харин нэг намын давамгайлал нь маш онцгой, цөөн хэдэн тохиолдлыг (үүний нэг нь Япон) эс тооцвол дарангуйлал руу хөтөлдөг. Энэ нь олон улс орны жишээ, тоо мэдээллээр нотлогдсон баримт. Энэ бүхнээс харахад мажоритар тогтолцоо нь ардчиллаас ухрахад хүргэх эрсдэлтэй гэж шууд дүгнэж болохуйц. Ардчиллаас ухарч байгааг харах шинж тэмдгүүд байна. Сүүлийн есөн жилийн туршид бид ардчиллын индексээр хойшилсоор байна. Энэ индексийг аливаа ашиг сонирхолд автахааргүй, олон улсын хөндлөнгийн байгууллага гаргадаг тул итгэхэд гэмгүй. Үндсэн хуулиараа бид хүмүүнлэг, ардчилсан нийгэм цогцлоохоор зорьж буй. Энэ зорилгын эсрэг үйлчилдэг аливаа тогтолцоог халах нь маш зөв.
-Тэгвэл 100 хувь пропорциональ тогтолцоогоор сонгуулиа зохион байгуулж болохгүй юм уу. Яагаад заавал холимог болгох ёстой гэж?
-Хэрэв 100 хувь пропорциональ болчихвол одоо алдагдаад байгаа тэнцвэр эсрэг талдаа үйлчилж эхлэх эрсдэл байна. Манай хүн амын 68 хувь нь хотожсон газарт амьдардаг. Хэрвээ 100 хувь пропорциональ тогтолцоонд шилжвэл намууд зөвхөн энэ хот суурин газарт амьдарч байгаа хүмүүсийн саналыг авах бодлого уралдуулж эхлэх бөгөөд хөдөө орон нутагт амьдарч байгаа иргэд орхигдох эрсдэлтэй. Харин пропорциональ элемент нь 30, 40, 50 хувь байх уу гэдэг дээр бэлэн хариулт одоогоор байхгүй. Бид туршаад л үзэхээс өөр замгүй.
-Пропорциональ элементийн давуу тал юу вэ?
-Пропорциональ элементийн давуу тал нь тойрогт уяатай улстөрчдөөс бид салж чадна. “Тойрог усална” гэдэг үг улс төрийн шинжлэх ухааны нэр томьёоны үгсийн санд орж ирлээ. Энэ тохиолдолд УИХ-ын гишүүд үндэсний хэмжээний эрх ашгийн төлөө нэгдэж ажиллаж чадахгүйд хүрдэг. Намын мөрийн хөтөлбөр лоозонгийн шинжтэй болж, тухайн гишүүн тойрогтоо сургууль, цэцэрлэг барихын төлөө л ажилладаг болсон шүү дээ. Уг элементийн нэг давуу тал нь жижиг намууд УИХ-д төлөөлөлтэй болно. Энэ манайх шиг шинэхэн ардчилалтай улсад маш тохиромжтой. Хуучин мажоритар тогтолцооны үед жижиг намууд нь зөвхөн нэг мундаг лидерийг тойрсон хэсэг хүмүүсийн нэгдэл байв. Тэдгээр лидерүүд өөрсдийн харизм, хүчин чармайлтынхаа ачаар УИХ-ын гишүүн болж байв. Гэтэл тэдний тэргүүлсэн намууд институтийнхээ хувьд төлөвшиж чадсан уу гэвэл үгүй. Пропорциональ элементтэй үед жижиг намууд бид хичээх л юм бол суудал авч чадна гэсэн итгэл үнэмшилтэй болдог. Үүний тулд олон нийтэд ашигтай бодлого, мөрийн хөтөлбөр дэвшүүлэх, нэр цэвэр хүмүүсийг жагсаалтдаа оруулах, дэвшүүлж буй бодлогоо энгийн ойлгомжтойгоор тайлбарлах хөшүүрэг бий болно. Улмаар олон нийтийн улс төрийн боловсролыг нэмэгдүүлэх хүчин чармайлт гаргаж эхэлдэг. Ингээд үндэсний хэмжээний бодлогууд дэвшүүлээд ирэхээр хуучин намууд ч өөрсдийгөө эргэж харахад хүрнэ. Энэ мэт эерэг нөлөөлөл үзүүлэх боломжууд бий.
-Олон нийтийн дунд сонгууль холимог тогтолцоогоор явбал намын листэд олигархиуд буюу мөнгөтэй хүмүүс л багтана гэх хардлага байна. Энэ талаар таны байр суурь?
-Зөрүүлээд би одоо хэрэглэж байгаа мажоритар тогтолцоо нь олигархиудыг улс төрд олноороо орохоос сэргийлж чадсан юм уу гэж асуумаар байна. Холимог тогтолцоогоор сонгуулиа явуулаад эхэлбэл хуучин намууд мөнгөтэй хүмүүсээ жагсаалтдаа үргэлжлүүлэн оруулах магадлал бий. Харин шинэ, жижиг намууд бодлого ярьдаг, нэр цэвэр хүмүүсийг сонгогчдод санал болгоод эхэлбэл урт хугацаандаа сайн үр дүнд хөтлөх бүрэн боломжтой. Мэдээж энэ нэг удаагийн сонгуулиар шийдэгдэхгүй. Хоёр дахь гурав дахь сонгуулиар л жинхэнэ үр дүн нь мэдэгдэнэ. Ийм ч учраас холимог тогтолцоог ҮХНӨ-өөр суулгаж өгөх зөв хувилбар байх талтай. Холимог тогтолцоог нэгхэн удаа хэрэглээд үр дүнг нь үзээгүй байж ухарсан гашуун туршлага байгаа шүү дээ. Энэ тогтолцоогоор хоёр дахь, гурав дахь удаагаа сонгуулиа явуулах юм бол олигархийг нэр дэвшүүлэх нь өөрөө тухайн намд эрсдэлтэй болж хувирна. Мөн нам доторх өрсөлдөөнийг ч эрүүлжүүлдэг. Мөнгөгүй ч мэдлэгтэй, чадвартай улс төрийн идэвхтэнүүдэд бодит боломж бий болдог. Үүнийг нотолсон нэр хүндтэй шинжлэх ухааны сэтгүүлд хэвлэгдсэн судалгааны ажлууд бий.
-УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэх асуудал яригдаж байна. Эрх мэдэлтнүүдийн тоо өсөх нь гэсэн болгоомжлол олон нийтэд байна, нөгөө талдаа нэг хүний эрх мэдлийг сулруулна ч гэх юм. Зөвхөн төлөөлөх чадвартай холбоотой нэмэх гээд байгаа зүйл биш байх?
-Тойргоо тэгш хуваарилж чадвал 76 хүн ч гэсэн сайн төлөөлөл байж болно. Гишүүдийн тоо нь хууль тогтоох процесст асар хүчтэй нөлөөлнө. Үүнийг жаахан дэлгэрэнгүй тайлбарлая. Бид парламент, засгийн газар, шүүх гэх инстүүцүүд нь харилцан бие биеэ хянах ёстой гэдгийг мэддэг. Дээр, доор гэсэн ойлголт байхгүй. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 20 дугаар зүйл дээр УИХ бол төрийн эрх барих дээд байгууллага гээд тодорхойлсон байдаг. Дээд байгууллага гэж тодорхойлсон ч гэсэн хязгааргүй эрх мэдэлтэй, бүхнээс дээгүүр гэсэн үзэл санаа биш. Энэхүү тэнцвэрийг хадгалахын тулд зарим улсад парламентын гишүүн Засгийн газрын гишүүнийг хамтад нь хийхийг шууд хориглодог. Гэтэл манайд давхар дээлтэй сайд нарын тоог нэмсээр байна. Сайд нарын тоог нэмж байгаа шалтгаан нь Засгийн газар бид нэг завин дээр байгаа, унавал цугтаа унана шүү гэсэн санаа гэж харагдаж байна. Өөрөөр хэлбэл давхар дээлтэй 20 гишүүн бүр нэг нэг гишүүнд нөлөөлж чадвал 40 гишүүн нэг байр сууринд очиж чадна. Гэтэл парламентын олонхи нь 39 шүү дээ. Энэ давхар дээлийг дахин сэргээсний цаад санаа нь Засгийн газар амиа аргацаах, фракцуудын эрх ашгийг тэнцвэржүүлэх зорилготой улс төрийн ашигч үйл ажиллагаа юм. Иймэрхүү маягаар өвөр түрийдээ ордгийн хамгийн муу жишээ бол “Учрал”-ын хууль дээр илэрсэн. Энэ хууль яригдаж байх үед УИХ-ын дарга Г.Занданшатар “Хууль батлах гээд байна, сайд нараа цуглуул, ирцээ бүрдүүл” гэж маш ноцтой үг хэлсэн. Өөрөөр хэлбэл Засгийн газраас орж ирсэн хуулийг сайд нарыг цуглуулж байгаад хүч түрэн батлах тухай яриа. Хуулийн эцсийн хэлэлцүүлгийг хийхээс бусад үед энгийн олонхи бүрдсэн Чуулганы хуралдааныг хүчин төгөлдөр гэж үздэг. Их хурал 40 гаруй гишүүнтэй хуралдахад хүчин төгөлдөр гэж үзээд тэдний 23 орчим хүн гараа өргөөд эхний шатны хэлэлцүүлгийг давуулж байна. Өмнө дурдсан хуулийг ердөө 48 цагийн дотор хэлэлцээд баталчихсан. Сүүлд нь Ерөнхийлөгч хориг тавьсан. Ийм парламентыг л давжаа парламент гэж нэрлээд байгаа юм.
-Үндсэндээ цөөн бол эрх мэдэл нь дэндчихээд олон болчихвол төсвийн дарамт ихэсчихээд байна уу даа…?
-УИХ-ын гишүүн цөөхөн байх тусам нэгж гишүүний нөлөө үлэмж их. Өөрөөр хэлбэл 76 хүний нэг байна гэдэг асар нөлөөтэй хүн болж хувираад байгаа юм. Санамсаргүйгээр УИХ-ын нэгдсэн чуулганыг үзвэл 45 – 50 орчим гишүүнтэй л хуралдаж байдаг. Нэг гишүүн 2 – 3 Байнгын хороонд сууж байна. Байнгын хорооны тухайд хамгийн ихдээ 19 гишүүнтэй байдаг. Бодит байдал дээр томхон байнгын хороо 12 – 13, жижигхэн нь 10 – 12 гишүүнтэй хуралддаг. Байнгын хороон дээр санал өгөхдөө УИХ-ын нэг гишүүн маш нөлөөтэй болдог. Ингээд харахаар манайд УИХ-ын гишүүн гэдэг дэндүү их эрх мэдэлтэй хүн болж таараад байгаа юм.
-Тэгвэл гишүүдийн тоо нэмэгдсэнээрээ яах вэ?
-УИХ-ын гишүүдийн тоо нэмэгдэх юм бол наймаалцах, хуйвалдах боломж нь багасдаг. Энэ бол математик үндэслэлтэй зүйл. Эдийн засаг олигопол гээд цөөн хэдэн компани зах зээл дээр байвал амархан хуйвалдаж картел үүсгэнэ гэдэг. Энэ нь улс төрийн хувьд ч яг адилхан үзэгдэл. Олон болох тусам хуйвалдах боломж хязгаарлагдаж, аливааг нуун дарагдуулах боломж эрс буурдаг. Үүнийг нэгэн жишээн дээр ярья. 2020 оны дөрөвдүгээр сард Төрийн хэмнэлтийн тухай хуулийн хүрээнд Төсвийн тодотгол хэлэлцэж байсныг та бүхэн санаж байгаа байх. Энэ үеэр УИХ-ын гишүүд Засгийн газраас орж ирсэн саналыг хэсэг бүлгээрээ нийлж байгаад л унагаж байсан. Шалтгаан нь тойргоос сонгогдсон гишүүд тойрогт тавигдсан төсөв танагдах вий гэдгээс эмээж, үндэсний эрх ашгийг бодолцохгүй, явцуу хандаж байсан нь саяхан. Дээрх асуудлуудаас харвал парламент, Засгийн газар өвөр түрийдээ ороод эхэлбэл бодлого гажууддаг, чанаргүй хууль баталдаг, амархан хуйвалдаж, аливааг нуун дарагдуулах чадамжтай гэдгийг харж болно. Энэ үед давхар дээл бүр их нэрмээс болчихдог. 76 гишүүн дотор 20 сайд сууж байна гэдэг гажиг үзэгдэл.
-Дахиад тодруулж асуухад УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмбэл төсөвт маш том дарамт ирнэ гэж эсэргүүцэх хүмүүст ямар тайлбар өгөх вэ?
-Гишүүдийн тоог нэмж болохгүй гэдэг байр суурийг шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр няцааж байгаа хүн алга байна. 76 хулгайчийг нэмэх гэлээ, УИХ-ын тоог нэмэх биш тэднийг чанаржуулах нь чухал гэх мэт байр суурь бий. Чанарыг сайжруулах асуудал нь тоог нэмэх, хасахтай хамааралгүй зүйл. Олон гишүүн байсан ч чанартай байх ёстой, цөөхөн гишүүн байсан ч чанартай байх ёстой юм. Чанарыг сайжруулахын тулд ил тод байдлыг сайжруулах зайлшгүй шаардлагатай. Үүнийг сүүлийн үед “Цогц хөгжлийн үндэсний төв”-ийн судлаач М.Энхбадрал маш тодорхой хөндөж, дуу хоолойгоо хүргэж байгаа. Ил тод байдлыг хангаж гэмээнэ гишүүдийн ам, ажил хоёр нь зөрж байна уу гэдгийг хянах боломжтой болох юм. Товчхондоо 76 хулгайчийг 152 хулгайч болгох гэж ярих бус, эднийг хулгайч биш болгох, хулгай хийх боломжгүй тийм систем цогцлоох зүг рүү л явах ёстой. Хоёулаа энэ хүртэл улс төрийн шинжлэх ухаан талаас нь илүү ярилаа. Гишүүдийн тооны асуудлыг цэвэр математик тооцоогоор хийсэн судалгаанууд байдаг. Үүнийг МУИС-ийн доктор Н.Ууганбаатар багш маш тодорхой, шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр тайлбарласан тул би нэмж нурших шаардлагагүй. Манайх шиг өргөн уудам газар нутагтай, 3.4 сая хүн амтай улсын хувьд 130-150 гишүүнтэй байх нь тохиромжтой байна гэсэн тооцоолол байдаг. Ингээд харвал одоо УИХ-ын гишүүдийг 152 болгоё гэдэг бол буруу сонголт биш юм. Үүнийг дагаад гарах цалин хангамж гэдэг бол бидний фокуслах асуудал ердөө ч биш. Хамгийн ихдээ 300 орчим хүний л орон тоо нэмэгдэнэ биз дээ. Төрийн өмчит үйлдвэрийн газрууд, за больё 300 гаруй ажилчидтай хувийн компани Монголд хэд байгаа билээ дээ? Ийм учраас энэ бол санаагаа чилээх явдал огтхон ч биш юм. Иймэрхүү нотолгоо дэвшүүлж байгаа хүмүүсийн тооны баримжаа тааруухан байх шиг.
-Улс төрийн намыг төрөөс санхүүжүүлэх хувилбар яригдаж байгаа. Энэ талаар та ямар бодолтой байна вэ?
-Энэ бол цочирдож, гайхан хүлээж авах асуудал огт биш. Дэлхийн “The Electoral Knowedge Network” гэх олон улсын байгууллага 180 гаруй улсыг хамруулан хийсэн судалгаагаар дэлхийн 90 гаруй улсад (58%) улс төрийн намуудад төрөөс шууд санхүүжилт олгодог. Одоо яригдаж байгаа Улс төрийн намын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөлд нам нь нийт санал өгсөн хүмүүсийн хоёр хувиас багагүй саналыг авах ёстой гэсэн босго тавьсан байна лээ. Өргөн барьсан хуулийн төсөлд сонгогчдын нэрсийн жагсаалтад бүртгэгдсэн нийт сонгогчийн тоог нэг сарын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээний 0.5 хувиар үржүүлсэн, мөн суудал бүрд хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг 50 дахин үржүүлсэн хэмжээний мөнгийг улсын төсвөөс намуудад олгохоор тусгажээ. Тооцооллыг 2016 оны сонгуулийн жишээн дээр харуулъя. Учир жижиг мажоритар байсан тул саналыг тоолох маш амархан. Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг одоогийнхоор буюу 550,000-аар тооцъё. 2016 оны сонгуулиар МАН 636,000 хүний санал авч 65 суудалтай болсон бол АН 467,000 санал авч 9 суудал, МАХН 113,000 санал авч, нэг суудал авсан. Одоогийн яригдаж байгаа хуульд зааснаар тооцож үзвэл МАН-д 3.5 тэрбум, АН-д 1.3 тэрбум, МАХН-д 310 сая төгрөг ногдохоор байгаа юм. Нийлбэр дүнгээрээ 5.2 тэрбум төгрөгийн санхүүжилтийн асуудал яригдана. Гишүүдийн тоог нэмсэн хувилбараар бодвол жилд үсрээд долоон тэрбум орчим төгрөг зарцуулагдах тооцоо гарна. Монголын дундаж нэг иргэн, нэг айлын өнцгөөс төсөөлбөл тэрбум гэдэг санаанд багтамгүй том тоо байж болно. Гэхдээ эрхбиш улсын төсөвтэй харьцуулбал том тоо биш юм аа. Та бүхэн нэг сонгуульд зориулж нэлээд хэдэн жилийн өмнө 60 тэрбумын схем зохиосон, мөн өөр нэг улс төрийн хүчин нэг нэр дэвшигчээс дэнчингийн 100 сая (76 хүнээр бодвол 7.6 тэрбум) төгрөг цуглуулж байсныг санаж байгаа байх. Зонховын хөшөөний өртөг 27 тэрбум төгрөгөөр яригдаж байсан гээд харьцуулаад бодоод үзээрэй. Бид үүнийг төсвийн дарамт гэж харахаасаа илүүтэйгээр намын санхүүжилтийн ил тод байдлыг хянах боломж иргэдэд ирж байна гэж харвал илүү зөв юм. Яаж, хэн санхүүжүүлэх гэхээсээ намуудын данс тооцоо ил тод байна уу гэдэг нь амин чухал асуудал. Энэ санхүүжилт бол маш тодорхой дүрмийн дагуу олгогдох тул толгойгоо өвтгөх асуудал биш юм. Харин илүү ноцтой нэг зүйл бий.
-Ноцтой нь юу гэж…?
-УИХ-ын гишүүний тойрогтоо ажиллах төсөв гэж маш бүрхэг, ил тод бус мөнгө жил бүрийн төсөвт суудаг. Сангийн яамныхан ийм хууль эрх зүйн орчин байхгүй гэж ярьдаг ч гэсэн гишүүдэд тухайн тойрогтоо мэдэж зарцуулах төсвийн эрх мэдэл олгодог. Энэ бол намын санхүүжилтийн хажууд маш хорон, бас шударга бус зүйл. Иймэрхүү төсвийн зарцуулалтыг нь харвал ихэвчлэн анги танхим, сургууль тохижуулаад эрхэм гишүүний санаачилгаар гэсэн пайз хадчихсан байдаг. Татвар төлөгчдийн мөнгийг хувиасаа гаргасан мэтээр сурталчилж байгаа шударга бус юм. Тэгээд ч уг нь сургууль, цэцэрлэгийн асуудал нь нарийндаа бол орон нутгийн засаг, захиргааны бүрэн шийдэх ёстой асуудал. УИХ-ын гишүүд ийм төсвийн эрх мэдэлтэй болчихоор иргэд УИХ-ын гишүүдээр аж ахуйн асуудлаа шийдүүлэх гээд байх нь аргагүй шүү дээ. Маш буруу жишиг. Цаашлаад тухайн тойрогт шинэ улстөрч өрсөлдөх тохиолдолд хуучин улстөрч аль хэдийнэ улсын мөнгөөр давуу тал үүсгэчихсэн байгаа нь шударга бус гэдгийг дунд сургуулийн сурагч ч төвөггүй ойлгоно.
Аргын тооллын
дөрөвдүгээр сарын 25,
Ангараг гариг. Билгийн
тооллын 5, Хэрцгий охин
одтой, харагчин үхэр өдөр.
Өдрийн наран 5:45 цагт мандан, 19:55
цагт жаргана. Тухайн өдөр могой жилтнээ
аливаа үйлийг хийхэд эерэг сайн ба
бич, тахиа жилтнээ сөрөг муу нөлөөтэй
тул элдэв үйлд хянамгай хандаж, биеэ
энхрийлүүштэй. Эл өдөр элдэв үйлд
хянуур хандах хэрэгтэй ба ан, гөрөө
хийх, мал, адгуус муулах, хишиг даллага
дуудуулах, насан бүтээл хийлгэх, мал
арилжих, гэр бүрэхэд сайн. Эрдэнийг
гадагш өгөхөд муу.
Өдрийн сайн цаг нь бар, туулай,
могой, бич, нохой, гахай болой. Хол
газар яваар одогсод баруун хойш мөрөө
гаргавал зохистой.
Үс шинээр үргээлгэх буюу засуулбал
эд, мал арвидна
УЛААНБААТАР ХОТ ОРЧМООР: Үүлшинэ. Хур тунадас орохгүй. Салхи баруун өмнөөс секундэд 5-10 метр, өдөртөө зарим үед секундэд 12-14 метр хүрч ширүүснэ. Шөнөдөө Яармаг-Сонгины орчмоор -4…-6 градус, бусад хэсгээр -1..-3 градус хүйтэн, өдөртөө +16…+18 градус дулаан байна.
Хур тунадас: Ихэнх нутгаар солигдмол үүлтэй. Шөнөдөө баруун аймгуудын нутгийн баруун хэсэг, төвийн аймгуудын нутгийн баруун хойд хэсгээр, өдөртөө баруун аймгуудын нутгийн зарим газар, төвийн аймгуудын нутгийн баруун хэсгээр бороо, нойтон цас, цас орж, цасан шуурга шуурна. Бусад нутгаар хур тунадас орохгүй.
Салхи: Шөнөдөө зүүн аймгуудын нутгаар баруун хойноос, бусад нутгаар баруун өмнөөс, өдөртөө баруун аймгуудын нутгаар баруун өмнөөс баруун хойш эргэж, бусад нутгаар баруун өмнөөс секундэд 8-13 метр, шөнөдөө баруун аймгуудын нутгийн баруун хэсгээр, өдөртөө баруун аймгуудын нутгийн зарим газраар секундэд 18-20 метр, зарим үед секундэд 28-34 метр, төв, зүүн ,говийн аймгуудын нутгийн зарим газраар түр зуур секундэд 16-18 метр хүрч ширүүсэж, шороон шуурга шуурна.
Агаарын температур: Шөнөдөө Хэнтийн уулархаг нутаг, Сэлэнгэ, Хараа, Ерөө, Тэрэлж, Хэрлэн, Онон, Улз, Халх голын хөндий, Дорнодын тал нутгаар -4…-9 градус хүйтэн, Увс нуур болон Дархадын хотгор, Алтай, Хангай, Хөвсгөлийн уулархаг нутаг, Завхан голын эх, Хүрэнбэлчир орчим, Идэр, Тэс, Эг-Үүр, Орхон, Туул голын хөндий, Дарьгангын тал нутаг -3…+2 градус, Их нууруудын хотгор болон говийн бүс нутгийн баруун хэсгээр +7…+12 градус, бусад нутгаар +2…+7 градус дулаан, өдөртөө Увс нуурын хотгор, Монгол-Алтай, Хөвсгөлийн уулархаг нутаг, Тэс голын хөндийгөөр -2…+3 градус, Их нууруудын хотгор, Говь-Алтайн нуруу, Хангай, Хөвсгөлийн уулархаг нутаг, Завхан голын эх, Хүрэнбэлчир орчимоор +5…+10 градус, Идэр, Эг-Үүр, Сэлэнгэ, Хараа, Ерөө, Тэрэлж, Улз, Халх голын хөндийгөөр +11…+16 градус, говийн бүс нутгаар +23…+28 градус, бусад нутгаар +16…+21 градус дулаан байна.
БАГАНУУР ОРЧМООР: Үүлшинэ. Хур тунадас орохгүй. Салхи баруун өмнөөс секундэд 7-12 метр, өдөртөө зарим үед түр зуур секундэд 16-18 метр хүрч ширүүсэж, шороон шуурга шуурна. Шөнөдөө -5…-7 градус хүйтэн, өдөртөө +17…+19 градус дулаан байна.
ТЭРЭЛЖ ОРЧМООР: Үүлшинэ. Хур тунадас орохгүй. Салхи баруун өмнөөс секундэд 5-10 метр, өдөртөө зарим үед секундэд 15-17 метр хүрч ширүүсэж, шороон шуурга шуурна. Шөнөдөө -7…-9 градус хүйтэн, өдөртөө +14…+16 градус дулаан байна.
Өглөө бүр тантай хамт байдаг “Өдрийн сонин”-ы мягмар гаригийн дугаар 12 нүүрээр хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.
“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт Монгол Улсын Тэргүүн Шадар сайд асан
Д.Ганболд “Оросын энэ дэглэм
байгаа цагт АН-ын талцал,
бужигнаан намжихгүй“ гэснийг VII нүүрээс үргэлжлүүлж уншаарай.
Улсын аварга С.Мөнхбат “Спортоос холдсоноор бие
бялдар нь асуудалтай, үг
сонсож чаддаггүй, тайлбар
тавьдаг, сул дорой эрчүүд
олон болжээ” гэв.
“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Орчин үеийн төр засаг түм буман
камерын дор ажиллаж байгаагаа
санаж явмаар байна” хэмээн өгүүллээ.
Монгол Улсын Дэд
Ерөнхийлөгч, Улсын Бага
Хурал, Улсын Их Хурлын
дарга асан, академич Р.Гончигдорж “Зөв
сэтгэлээр
зөв хийвэл
зөвд хүрнэ” гэлээ.
“No doable standart”
хөдөлгөөний гишүүн Б.Билгүүн “Одоогийн байдлаар би гар дээрээ
ямар ч прокурор, цагдаагийн дуудах хуудас,
албан тоот аваагүй. Тиймээс очихгүй”” гэлээ.
Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://admin.dnn.mn/plugi ns/news/login
Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы мягмар гаригийн дугаараас уншаарай.
Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. Мөн “Мөнгөн завъяа” дахь сонин борлуулах цэг, Сансрын үйлчилгээний төв дэх сонин борлуулах цэг, Хан-Уул дүүргийн 19 дүгээр хорооллын үйлчилгээний төвд байрлах сонин борлуулах цэг, Саппорогийн “Миний дэлгүүр” дэх сонин борлуулах гол гол цэгүүдээс худалдан авч болохыг дуулгая. Түүнчлэн “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.
Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.
Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээллийг аваарай.
“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 19001987-гоос лавлана уу
“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ
Маргааш буюу дөрөвдүгээр сарын 25-ны Мягмар гарагт хийх засварын хуваарийг танилцуулж байна. Хэрэглэгчид ээ, засвар хийх хугацаанд хэрэглээгээ түр зохицуулна уу.
Дэлгэрэнгүйг https://www.tog.mn/account/5 холбоосоор үзнэ үү.
Жич: Засварын ажлыг тухайн тоноглолыг хүчдэлээс бүрэн чөлөөлсний дараа хийдэг хөнцөл байдлыг харгалзан үзэж, хүлээцтэй хандахыг хэрэглэгч та бүхнээс хүсье.
Тодорхой шалтгааны улмаас засварын хуваарьт өөрчлөлт орох тохиолдолд хангагч байгууллагаас зарыг дахин хүргэнэ.