Монгол Улсын 14 дэх Ерөнхий сайд Думаагийн Содномтой төрийн албан тушаалтнуудын ёс суртахууны асуудлаар ярилцсанаа хүргэе.
-Монгол төрийн дархлаа болсон буурал Ерөнхий сайд танаас төрийн албан тушаалтнуудын ёс зүйн талаар асуух гэсэн юм. Яагаад ингэж асуух болов гэхээр төрийн албан хаагчийн хүнлэг бус байдлаас болж Засгийн газар огцорлоо гээд байгаа?
-Төрийн зарим албан тушаалтны ёс суртахуунгүй үйлдэл олон мянган төрийн ажилтан нарын болон Монголын төр засгийн нэр хүндэд хор хүргэж байдаг. Дөнгөж хүүхэд төрүүлсэн эмэгтэйг хүндэтгэж хүн ёсоор үйлчлээгүй төрийн зарим албан тушаалтны буруугаас, тэдний өмнөөс уучлалт гуйж Засгийн газар бүрэлдэхүүнээрээ огцорлоо. Засгийн газрын энэ огцролтыг хариуцлага хүлээдэг байхад үлгэр болж байгаа зөв үйлдэл гэж дүгнэж болох боловч уламжлал болгох сайн жишиг гэж бодохгүй байна. Учир нь иргэндээ үйлчлэх үүргээ ухамсарладаггүй, цэвдэг сэтгэлтэй албан тушаалтнуудтай иргэд бараг өдөр болгон дайралддаг. Тэр болгонд Засгийн газраа огцруулаад байж болохгүй.
Өөрөөр хэлбэл, аль нэг төрийн байгууллагын албан тушаалтны буруугаас шалтгаалж Засгийн газрыг огцруулаад байдаг биш, төрийн албаны анхан болон дунд шатны албан тушаалтнуудын хариуцлагыг дээшлүүлэх, удирдах ажилтнуудыг зөв сонгох, хүмүүжүүлэх ажлыг эрчимжүүлэх, хүнд сурталтай, ёс суртахуунгүй ажилтныг тухай бүр илрүүлж огцруулдаг байх нь зөв.
Төр ба ард түмний хоорондын харилцаанд эрхэмлэдэг зүйл дотор иргэд нь татвар төлж ямар ч нөхцөлд цалин хангамжийг нь тасралтгүй өгч байх, төрийн албан тушаалтнууд нь иргэддээ соёлтой үйлчилгээ үзүүлж байх үүрэг байдаг. Төрийн өмнө иргэдийн хүлээсэн энэ үүрэг хуульчилсан байдаг учраас ямар ч нөхцөлд биелж байгаа. Харин төрийн анхан болон дунд шатны зарим албан тушаалтны хүнд сурталтай, сэтгэл зүйн боловсрол сулаас болж иргэндээ соёлтой үйлчлэх төрийн үүрэг биелдэггүй дутагдал архагшсан гэж хэлж болохоор байдаг.
-Тийм үү, үүнийгээ жаахан тодруулахгүй юу. Цэвдэг сэтгэлтэй албан тушаалтнуудтай иргэд өдөр бүр тааралддаг гэчихэв үү дээ?
-Төрийн албаны хүнд сурталтай хийх тэмцэл бол төр, иргэн хоёрын харилцан хүндлэл, итгэлцлийг бэхжүүлэхийн төлөө, төрийг тогтвортой, түмнийг амгалан байлгахын төлөөх тэмцэл юм. Төрийн албаны хүнд суртал, ёс зүйгүй харилцааг арилгах тэмцлийг төр ба иргэд хамтарч өрнүүлэхэд анхаарахгүй байх аргагүй болоод байна. Манай улсын төрийн тогтолцоо, эрх зүйн одоогийн хэвшсэн нөхцөлд иргэдэд төрийн анхан болон дунд шатны албан тушаалтнаас үйлчилгээ хүсэхгүй амьдрах нөхцөл байхгүй. Төрийн зүгээс хуулийн дагуу үзүүлэх ёстой үйлчилгээг иргэнд заавал гуйлгаж, хүсэлт өргөдөл гаргуулж байж хүртээдэг. Энэ нь төрийн түшээд олшрох, хүнд сурталтан орших үндэс болдог. Цагт нь гуйгаагүй, хүсэлт өргөдөл өгөөгүйгээс хуулийн дагуу авах ёстой тэтгэвэр, тэтгэмжийн нэмэлт, хөнгөлөлт, элдэв зөвшөөрлийг авч чадаагүй иргэн хохирдог. Ийм төрлийн гажуудлыг төрийн удирдах байгууллага, нийслэл, аймгийн удирдах нөхөд засах ёстой. Цахим засаглалыг бий болгоё гэж байгаа Засгийн газрын санаачилга амжилттай хэрэгжвэл хэрэг болно. Харин иргэдийн хувьд хүнд сурталтай идэвхтэй тэмцдэг байх, хүлцэнгүй байдгаа болих нь чухал юм. Төрийн дунд шатны албан тушаалтантай ярих гэхэд утсаа авахгүй, уулзахыг хүсэхэд хүлээж авахаас цааргалж, ямар хэргээр уулзахыг заавал асууж хувийн хэргээр гэж хэлсэн хүнд тоомжиргүй дээрэлхүү харьцаж эхэлбэл хүнд сурталтантай тулгарч буйгаа мэдэрч, шүгэл үлээдэг, хууль ёсны үйлчилгээг олж авахын төлөө тууштай тэмцдэг, төрийн албаны дээд шатны эрх мэдэлтэнд нь хандаж дэмжлэг авдаг байх ёстой.
Ёс суртахуунгүй, бүдүүлэг дээрэнгүй харилцдаг дарга нар ихэвчлэн иргэдэд мэдээлэгдсэн алдаршсан байдаг. Тийм даргатай аргагүйн эрхэнд уулзах гэж зөвшөөрөл авсан иргэд тэр даргын өрөөнийх нь үүдэнд удаан хугацаанд босч сууж хүлээцгээнэ, тэр зуурт хоорондоо танилцаж зовлон бэрхшээл, түүнийг шийдэх хууль журмаар санал солилцоно, “Энэ дарга өнөөдөр ямар зан ааштай байгаа бол” гэж хоороондоо шивнэлдэнэ. Тэгээд даргын өрөөнд ормогц юу тохиолддог билээ. “Орж болох уу” гэхэд “орчихоод юу гээд байгаа юм” гэж зандарна, – Та сайн байна уу гэхэд хариу мэндлэхгүй, царайгаа харуулахгүй. Харин тухайн иргэнийг гар утастай байгааг харчихвал “Чи миний зургийг авах гэж байна уу, бичлэг хийх гэж байна” гэж зандраад туслахаа дуудаж утсыг нь авч зураг авсан бичлэг хийсэн эсэхийг шалгуулна.
-Энэ бол төрийн зарим албан хаагчдын үнэн нүүр царай мөн. Олон хүн авлига энээ тэрээ авч байгаад баригдсан тал ч бий?
-Бизнес эрхлэх зөвшөөрөл өгөөч гэвэл чиний хүсч байгаа юм чинь амархан бүтдэг зүйл биш гэж хэлнэ. Өрөөнөөс нь гарах үед хамтрагч нь бололтой хүн дөхөж ирээд “Цаадахдаа таван сая төгрөг атгуулчихвал наад юм чинь бүтнэ” гэж зөвлөнө, мөн иргэнийг өөрийг нь буруутгах элдэв шалтаг ухаж гаргаж дарамтална. Тухайн иргэн ямар нэг татвар хураамжийг хугацаанд нь төлөөгүй, баримт бичгийг бүртгүүлэх хугацааг хэтрүүлсэн буруутай бол заавал их хэмжээний төлбөр торгууль оногдуулна. Ёс зүйтэй харьцахыг өөрөөс нь шаардсан, дээд удирдлагад нь хандсан байвал өширхөж хэдэн зуун мянга бүр олон сая төгрөгөөр торгох шийдвэр гаргана. “Би чамайг заавал торгоно, заавал төл, чамайг торгохгүй бол авлига авсан гэж намайг хардана” гэнэ. Өөрөөр хэлбэл авлига гэгчийг иргэнийг торгоход хэрэглэдэг зэвсэг болгоно. Хүнд сурталтан, ёс суртахуунгүй, сэтгэл нь бохирдсон албан тушаалтны зан авир үүгээр зогсохгүй ээ.
-Төрийн зарим нэг албан тушаалтны буруугаас болж Засгийн газар огцорсныг та “сайн жишиг гэж хэлэхгүй” гэсэнтэй санал нэг байна. Ер нь У.Хүрэлсүх чинь Ерөнхийлөгч болох гээд фронтоо хаяад зугтсан, тэр нь одоо хүмүүст ил болоод нэр хүнд нь унаад байх шиг?
-Засгийн газар огцорсон шалтгааныг зарим эмнэлгийн удирдлагын буруугаар тайлбарласан явдал төрийн ажилтнуудын хариуцлагыг дээшлүүлэхэд анхаарал төвлөрүүлэхэд хүргэж байгаа нь сайн хэрэг. Хуримтлагдсан төвөгтэй асуудлуудаа шийдэхийг залуучуудад хариуцуулж шинэ Засгийн газрыг богино хугацаанд бүрдүүлсэн нь бас сайн. Миний ажигласан зүйл бол Засгийн газар огцрох хоёр дахь гол шалтгаан нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд нар хоорондоо зөрчилтэй, хамт ажиллах нөхцөлгүй болсон, түүнээс болж улс төрийн тогтворгүй байдал үүсч магадгүй байсан. Энэ нь таны хэлж буйгаар Ерөнхийлөгчийн сонгуультай холбоотой байж ч магад. Гэхдээ уг асуудал жич учир нь олдох биз. Харин төрийн албан тушаалтны ажлын хариуцлагыг хэрхэн дээшлүүлэх талаар саналаа хэлье. Нэгд, сайн үйлстэй төрийн ажилтан нараа алдаршуулж урам хайрлаж байх. Төрийн байгууллагад ажиллаж байгаа эззэмшсэн мэргэжил, эрхэлсэн ажилдаа хайртай, ариун сэтгэлээр хүч бололцоогоо дайчилж төрийн үйлчилгээг ард олондоо хүргэж байдаг 200 шахам мянган иргэд бол Монголын төр засаг ба Монголын ард түмний холбоог бэх бат байлгадаг гагнаас юм. Хоёрт, иргэдийн хяналт шаардлагыг хүчтэй болгох. Төрийн ажилтны ажлыг дүгнэхдээ тэр хүний ажил, зан харилцаанд өгч байгаа иргэдийн болон удирдлагад нь ажиллагсдын үнэлэлт дүгнэлтийг гол болгож байя. Төрийн байгууллага бүрт дотоод хяналтыг бий болгоод, тэнд ажилладаг нөхдийн зан харилцаа, ёс суртахууны талаар иргэдээс санал шүүмжлэлийг тогтмол авч бүртгэдэг байя. Гуравдугаарт, сэтгэл зүйн боловсролд анхаардаг байх. Манай хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгжүүд энэ талаар үлгэрлэж байгаа. Тэд иргэд үйлчлүүлэгчдэдээ ёс зүйтэй, эелдэг харьцдаг, тэгэхгүй бол байгууллагынх нь нэр хүндэд, бүтээгдэхүүнийх нь борлуулалт үйлчилгээнд нь эсрэг нөлөөлдгийг мэддэг. Гэтэл ийм мэдрэмж манай төрийн байгуллагынханд үгүйлэгддэг. Хувийн хэвшлийнхнээс сурахыг шаардъя. Дөрөвдүгээрт, сэтгэл нь бузарлагдсан этгээдүүдийг нийгэмд таниулж жигшүүлэх. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр хүнийг, төрийн албан тушаалтныг гүтгэдэг, нэр төрийг нь гутаадаг, хөгшин залуу, эр эм, яс үндсээр нь ялгаж доромжилдог, шоронд хат, үх тонил гэх мэтээр харааж байдаг, түүгээрээ мэргэшсэн, бузар үгийг захиалгаар бичиж хэдэн төгрөг авч амьдардаг байж ч мэдэх нэр нүүрээ нуусан хэдэн этгээд бий болсон. Монгол хүний зан араншинд байгаагүй ийм үйлдэлтэй этгээдүүд бол иргэдийн итгэлцлийг эвдэх, нийгмийг задлан бутаргах аюултай. Ийм хорт халдварыг үндсээр нь таслахгүй байж болохгүй. Тавдугаарт, иргэдийн ажил амьдралд саад хийдэггүй байхыг эрхэмлэх. Гурван хүүхэд, таван ам бүлтэй айлын амьдралыг авч яваа залуу “Би засаг төрөөс юу ч гуйхгүй, өөрийн хөдөлмөрөөр гэр бүлийн амьдралаа сайхан аваад явж байх бололцоо байна, хичээж байна. Гэтэл төрийн албаны олон байцаагч нэртэй хүмүүс бараг өдөр бүр ирж асууж байцааж, нэгжлэг хийх шахуу юм болж, тайван ажиллаж амьдрахад саад болж байна. Залхаж байна. Яах билээ” гэж ярихыг сонсож байлаа. Ингэж ярьж байгаа залуучууд олон бий.
-Төрийн албан тушаалтан ба иргэний хооронд ямар харилцаа байж болох вэ?
-Би ганцхан жишээ хэлье. “Би мал бүхий иргэдээс мал худалдаж авч төхөөрөх, мах боловсруулах жижиг үйлдвэр барих төсөл боловсруулж байна. Зөвшөөрөх дэмжих боломжтой юу” гэж нэг иргэн төрийн албан хаагч дээр оръё гэж бодъё. Хариуд нь төрийн ажилтан “Сонин санаачилга байна. Төсөл, түүнийхээ зорилго, ач холбогдлыг хэлээч” гэхэд иргэн “Төслийн хувьд хоногт 100 бог, 20 бод, жилд 12 мянган бог, 2400 орчим бод мал төхөөрч, тураг мах, дотор махны нөөцийг бүрэн боловсруулах үйлдвэр барих юм. Зорилго нь иргэдэд үйлдвэрийн нөхцөлд төхөөрч боловсруулсан малын мах хэрэглэдэг болгох, тураг махаас гадна дотор махны нөөцийг бүрэн боловсруулж хэрэглэдэг байх, арьс ширийг давсалж чанарыг нь хадгалсан түүхий эдээр боловсруулах үйлдвэрт нийлүүлдэг байх, ач холбогдлын хувьд малыг зах зээлийн үнээр газар дээр нь худалдаж авснаар малчдын орлого нэмэгдэнэ, 50 орчим ажлын байр бий болно. Мэдээж чанартай, эрүүл, хүнсний бүтээгдэхүүн, түүхий эдийн борлуулалтаас ашиг олно” гэдгээ хэлнэ. Үүнд төрийн албан хаагч, боловсруулж байгаа төсөл санаачилга амжилттай хэрэгжвэл улс орны хөгжил, ялангуяа хөдөөгийн хөгжилд чухал ач холбогдолтойг хэлээд “Сум болгон мал төхөөрөх, мах боловсруулах үйлдвэртэй болчихвол дотоод хэрэгцээ төдийгүй гадаад зах зээлд мах гаргаж чаддаг болж, улмаар малын тоог бэлчээрийн даацад тохирсон хэмжээнд байлгах асуудлыг шийдэх боломж бүрдэнэ” хэмээн ямар дэмжлэг хэрэгтэйг асууна. Мөн үйлдвэрийнхээ ТЭЗҮ-г боловсруулж, баталгаажуулаад аваад ир, түүнийг үндэслэж тодорхой асуудлыг ярилцъя гээд өндөр үр ашигтай байх нь баталгаатай байвал хөрөнгө оруулалтын зээлийн асуудлыг холбогдох байгууллагад уламжилж шийдэж өгнө. Мал худалдаж авахад шаардагдах эргэлтийн хөрөнгийн хэрэгцээнд чинь нэг жилийн хугацаатай зээл олгох асуудлыг шийдэхэд тусална, мах болон махан бүтээгдэхүүнийг дотоод гадаад зах зээлд борлуулахад чинь дэмжлэг үзүүлнэ. Хамгийн гол нь технологи, бүтээгдэхүүний чанар сайн, өрсөлдөх чадвартай байхад онц анхаараарай гэж хүснэ. Төр ба иргэний хооронд ийм маягийн харилцаа бий болж хэвшчихвэл улсын маань хөгжил хурдсах болов уу гэж өвгөн би харж байна.
Аргын тооллын хоёрдугаар сарын 10. Буд гариг. Билгийн тооллын 29, шарагчин үхэр өдөр. Өдрийн наран 08:07 цагт мандан 18:06 цагт жаргана. Энэ өдөр тахиа жилтнээ аливаа үйлийг хийхэд эерэг сайн ба могой, морь жилтнээ сөрөг муу нөлөөтэй тул элдэв үйлд хянамгай хандаж биеэ энхрийлүүштэй. Эл өдөр эе эвийг ололцох, хамтын хөдөлмөр эхлэх, гэрээ хэлцэл байгуулах, найр хурим хийх, бэр гуйх, инж өгөх, авах, үнэт эрдэнийн зүйл авах, лус тахих, мал арилжих, буг дарах, газрын ам бооход сайн.