Монгол-Оросын хамтарсан сургуулийн захирал, Монгол Улсын болон ОХ-ны Буриад улсын гавьяат багш, доктор Ж.Соронзонтой ярилцлаа.
-Сүүлийн үед Олон нийтийн сүлжээгээр тантай холбоотой олон сенсаци шуугиан дэгдэх боллоо. Энэ талаар ярилцахаар таныг зорин ирлээ. Шуугианы үндсэн шалтгаан юу вэ?
-Манай сургуульд 29 жил тасралтгүй ажилласан Максим Суянз ажлаас халагдсантай холбоотой ийм асуудал үүсэх шиг боллоо. Максим бол Сэлэнгэ аймгийн Зүүнхараад төрж өссөн, манай дотоодын Орос хүн. Монголын эсрэг байр суурьтай байх үндэслэлгүй гэж боддог. Газарзүйн багш мэргэжилтэй, сайн гүйцэтгэгч байсан. Манай сургуулийн 30 жилийн амжилт энэ хүнтэй бас холбоотой. Үүнийг үгүйсгэж болохгүй. Бид хөтлөлцөөд шахуу энэ сургуульдаа ирсэн улс. Ийм асуудал үүссэнд харамсаж байна.
-Яагаад ингэх болов?
-Максим маань сүүлийн гурван жил зан харьцаа их өөрчлөгдсөн. ОХУ-аас ирж ажиллаж байгаа менежерүүдтэй шөргөөцөлдөх, хэл ам их хийх болсон. Миний зүгээс зарим үед анхааруулж, зарим үед оролцдоггүй байлаа. Энэ 29 жилд сургуулийн байрны өргөтгөлийн хажуу өрөөнд 11 жил амьдарч, эхнэр, хүү, охин, хүргэн гээд бараг арваад хүн манай сургуульд ажиллаж, амьдарсан. Угтаа бол энэ сургуулийн үр шимээс хамгийн их хүртсэн хүн гэж болно. Түүнд асар их эрх мэдэл ч олгосон. Үүнийг Максим ч хүлээн зөвшөөрөх биз.
Эхний асуудал бол цар тахлын үед ОХУ руу амрахаар явах багш нарыг хилээр буцааж оруулахгүй байх магадлал өндөр байсан. Тиймээс хавар нь багш нартайгаа хуралдаж энэ зун Монголд үлдээд зургадугаар сард сурагчдад давтлага өгч ажиллуулаад цалинг нь бүтэн тавих, долдугаар сард амралтын мөнгөө авч амрах, амрах хугацаандаа дотоодын аялал зохион байгуулах, наймдугаар сарын 1-нээс ажилд нь оруулъя, цалинг бүтэн олгоно гэдэг арга хэмжээ авсан. Гэтэл Максим өөрийн удирддаг дунд, ахлах ангийн багш нарыг “Энэ сургууль удахгүй дампуурна, та нар буц” гэж хөөж байсан гэдэг.
Гэнэт багш нарыг хагаралдуулах үйлдлийг санаатайгаар удаа дараа гаргаж, багш нараа хэл амаар доромжилж, сургуулийн хэвийн үйл ажиллагаанд саад учруулж, багш нарын нөөцийг бусниулж эхэлсэн. Түүнээс болж бид хоёрын дунд нэлээд ширүүн яриа болсон юм. Удалгүй Максим нэргүй болон өөр хүний нэрээр Москва руу мэдээлэл бичиж, ОХУ-д шат шатандаа мэдэгдсэн. Захидалдаа багш нар болон сургуулийг муучилж, “ОХУ-ын өмчийг Монгол Улсын нийслэлийн өмч болгож бүртгүүлсэн. Эргээд ОХУ-ынх болгоход хамгийн их саад болж байгаа, Монголын эрх баригчидтай нийлсэн гол буруутан Ж.Соронзон. Энэ хүнийг зайлуулахаас нааш ОХУ өөрийнхөө өмчийн эзэн болж чадахгүй” гэж бичсэн байсан. Би үнэхээр харамсаж, бас уур хүрч Максимыг дуудаж хэлтэл уурлаад гарч явсан. Халагдах өргөдлөө нарийн бичгийн ширээн дээр үлдээгээд явсан. Тэрнээс хойш Суянз.М.М надтай уулзаагүй.
-Өмч гэж та яг юуг хэлж байна. Энэ талаар тодруулаач.
– Энэ их хэцүү асуудал юм. Сургуулийн үндсэн байшин барилга 60 айлын орон сууц, хэдийгээр Монголын өмчид бүртгэсэн ч, олон улсын гэрээн дээрээ сургуулийн өмч гээд цагаан цаасан дээр хараар биччихсэн. Энд нэг том зөрчил харагдаж байгаа биз. Өмчийн маргаан олон жил үргэлжилсээр байна. Энэ шуугианы дараа шийдэгдэх нь бараг тодорхой болчих шиг боллоо. Сургуулийн өмчийг хэнийх гэдгийг нотолдог гол баримт бичиг үл хөдлөх хөрөнгийн эрхийн бичиг байдаггүй нь үүнийг бас нотолно. Одоо байгаа эрх зүйн үндэс буюу олон улсын гэрээгээрээ “сургуулийн өмч” гэж үзэхээс өөр аргагүй. Гэрээн дээр яг тэгж бичсэн байна. Тиймээс энэ сургууль бол Монголын төрийн өмчит сургууль биш. Харин нийт төсвийн 17 хувийг Монгол Улсаас өгдөг.
-Максимыг хэзээ ажлаас халсан юм бэ?
-Өнгөрсөн оны аравдугаар сард өргөдлийг нь үндэслэн халсан. Би уг нь түүнд тэтгэвэртээ гарсан ч үргэлжлүүлээд ажиллая гэвэл удирдлагуудын багт сайн туслахууд томилж өгч болно гэж хэлж байсан юм. Ичсэн хүн хүн ална гэгчээр бичсэн захидал нь баригдаад арга буюу ийм шийдэлд хүрсэн биз ээ. Тэгээд л С.Будрагчаатай учирсан бололтой.
-Танаас С.Будрагчаа сэтгүүлчийн гаргаж тавьсан баримтын талаар асуух зүйл нь дүүгийн тань нэртэй түрээсийн байр байна. Үүнд тайлбар өгөөч?
-Манай сургууль 95 бүлэг, 2700 сурагчтай. 2009 оноос арай гэж нэг ээлжинд шилжсэн. Нэг ээлжинд шилжүүлэх нь төрийн бодлого. Чухал арга хэмжээ. Бэлтгэл бүлэг буюу 5 настай хүүхдийг 15 хүүхдээр анги бүрдүүлэн, хичээллэх, унтах, амрах, тоглох орчинд бүтэн жил бэлтгэсний үндсэн дээр нэгдүгээр ангиас ОХУ -ын программаар хичээллэх бэлтгэх хангах шат юм. Үнэн чанартаа хагас сургууль, хагас цэцэрлэг. Энэ нь хүүхдийн эрх ашиг, эцэг эхийн хүсэл шаардлага байсан юм аа. Ийм бэлтгэл бүлгийг эхлээд багш нарын байранд хичээллүүлж байлаа. Багш нарын тоо олшроод арга буюу шилжүүлэхээс өөр аргагүй болсон. Гэтэл сургуулийн дэргэд шинээр байр баригдаж тэндээс түрээсэлж эхэлсэн. 2015 оноос өмнө асуудалгүй байсан. 2015 оноос түрээслэгч солигдсонтой холбоотойгоор ийм асуудал үүссэн. Яагаад ийм асуудал үүссэн, ямар үндэс шалтгаантай, Монгол Улсын хууль зөрчсөн үү, олон улсын гэрээгээр захиралд тийм эрх олгосон уу гээд хуулийн олон асуудал бий. Тэр бүгдийг би хуулийн байгууллагад тайлбарлана даа. Би юу болох, юу болохгүйг мэдэхээ байчихсан, цайчихсан тэнэг амьтан бас биш шүү. Бүх юм учир шалтгаантай. Юманд учир суманд занги бий гэдэг байх аа.
-Таныг гэр бүлийн хүн Хууль зүйн шинжлэх ухааны доктор Н.Лүндэндоржийг сургуульдаа өндөр цалингаар багшлуулсан гэж байна.?
-Тийм ээ. Нөхөртөө мөнгө өгөх гэсэн зорилго байгаагүй. Харин төгсөх ангийнханд өндөр түвшний мэдлэг өгөх гэсэн сайхан санаа байлаа. Манай гэр бүлийн хүн бол нийгэм судлалын багш мэргэжилтэй, философийн доктор, хууль зүйн шинжлэх ухааны доктор, МУИС-ийн профессор хүн. Монголын нэртэй эрдэмтэн хүн. Нийгмийн ухаануудын суурь ойлголтыг орос, монгол хэл дээр тайлбарлан заадаг байлаа. Үндсэн багш биш. Гэрээгээр ажиллуулсан. Төсвийн мөнгөнөөс цалин олгоогүй. Сургууль өөрийн орлогоос цалинжуулсан. Энд бас хуулийн нарийн ширийн асуудал бий. Түүнийг хуулийн байгууллагад тайлбарлана. Үндэслэл, нотолгоогоо гаргана. Ер нь манай сургууль 12 гэрээт багштай. Тэдний цалин дээд тал нь 10 сая төгрөг. Манай хүний сарын хөлс 4.1 сая төгрөг. Татвар төлөөд 3.3 сая төгрөг авдаг байсан.
-Гэрээт багш нарын цалинг яаж тогтоодог вэ?
-Ур чадвараар нь өөр, өөр тогтооно. Олон жил ажилласан үр өгөөжтэй багш нарын цалинг өндөр тогтооно. Чадвартай хүн сайн цалин авдаг гэсэн зах зээлийн зарчмыг л барьдаг.
-Багш нараа торгосоор байгаад багшид цалин очдоггүй гэсэн шүүмж байна. Энэ тухай тодруулахгүй юу?
-Бүх багш нартай хөдөлмөрийн гэрээ байгуулахдаа цалин тогтоох, цалин олгох журам зэргийг танилцуулаад харилцан зөвшилцөн гэрээ байгуулдаг. Цалин тогтоох журамд үндсэн цалин дээр анги удирдсан, дэвтэр зассан, ангийн ажил гээд л сургуульд байдаг бүх л нэмэгдлийг хэлж байгаа юм. Харин цалин олгох журам бол багш таны үр дүн, хариуцлагатай шууд хамаатай. Сурагчийн мэдлэгийг хөндлөнгөөс үнэлээд хүүхэд сургасан чанараар цалинг нэмэх, хасах тогтолцоотой. Энэ бол 20 жил хэрэгжиж байгаа арга. Үүний үр дүнд Орос-3 имиж, эрэлт, чанар, хүлээн зөвшөөрөлт бий болсон. Эцэг эхчүүдийн төлсөн төлбөрөөр, зарим багш нарт шагнал нэмэгдлээр 10 гаруй сая төгрөгийн цалин болгож өгчихөөд тэдний хүүхдийн сурсан эсэхийг шалгахгүй байж болохгүй. Багш хүүхдэд зарцуулах 40 минутын хичээлийн гурван минутыг ч хоцорч хороож болохгүй л гэсэн алтан дүрэмтэй. Багш яагаад тэр байгаагүй цагийн цалинг бүтэн авах ёстой билээ. Ангиа муу удирдсан бол яагаад анги удирдсан цалин авах ёстой билээ. Энэ бол цэвэр хариуцлагын тогтолцоо. Багш хүн шавь нартаа эрдэм ном заахын зэрэгцээ сайн хүн байх, хариуцлагатай, шударга, эх орондоо хайртай хүн болгохын тулд өөрөө үлгэрлэх ёстой. Еврейн боловсролын нэг нууц бол зөв үлгэр дуурайл шүү. Тийм учраас багш ажлаа муу хийсэн, цагийн хийдэл гаргасан бол мөн л шударга ёсны зарчмаар цалингаа хасуулах ёстой. Нэр нь торгуул гэнэ үү, хасалт гэнэ үү тэр нь чухал биш. Хүнээр ажил хийлгэх амаргүй шүү. Шуудхан хэлбэл, гадаад багш нар бидний үр хүүхдийг сургах гэж ирээгүй шүү. Тэд цалин авахаар ирсэн, хянахгүй бол эцэг эхийн мөнгө үр дүнгүй болно.
-Танай сургууль улсын өмчит сургууль уу?
-Үгүй. Монгол, ОХУ хоёрын засгийн газрын хоорондын гэрээгээр байгуулсан өөрийн өмчит сургууль. Гэрээнд тэгж заасан байна. Энэ бас өмчийн маргаан гарах нэг шалтгаан байж мэднэ. Энэ бол хуулийн нарийн асуудал. Мэргэжлийн хуульчид бол ойлгох байх. Жирийн хүмүүс ойлгоход төвөгтэй асуудал.
-Төлбөр авах эрхтэй юү?
-Манай сургуулийн үйл ажиллагааг зохицуулсан олон улсын гэрээнд ямар ямар үйл ажиллагаа явуулж орлого олохыг маш нарийн заасан. Тэр мөнгөө өөрийн дансанд байршуул гэдгийг ч заасан. Одоо арилжааны банкинд данстай ганц сургууль. Тэр мөнгийг сургуулийн зорилгод нийцүүлэн зарцуулах эрхийг сургуулийн удирдлагад олгосон байдаг юм.
-Багш нарын байранд амьдардаг багш нар түрээс төлдөг үү?
-Төлөхгүй, гурван яамны гэрээгээр багш нар байранд үнэ төлбөргүй амьдардаг. Цахилгааны төлбөрөөс өөр хэрэглээний төлбөр төлдөггүй, ор дэр, сандал, ширээ, цагаан хэрэгсэл, компьютер, хөргөгч, плитка гээд хэрэгцээт бүх зүйлийг сургуулиас бэлтгэдэг. Энэ бүх зардлыг сургууль өөрийн хөрөнгөөр хангадаг.
-Гэр бүлээрээ ирж амьдарч болох уу. Ямар зөвшөөрлөөр байх вэ?
-Гадаадын иргэдийн эрх зүйн байдлын хууль гэж байдаг. Түүнд гэр бүлээрээ ирсэн хүмүүс Монгол Улсад түр оршин суугчаар бүртгүүлээд ГИХГазраас зөвшөөрөл аваад багш нарын байранд хамт амьдардаг. Манай сургуульд багшлах гэж байгаа бол БШУЯ-наас зөвшөөрөл авна.
-Таныг дарамт шахалт их үзүүлдэг гэж шүүмжилдэгт ямар тайлбар өгөх вэ?
-Дэг журам бол амжилтын үндэс. Би дэг журмыг барьдаг. Замбараагүй, хариуцлагагүй байдалтай эвлэрдэггүй. Энэ нь зарим хүнд хатуу мэт санагддаг буй за. Бид чинь бие биедээ шаардлага тавьж чадахгүй, янз бүрийн барьцаанд хаа саагүй орчихсон юм шиг л байх юм. Ийм байхад ажил яаж явах билээ. Эцэг эхчүүд төлбөрөө төлсөн л бол сургуулиас хариуцлага нэхэх хэрэгтэй. Муу сургавал шүүхэд ч өгч болно шүү дээ. АНУ -д тэгдэг юм гэнэлээ. Миний шаардлага, хариуцлага нэхдэг ажлын арга барил цөөнгүй хүнд таалагддаггүй байж мэднэ. Эцэстээ хүүхэд хождог гэдэгт би итгэдэг.
-Одоо таныг АТГ-т өгчихлөө, мэдээж шалгагдаж эхэлнэ. Нийтэд шуугьж байгаа мэдээлэл бүр дээр та бараг няцаалт хариу хэлж байна. Та үүнийгээ батлахад бэлэн үү?
-Олон жил шалгууллаа. Хийсэн бүхэн нийтэд ил байна. АТГ-т өгсөн, нууц гэх материалууд нууц биш ээ. Манай шилэн данснаас гарсан ил материал. Мөнгө идэж уудаг бол шилэн дансан дээрээ тавьчихаад байх уу. Бодоод үз дээ. Гэм зэм бол дандаа нууц далд аргаар гэмт санаагаар хийгддэг биз дээ. Харин ч элдэв яриа нэг талдаа шийдэгдэнэ шүү дээ. Харин энэ бүх хар мэдээ мэдээлэл дунд хүүхэд болон гаднаас ирж ажиллаж буй багш нарын сэтгэл зүй гэмтэх вий гэсэн л болгоомжлол байна.
-Гучин жилийн ойн баяраа удахгүй хийх гэж байгаа гэсэн. Сургуулийн гэрэл гэгээтэй мэдээллээр ярилцлагаа төгсгөмөөр байна.
Энэ сургуульд суралцаж зорилгодоо хүрсэн, одоо суралцаж байгаа, үр хүүхдээ итгэж элсүүлсэн эцэг эхчүүд та нарын итгэлийг даахын төлөө зүтгэсэн миний 30 жилийн хөдөлмөр зүтгэлийг нэг шуугиан үгүй хийж чадахгүй байх аа. Та нартаа баяртай гэж хэлэх цаг улам бүр ойртсоныг энэ шуугиан надад маш сайн ойлгууллаа. Олон жил ажиллахаар олон хүн бас дургүйцдэг юм шиг байна. Олон хүн бас үр хүүхдээ бодон зүтгүүлэхийг хүсч байгааг би бас мэднэ. Гэвч зарим хүмүүсийг алдаршуулан баярлуулаад амрах цаг дөхжээ.
