Ардын хувьсгалын 100, 101 жилийн Үндэсний их баяр наадам хаяанд иржээ. Энэ түүхэн ойд Тувагийн Аяс Монгуш тэргүүтэй нийт 15 бөх улсын наадамд зодоглохоо МҮБХ-нд мэдэгдсэн юм. Ардын хувьсгалын 100, 101 жилийн ойд зодоглох Тува бөхчүүдийн дасгалжуулагчаар Аяс Монгуш ажиллаж байна. Түүнтэй ярилцлаа.
-Сайхан зусч байна уу та?
-Сайхаан. Сайхан зусч байна уу. “Өдрийн сонин”-оор дамжуулж угсаа нэгт монголчуудтайгаа уулзаж байгаадаа сэтгэгдэл маш өндөр байна.
-Ардын хувьсгалын 100, 101 жилийн ойн их баяр наадам удахгүй тохиох нь. Тува бөхчүүд маань энэ удаагийн их баяр наадамд анх удаагаа барилдахаар бүртгүүлжээ. Наадам хаяанд ирсэн байна. Таны бэлтгэсэн шавь нарын бэлтгэл нь хэр хангагдав?
-Монголын Үндсний бөхийн холбооноос бидний хүсэлтийг хүлээн авч, улсын их баяр наадамд барилдах урилга илгээснийг талархаж хүлээж авсан. Монгол гуталтай барилддаг бөх дэлхийд хоёр л байдаг. Нэг нь монгол үндэсний бөх, нөгөө нь тува бөх. Энэ жилийн наадамд Тувагаас 15 бөх барилдана. Бэлтгэл сургуулилтаа бид Тувад базаасан. Монгол бөхчүүдийн нэгэн адилаар галд гараад л бэлтгэлээ хийлээ. Харин Седен-Очур Кара-Сал “Увс нуур” галын бөхчүүдтэй хамт Харзтайд наадмын бэлтгэлд гарсан. Бэлтгэл сургуулилт нь сайхан таарсан талаар ярьж байна лээ. Энэ жилийн наадмаар дажгүй сайн барилдах болов уу гэж хүлээж байгаа. Ер нь монгол үндэсний бөхөөр амжилт гаргах боломжтой олон залуус байдаг ч энэ жилийн наадамд барилдаж чадсангүй. Манай бөхчүүдийн олонх нь цэрэг, цагдаагийн байгууллагад ажилладаг. Энэ жилийн наадамд барилдах сонирхол их байсан ч ажлын улмаас амжсангүй л дээ. Мөн хэсэг бөхчүүдийг хилээр гаргасангүй. Яагаад гаргаагүй нарийн шалтгааныг нь мэдэхгүй юм.
-Тувад Монгол үндэсний бөхөөр барилдаад улсын цолд хүрэх боломжтой бөхчүүд олон байгаа талаар та онцолж байна. Энэ жил шөвгийн даваанд гарч барилдах бөхчүүд байна уу?
-Монгол Үндэсний, тува бөх ижилхэн өмсгөлтэй. Харин дүрмийн тухайд бага зэрэг ялгаатай. Тува бөх гар газарт хүрэхэд л ялагдсанд тооцдог. Үүгээрээ л ялгаатай. Бусдаар бол яг адилхан. Бэлтгэл хийгээд үндэсний бөхөөр барилдвал аймгийн наадамд түрүүлэх, цаашлаад улсын цол хүртээд үзэгч түмнээ цэнгүүлэх боломжтой олон залуус энд бий. Энэ жилийн наадмаар Седен-Очур Кара-Сал маш сайн барилдах байх. Мөн Айдын Монгуш гэж авьяаслаг барилддаг залуу бий. Монгол бөхчүүдтэй их сайн барилддаг юм.
-Монгол үндэсний бөхөд зарим тохиолдолд бие биенээ дэмжиж унаж өгдөг жишиг бий. Энэ талаар танд ямар ойлголт байна вэ?
-Тодорхой мэдэх юм алга. Гэхдээ нас ахисан бөхчүүд залгамж халаагаа бэлтгэж дэмжих нь хаана ч байдаг л үзэгдэл.
-Та монгол бөхчүүдийн талаар хэр сайн мэдэх вэ?
-Бүгдийг нь танина. Заалны барилдаануудыг тогмол үздэг. Улсын харцага О.Хангайг дэмждэг. Өнгөрсөн хаврын барилдаануудад маш сайн барилдсан. Одоо 100 жилийн ойгоор ч сайн барилдах болов уу гэж харж байна. О.Хангай харцгагыг Тувад ирж барилдаасай гэж хүлээж байна. Тува бөхөөр маш сайн барилдах болов уу. Тэр их бяртай хүн манай аварга, арслангуудтай барилдвал маш сонирхолтой байх болов уу.
-Монгол бөхчүүд Тувад очиж тогтмол барилддаг уу?
-Тогтмол барилддаг юм. Тур дундаа Н.Батсуурь аварга ирж барилддаг. Маш уран барилддаг хүн ш дээ. Манай ард түмэн барилдааныг нь үзэх их дуртай. Дээхнэ үед бол дархан аварга А.Сүхбат ирж барилддаг байлаа. 2003 онд билүү дээ наадмаар ирж барилдаад Аяс Монгуш аваргатай үзүүр түрүүнд үлдэж барилдаад унасан. Сүүлийн үед улсын харцага Т.Баасанхүү ирж барилдах болсон. Уран дайчин барилддаг гоё бөх. Манай бөхчүүд ч түүнийг хүндэлдэг юм. Мөн улсын харцага Н.Золбоо, аймгийн арслан Х.Оргилболд нар байна. Үзүүштэй гоё барилддаг. Тува бөхчүүд ч Монголд ирж заал танхимын барилдаанд зодоглож л байсан. Бидний дээд аварга Аяс Монгуш ид үедээ бол аймгийн аварга шалгаруулах барилдаануудад түрүүлэх хэмжээнд л барилддаг байлаа. Үеийнхээ бөхчүүдтэй эн тэнцүүхэн л өрсөлдөнө. Одоо энэ дархан аварга А.Сүхбат, Г.Өсөхбаяр нартай тэр шүү дээ. Харамсалтай нь ид үедээ улсын наадамд барилдаж чадаагүй юм. Энэ жил зодоглох байх. Гэхдээ ид сайн үеийнх шигээ барилдаж чадахгүй болов уу.
-Тувагийн н.Сайнбилэг гэж мундаг барилддаг бөх бий. Энэ жилийн улсын наадамд барилдах юм билээ. Бэлтгэл сургуулилт нь ямар байгаа бол?
-Сайнбилэг энэ жилийн улсын наадамд зодоглоно. Тува улсын заан цолтой бөх л дөө. Энэ жил 37 настай. Сайнбилэг үндэсний бөхөөр их сайн барилддаг шүү. Тэр жил Монголын Цагаан сарын барилдаанаар Монгол Улсын аварга Г.Эрхэмбаяртай их сайн барилдсан. Эхний барилдаанд Г.Эрхэмбаяр аваргыг өвдөг шороодуулсан ч хөлийн цэцүүд дахин барилдуулах шийдвэр гаргасан юм. Ингээд өвдөг шороодсон. Монголын “Шонхор” биеийн тамирын дээд сургуулийг төгссөн тува залуус олон бий. Заалны барилдаануудад ч дажгүй сайн барилдаж л байсан. Тэр залуус маань энэ жилийн наадамд зодоглож чадахгүй нь бололтой.
-Ингэхэд Тувагийн улсын наадамд түрүүлсэн бөхөд ямар бай шагнал олгодог юм бэ?
-Одоогоос таван жилийн өмнө түрүүлсэн бөхийг лада маркийн машинаар байлж байсан. Жил бүр өөр өөр байдаг. Заримдаа трактор өгнө (пад пад). Мотоциклоор ч байлах тохиолдол бий. Мэдээж цол олгоно. Тувагийн бөхчүүд ажил хөдөлмөр эрхлээд хажуугаар нь бөхөө барилдаад явдаг. Наадам дөхөхөөр Монголын бөхчүүдийн адилаар галд гарч бэлтгэлээ базаадаг.
-Тувагийн дунд сургуулийн хүүхдүүдэд түүхийн хичээл ордог байх. Түүхийн хичээлээр өөрсдийгөө хаанаас гарвалтай гэж үздэг юм бэ?
-Бид бүгд монгол угсаатнууд шүү дээ. Дунд сургуульд Монголоос гарвалтай л гэж үздэг. Тийм ч учраас Ардын хувьсгалын 100 жилийн ойн их баяр наадамд бид барилдах болсондоо туйлын их баяртай байна.
