ӨДРИЙН СОНИНЫ 2015 ОНЫ АРХИВ: Философич С.Молор-Эрдэнэтэй хийсэн ярилцлагыг дахин нийтэлж байна.
Улс төр судлаач, философич С.Молор-Эрдэнэтэй ярилцлаа.
-Та Германаас оюунлаг улс төр, хүчтэй төр байгуулахын төлөө шинэчлэл хийхээр ирсэн гэж ярьдаг. Тэрнийхээ төлөө хэр явж байна вэ?
-Бид хэсэг бүлэг хүмүүсийг улс төр гэж ойлгоод байдаг. Нийгэм чинь өөрөө улс төр. Хүн бүр улс төрийн иргэн шүү дээ. Хүн бүр улстөрч байх ёстой. Ер нь иргэн бүр улстөрч байхгүй юу. Хамгийн гол нь би ажил төрөл, мэргэжилтэй. Ажлаа хийгээд явж байна. Чи бидний өмнөөс тийшээ ор гэж тэр 76-г бүрдүүлсэн юм. Би философич, та сэтгүүлч, тэр хүн тэтгэврийнх. Бид хувь хувьдаа ажлаа хийгээд завгүй байгаа болохоор бүгдээрээ нийлж байгаад дүүрэг, сум, аймаг, тойргоосоо нэгнийгээ сонгоод “Чи бидний өмнөөс очоод улс төр хий” гээд явуулдаг. Энэ чинь улс төр байхгүй юу. Анх Грекээс улс төр үүсэхдээ ингэж үүссэн. Бид улс төртэй сүүлд, 1940-өөд онд л танилцсан. Тэр үед л улс төртэй болсон, Монгол орон. Төртэй, Засгийн газрын ордонтой, байшин барилгатай, мэргэжлийн хүмүүстэй болж эхэлсэн. Тэрнээс өмнө бидэнд төр, улс төр гэх юм байгаагүй. Овог овгоороо л байсан эрт дээр үеийн нүүдэлчин л ард түмэн. Одоо болохоор Чингисийн төр гэж яриад байдаг. Тэрийг чинь төр гэхэд хэцүү. Их засаг хууль гэж ярьдаг. Тэр үед бичиг сачиг ч байгаагүй, цаас гэж ч байгаагүй. Биччихсэн цаасан баримт байхгүй. Ерөнхий нэг үлгэр, домог бидний дунд явдаг. Богдоо тойроод л хар, шар феодалууд нь суудаг байсан бол 1940-өөд оноос бид хөдөө аж ахуй, мал аж ахуй, боловсрол, гэгээрлийн яамтай боллоо шүү дээ.
-Манай улс төрийн байдал тогтворгүй байна. Түүнийг дагаад нийгэм ч хямралтай байна. Та энэ байдлыг хэрхэн харж байна вэ?
-Би дээр хэллээ шүү дээ, 1940-өөд оноос хойш бид хүн төрөлхтний улс төр гэдэг ойлголттой танилцсан. Тэр ойлголтыг амьдралдаа хэрэгжүүлээд овоо гайгүй болоод явж байлаа. Улс төрийн товчоо, яамны сайдтай, сонгууль болдог, Ардын их хуралтай. Тэр хуралдаа сум, аймгийн дарга нар нь ирдэг. Тэгээд бүгдээрээ нийлж байгаад улс орноо яаж хөгжүүлэх төлөвлөгөөгөө зохиогоод явдаг байсан. 1990 онд ардчилал гэдэг ч юм уу, хөдөлгөөн гэх ч юм уу, өөрчлөлт рүү орсон. Хувьсгал биш л дээ. Хувьсгалтай огт хамаагүй. Тэгээд бид ард түмнээ авч явдаг улс төрийн бүтцээ эвдээд хаячихсан. Ерөнхийдөө дураараа, улс төр утгаа алдчихсан. Ардын их хурал гэж байхгүй. Сумын дарга улс төрд орж ирж сумынхаа асуудлыг бусдадаа ярих ямар ч боломж байхгүй. Зүгээр л аймаг нь ганц хоёр хүнийг сонгоод явуулчихдаг. Тэд нь Улаанбаатарт ирээд аймгаа мартчихдаг. Сонгууль болохоор гурил, будаа өгчихдөг. Иймэрхүү л юм байгаа шүү дээ. Хөдөө болохоор шатахуун энэ тэр гэсэн илүү дутуу юм тараагаад л. Улс төр гэж хар, наймааны, хамгийн муу муухай гэсэн л ойлголт явж байгаа шүү дээ. Уул нь бол улс төр гэж их сайхан юм байх ёстой. Улс орныг авч явах маш их хариуцлагатай, нэр хүндтэй тийм хөдөлмөр. Хаана ч улстөрч хүнийг хүндэлдэг байх ёстой.
Манайх 1990 оноос улс төрд муу муухай, наймааны, энэ нийгмийн хамгийн өөдгүй, доод түвшний, хамгийн муу сурлагатан, гологдлууд нь орчихсон. Нийгэм нь хөгжөөд байдаг. Өнөөх нөхөд нь биднээс хоцрогдчихсон байдаг. Ийм л нэг сонин байдалд орчихоод байгаа байхгүй юу.
-Та нэг хэсэг МАХН-д ороод, дараа нь Хамуг Монгол хөдөлмөрийн намыг байгуулаад улс төрд хүчтэй орсон шүү дээ?
-Орсоон, орсон. МАХН-д нэг их ороогүй ээ. Тус намыг чинь би байгуулалцсан юм. Шинэбаяр, “Буян”-гийн Жаргалсайхан эд нартай чинь нийлээд эвсээд сонгуульд орсон. Би жагсаалтын нэгдүгээрт явж байсан. Юу болсон юм бүү мэд, тэнд улс төрийн янз бүрийн будлиан болгоод уул нь би эхний өдөр жагсаалтаар гарчихсан шиг л байсан. Гэтэл нэг мэдэхэд алга болчихсон. Тиймэрхүү юмнууд болсон. Тэгэхдээ яах вэ түүх.
Өнгөрсөн хугацаанд би соён гэгээрүүлэх, ном унших, ном бичих, ном орчуулах, хаа бол хаа ч лекц уншиж, хичээл заахад ихэд анхаарч ажиллаж байна. Ер нь энэ нийгмийн иргэд, бид өөрсдөө соён гэгээрч, улс төр, хорвоо ертөнцийн талаар зөв ойлголттой болж, монгол хүний тархи толгой хүмүүнлэг, хүнлэг байж зан чанар, ёс суртахуунд өөрчлөлт хийж тэрийг зөв ойлгуулж, хүмүүсийг сайн ухааруулах ёстой. Ингэхгүй бол хүмүүс оюуны болон ёс суртахууны доод түвшинд байгаа учраас ихэнхдээ тэр хар масс болох ёс суртахуунгүй, доод түвшний, боловсролгүй тэр хүмүүсийг сонгочихдог. Сонгосон тэр хүмүүс нь дээр гарч ирээд хамаг аж амьдралыг баллаад хаячихдаг. Энэ нийгэм, иргэд, улс орон чинь бүгдээрээ ажил төрөл, цалин мөнгөтэй, хүүхэд нь цэцэрлэг, сургуульдаа яваад, ээж аав нь ажилдаа яваад цалингаа авч ирээд гэртээ хоол ундаа идээд, даарч хөрөхгүй аятайхан амьдрах чинь л бидний эцсийн зорилго ш дээ. Түүнээс биш дөрөв таван хүн хязгааргүй баян болоод нөгөө талд нь баахан хар масс, ядуу, гэр хороололд нөгөө хүүдийтэй нүүрсээ шатаагаад л. Тэр чинь одоо шуудай гэж хэлэхэд хэцүү болчихсон шүү дээ. Тэр нь сайн нүүрс ч бас биш. Бид хамгийн чанаргүй нүүрсээ зарж байгаа. Хамгийн шилдэг, үнэтэй нүүрсээ энэ компаниуд урагшаа, гадаад компаниудад маш хямдхан, инээдэмтэй үнээр зардаг. Гэх мэтчилэнгийн бидний энэ амьдрал, нийгэм, улс орон маань хөл, толгойгоороо эргэлдчихсэн. Бүх юмны утга алдагдчихсан. Бүх юмыг бодоод байхад эрүүл хүн байна уу гэмээр үйл явдал болдог.
-Та сая яриандаа дурдлаа, хүмүүнлэг, хүнлэг байх тухай. Өршөөлийн тухай хуулийг энэ нийгэмд бага ч гэсэн ийм гэрэл гэгээ өгсөн үйл явдал болж байна гэж үзэх хүмүүс олон байна?
-Өршөөх гэдэг үг улс төрийн нэр томъёо биш. Хуулийн нэр томъёо ч биш. Өршөөх гэдэг нь шашны нэр томъёо. Буруу юм хийсэн хүнийг өршөөдөг, намайг өршөөгөөч гэдэг. Тэр л байхгүй юу. Улс төрд өршөөл гэж байж болохгүй.
-Зүй нь ямар нэртэй байх байсан гэж?
-Өршөөх гэдгээсээ илүүтэй, уг үйл явдал, улс төрийн уг үйл ажиллагаа, цаад зорилго, санаа нь бол хийсэн хэргээсээ давсан, хийсэн хэрэгтээ арай тохироогүй шийтгэл хүлээж байгаа хүмүүсийн тэр шийтгэлийг нь нимгэрүүлж байгаа явц. Тэрнээс биш уучлал энэ тэр биш шүү дээ. Хариуцлага бол дандаа л явж байгаа. “За нөхөр минь, чи хэрэг хийсэн, бид чамайг шийтгэсэн. Гэхдээ энэ шийтгэл одоогийн улс орны нөхцөл байдлыг хараад байхад арай хүнд байх шиг байна. Чамд арай нэг зөөлөн хандъя” гэсэн л ойлголт шүү дээ. Ийм л ойлголт болохоос биш хийсэн хэргийг нь үгүйсгээд устгаад хаячихаж болохгүй, нэгэнт гэмт хэрэг хийгээд шийтгүүлээд сууж байгаа хүнийг чинь. Арван жилийн ял авсан хүний ялыг найман жил болгоё. Чамд яахав гурван жил үлдчихсэн байгаа юм байна. Чи ер нь дажгүй байгаа, өөрийг чинь харахад ер нь гэмшсэн байдалтай байна. Ар гэрийг чинь харахад ч гэсэн чи тэдэндээ хэрэгтэй хүн юм байна. Өрхийн тэргүүн, айлын ээж юм байна. Ер нь чи жилийн өмнө гарахад болохгүй юм юу байх вэ гэсэн ийм л ёс суртахууны ойлголтууд шүү дээ. Энэрэнгүй л ойлголт байхгүй юу. Түүнээс биш хэнийг ч өршөөж болохгүй. Өршөөл гэдэг чинь шашинд л байдаг. Намайг өршөө, амийг минь хэлтрүүл гэдэг нь шашны л ойлголт. Улс төр, хуулийн ойлголтууд дунд өршөөх гэдэг хэтэрхий бүдэг. Ойлгомж муутай, яаж ч мушгиж болох осолтой үг.
-1990-ээд оноос хойш болон өмнөх улс төрийн байдал маш их өөрчлөгдлөө гэлээ. Үүнтэй адил философид ч өөрчлөлт гарсан байлгүй. “Үнэнээр явбал үхэр тэргээр туулай гүйцнэ”, “Зүйдэлгүй дээл, зүйргүй үг гэж байдаггүй” гэх мэт үгс утгагүй ч юм шиг болсон?
-Үнэнээр явбал хэзээ ч үхэр тэргээр туулай гүйцэхгүй шүү дээ. Хэдүүлээ үнэнээр яваад үхэр тэргэн дээр суугаад туулай хөөе л дөө. Хэзээ ч гүйцэхгүй. Үлгэр домгийн энэ зүйр цэцэн үгсийн дунд монгол хүнд хэрэггүй болчихсон нь маш олон бий. Төрийн төлөө оготно боож үхнэ гэдэг ч юм уу. Чи улс төрийг сонирхохгүй бол улс төр чамайг сонирхоно гэдэг ч юм уу. Энэ бүх үг бүгдээрээ утгагүй.
Философийн тал дээр бид гурван зүйлийг л ярих ёстой. Нэгдүгээрт, хүний эрх чөлөө, тэгш эрх. Бүгдээрээ адилхан эрхтэй байх ёстой. Баяны хүүхэд сургуульд сурдаг, ядуу айлын хүүхэд сургуульд сурах боломжгүй гэвэл энэрэнгүй биш харгис нийгэм. Таны хувь заяаг мөнгө л шийдэж байна. Мөнгөгүй, боломж тааруу айлын хүүхэд яах юм. Тэгээд л дуусч байгаа юм уу. Хохь чинь үү, цаанаасаа зурсан зураг уу. Баян айлын хүүхэд шууд Америк руу сургуульд явчихдаг. Тэр нь бас цаанаасаа зурсан зураг уу. Тийм юм байхгүй. Монголын үрс бүгдээрээ адилхан.
Хоёрдугаарт, эрх чөлөө. Эрх чөлөө гэдэг нь гинжнээс тасрах эрх чөлөө биш. Миний боловсрох эрх чөлөө, өөрийнхөө хүслээ илэрхийлэх эрх чөлөө, хүсэл мөрөөдлөө биелүүлээд явах эрх чөлөө, зурагт, хэвлэлээр хэлье гэснээ хэлчихдэг эрх чөлөө, гэр бүлээсээ салах эрх чөлөө, нөхөр, эхнэр таалагдахгүй бол салчихдаг эрх чөлөө энэ бүгд чинь амьдралын эрх чөлөө шүү дээ. Иймэрхүү нарийн ширийн юмнуудаа бид ярьж чадахгүй байна. Гурав дахь нь, бид нэг нэгэнтэйгээ эв нэгдэлтэй байх. Эвтэй бол хүчтэй гэдэг. Эв бол юу ч биш. Эв бол ерөнхийдөө найрч хоорондоо тохироод эвлэрчихэж болно. Монголчууд эвтэй дээрээ бүр илүү нэгдэлтэй байх ёстой. Өнөөдөр үүсээд байгаа улс орны байдлыг харахад гадаадын иргэд маш ихээр ирж байна. Мөнгөтэй, боломжтой, бололцоотой хүмүүс ирэх нь сүүлийн тав, зургаан жилд мэдэгдэм ихэсч байна. Америкийн иргэд байшин барилга, хөдөө орон нутагт газар авч байна. Уул уурхай, лиценз, тендерийг ямар хүмүүс авч байгааг та нар харж байгаа. Гадаадынхан л авч байгаа. Монгол хүн яваандаа энэ нийгэм улс орны хамгийн доод түвшний ядуу хүмүүс л болох юм шиг байна. Дандаа гадаадынхан бүх үнэтэй юмны эзэд. Манай гоё байгальд сайхан амьдардаг. Өмнөд Солонгосчууд онгоцоор нисч ирээд Өмнөд Солонгосынхоо амралтад буугаад, Өмнөд Солонгосынхоо зочид буудалд тухалчихаад л явж байна. Америкчууд ч тэр. Тэгэхээр монгол хүн яах вэ. Эд нарын үйлчлэгч, цэвэрлэгч юм уу эсвэл микро автобус, жийпийг нь барьдаг жолооч нь болох уу. Охидыг гадаадаас ирсэн тэтгэвэрт гарч байгаа өвгөд мөнгө төлөөд авчихдаг ийм л амьдрал эхлэх гэж байна. Хорьдугаар зууны эхээр л манайх ийм байсан. Ардын хувьсгалаас өмнө 1911, 1912 оны үед Харбин, Япон, Америкаас том том хөрөнгөтнүүд ирсэн. Тэд асар их мөнгөтэй хөрөнгөтнүүд. Монгол орон ардын хувьсгалаас өмнө олон орны хүний хөлд талхлагдаж байсан. Маш их өртэй байсан. Пүү, пүнлүү, хүү, пүүс гэдэг үгнүүд чинь бүгд тэндээс гаралтай. Тэр их хүү, өрнөөс ардын хувьсгалын ачаар л салж байсан юм.
-Тэр байдал өнөөдөр бидний үед давтагдах гэж байна гэж үү?
-Зуун жилийн дараа бид бүгдээрээ хүү, зээлэндээ дарагдчихсан, хүүгээс хүү рүү амьдарсан, зүгээр нэг бэлэн байгаа байшинд ороод амьдарчихаж чаддаггүй, хүүг нь төлөхгүй бол болохгүй, хэзээ энэ байрнаас хөөгдөх бол гэсэн л хүмүүс. 20-30 мянган айлын орон сууц хоосон байна. Яагаад гэвэл үнэтэй, зээл авахад хэцүү. Зээлийн хүү өндөр. Энэ чинь улс орны эдийн засаг болоод иргэдийн аж амьдралд яасан их хохирол вэ. Тэр сайхан байруудад залуу гэр бүл, улс оронд хэрэгтэй залуу үеийг оруулах л хэрэгтэй шүү дээ.
-Энэ бүгдээс гарч улс орноо аврах гарц нь эв нэгдэл гэсэн үг үү?
-Эв нэгдэл. Монголчууд гар гараа барилцаад ухаантай, мэдлэгтэй хүмүүсээ дэмжээд, хэрэгтэй хэрэггүй энэ хэдэн хогийн нөхдөөсөө салах хэрэгтэй. Бидний цаашдын аж амьдралд саадтай их олон хүн байна. Зурагтаар худлаа ярьсан, хар пиарчид, мухар сүсгийн, энэ нийгэм, улс орныг цаашид хөгжихөд бидэнд ямар ч хэрэггүй улсууд байна. Үүнд хоёр төрлийн хүмүүс байгаа юм. Эдгээр хүмүүс нь цаашид монголчууд бидний аж амьдралд маш их саад болно. Одоо ч саад болсоор байна. Нэгдүгээрт, улс төрд байсан хуучны сайдууд, Ерөнхий сайдууд, Ерөнхийлөгч нар. Эд нар баяжчихсан, улс төрийг гартаа авчихсан. Төрөөр дамжуулаад асар их мөнгөтэй болж баяжаад төрийн чухал объектуудыг авчихсан. Тийм учраас тэд нар чинь хийдгээ үргэлжлүүлээд улс төрийн намуудын толгойг эргүүлээд улстөржүүлээд байж байдаг. Муухай шалбааг шиг юмаа найруулаад л.
Нөгөө талд нь хоёрын хооронд бидэнд ямар ч хэрэггүй хэт их баян хүмүүс байна. Тав, зургаан том компанитай босс, эзэн баячууд. Эд бол улс орныг хөгжихөд хамгийн их саад болж байгаа хүмүүс. Тэд бүх тендер, лиценз, бүх зөвшөөрлийг түрүүлээд худалдаад авчихдаг.
-Баячууд чинь ядуусаа чирдэггүй юм уу?
-Яалаа гэж. Хэзээ ч үгүй. Хэзээ ч үгүй байхгүй юу. Энэ дэлхийн түүхэнд баячууд ядуусыг чирч байсан түүх байхгүй. Төр л чирдэг. Ядуусыг нийгмийн оюунлаг, ухаалаг давхарга л авч явдаг. Баян хүмүүс авч явдаггүй. Баячууд чинь өвчтэй хүмүүс. Мөнгөө их болгох гэсэн өвчтэй. Ганцхан өвчин нь тэр. Энэ хоёр биднийг цаашид хөгжихөд маш их саад болно. Нэг нь эдийн засгийн олигархиуд, нөгөөх нь улс төрийн олигархиуд. Энэ хоёр олигархиудаас салсны дараа л бидний аж амьдрал, Монгол орон хэвийн амьдралдаа орно. Тэгээгүй цагт энэ хоёр нийлээд л бидний толгойг эргүүлнэ. Одоо 2016 оны сонгуулиар яаж толгойг нь эргүүлэх вэ гээд л сууж байгаа. Энэ хоёроос яаж салах вэ. Таны сая хэлсэн чинь худлаа ойлголт. Баячууд чинь хэзээ ч ард түмэнд мөнгө өгөхгүй. Мөнгөө л ихэсгэхийг бодно шүү. Үгүй яахав хааяа улс төр ойртоод ирвэл худлаа жижигхэн жижигхэн хоолны шавхруу шиг юмнууд өгч магадгүй. Тэр бол доромжлол. Гурил, будаа юу юм.
-Хуучин зүйл, шинэ зүйл хоёр ямагт зөрчилддөг. Хуучин нь шинэтэйгээ зэрэгцээд хамт байх гэж зүтгээд байдаг энэ үзэгдэл улс төр, нийгэм, урлаг гээд бүхий л салбарт байна?
-Хуучин, шинэ хоёрын зөрчил бол буруу биш, зөв зөрчил байдаг. Тэртэй тэргүй зөрчилддөг. Хуучин нь хуучнаараа байх гэдэг. Шинэ нь өөрчилж шинэчлэх гэдэг. Энэ бол байх ёстой. Юугаа шинэчлэх вэ, юугаа хуучнаар нь авч явах ёстой вэ гэдгээ зөв ярих хэрэгтэй. Маш олон зан заншил, уламжлал хоцрогдсон. Тэрнээсээ одоо салах хэрэгтэй. Шинэ үе рүү орж шинэчлэх хэрэгтэй. Би нэг удаа Р.Чойномыг шүүмжилсэн. Хүмүүс чинь жигтэйхэн юм болсон, уйлах гээд л. Чойномыг давах өчнөөн шүлэг бичих хүмүүс төрөх байтал төрүүлдэггүй, төрөх боломжийг нь өгдөггүй. Дараад хаачихдаг. Чи юу юм бэ, тэрнээс давж гарч болохгүй, тэр л мундаг. Бүгд тэрний сүүдэрт л явна. Тэр бол бурхан шүтээн гэж байгаа байхгүй юу. Хэрвээ урлаг хөгждөг гэж байгаа бол тэр чинь хоцрогдох хэрэгтэй. Хэрвээ тэр хүн хэвээрээ яваад байх юм бол хөгжил явагдаагүй гэсэн үг. Аль хэдийнэ хоцрогдчих хэрэгтэй. Тэглээ гээд тэр чинь муу зүйл биш шүү дээ. Ер нь бол цаг өнгөрдөг, юм хоцрогддог, юм хуучирдаг. Муудаа биш, хүссэн хүсээгүй шинэ юм гарч ирдэг.
Үргэлжлэл бий>>
