Үргэлжилсэн үгийн зохиол, шинэ роман, кино, дууны шүлэг, хүүхдийн ном, жүжиг, сэтгэлгээний өгүүллэгүүдийн түүвэр гээд олон төрлөөр бичсэн цөөхөн эмэгтэй зохиолчийн нэг Х.Болор-Эрдэнэ. Францад амьдарч, бичиж,бүтээж байгаа түүнтэй цахимаар ярилцлаа.
-Таны “Хишигт” тууж франц хэлээр хэвлэгджээ. Монгол зохиолчийн ном юугаараа францчуудын сонирхлыг татсан юм бол?
-Нэгдүгээрт, Монгол гэдгээрээ. “Монгол моодонд орж байна” гэж хэдэн жилийн өмнө би бичиж байсан даа.Хоёрдугаарт, нохой гол дүр нь учраас. Энд нохойгүй айл гэж бараг л байхгүй. Гудамжинд эзэнгүй ганц ч нохой байдаггүй. Нохойнууд бүгд яг хүн шиг гэрчилгээтэй, бичиг баримттай, тусгай эмнэлэг, хүнсний газруудтай. Алга болбол байршил тогтоодог чиптэй. Тийм учраас “Хишигт” тууж үнэ хүндтэй байх нь аргагүй. Гуравт, монгол нохой гадаа уяатай чигээр өвлийн хасах 30 хэмд амьдардаг гэхээр бүгд эрүү нь мултрах шахдаг. Дөрөвдүгээрт, энэ номд социализмын он жилүүд гардаг. Энэ сэдэв европчуудын хувьд үргэлж сонирхлыг нь татдаг. Тэгээд хамгийн гол зүйл нь бодит түүх, жинхэнэ эзэн нь би өөрөө учраас.
-Америк, Европын зах зээлд гарахыг хүсч байгаа монгол зохиолчид юуг онцолж зөвлөх вэ?
-Наадах чинь надад ахадсан асуулт байна. Гадаадын хэлнүүд рүү сайн орчуулагчдыг төр бодлогоор бэлдэх зайлшгүй шаардлагатай гэдгийг алхам тутамдаа ойлгож байна. Багагүй хөрөнгө мөнгө шаардагдах ажил учраас төр гэж яриад байгаа юм л даа. Маш олон хэлнээс монголчууд эх хэл рүүгээ хөрвүүлж чадаж байна. Харин гадны хэл рүү монгол уран зохиолыг орчуулах асуудал үнэндээ таг байна. Тэрнээс бид тэгтлээ оюун санааны хувьд дорд орсон уран зохиолтой орон биш. Орчуулж л чадвал манайд жинхэнэ гайхамшгууд нуугдаж байна. Гадагшаа монгол уран зохиолыг орчуулж чаддаг орчуулагчдын тоо маш цөөн, бараг л байхгүй гэхэд болно. Гадаадад ажиллаж амьдардаг ганц, хоёрхон л хүн оролдож байна. Харин тэдний мэддэггүй хэлээр хэн ч орчуулж чадахгүй байна. Харин үүнийг шийдэх ганц гарц бол энэ чиглэлээр мэргэшсэн хүмүүсийг хөрөнгө, хүч, цаг хугацаа зарж бодлогоор бэлдэх хэрэгтэй байна.
-Оюуны зах зээл дээр ажиллаж, бичиж байгаа хүний хувьд нүүр тулж байдаг гол саад бэрхшээл юу байна?
-Гадаад зах зээл рүү тэмүүлж байгаа монгол зохиолч бүрт, ерөөсөө энэ талбарт бизнес хийж байгаа монгол хүн бүрт төр болон харьяалах төрийн бус байгууллагаас нь тодорхой бодитой дэмжлэг хэрэгтэй байна. Хувь хүн бор зүрхээрээ зүтгээд нэг юм гэлдрээд байна л даа. Гэвч далайц муутай.Эдийн засгийн өсөлтөө дагаад Хятадын уран зохиол, зохиолчид нэг хэсэг дэлхийд маш хүчтэй түрэн гарч ирсэн. Тэд зүгээр нэг тохиолдлоор санамсаргүй гараад ирлээ гэж үү?Би тэгж бодохгүй байна. Тэд бол араасаа санхүүгийн болоод бодлогын асар том дэмжлэгтэйгээр энэ том далайд хөл тавьсан. Монгол бол газарзүйн хувьд далайд гарцгүй орон. Гэтэл бид бас оюуны далайд ч гарцгүй байна шүү дээ. Монголын нөгөө тэрбум тэрбумаар нь хөрөнгө цацаад байгаа “зөөлөн хүч”-ний бодлого хаана байна? Дээр нь бидний эв нэгдэлгүй байдал. Ерөөсөө “Би л болчихвол бусад нь хамаагүй” гэдэг жалгын үзэл бидний гадаад гарцыг шууд хааж байна. Дэмжлэг гэдэг дээр нэг жишээ хэлье. Энэ бол мөнгө санхүүгээс тусдаа бидний моралийн асуудал. Гадаадад ажиллаж уран бүтээлээ хийж байгаа цөөн хэдхэн монгол хүн бий. Зохиолч, кино найруулагч, зураач, “Нарны цирк” зэргийн“А” зэрэглэлийн үзүүлбэрийн уран нугараачид гээд дуусч байна. Ер нь гадаадад ажиллаж, амьдарч байгаа хүний нэг хөл нь эх орондоо зоолттой зогсож байдаг.
“Эх орон” гэдэг харагдаж үзэгдэхгүй хэрнээ тэр их хүч араас нь цаг үргэлж тулж түшиж байдаг юм. Харин нөгөө хөл нь тухайн зах зээл болсон улс орон дээр гишгээтэй зүтгэж байдаг. Тийм хүмүүсээ араас нь урамшуулан тэтгэж дэмжихийн оронд нөгөө эх орондоо зоолттой байгаа ганц хөлийг нь нутаг нэгтнүүд нь дэгээдэж унагах гээд л дайраад байдаг. Хойно байгаа миний өрөөсөн хөлөөр оролдвол тэнцвэрээ алдсан би гарцаагүй унаж л таарна. Унахдаа хоёр хөлөө зэрэг алдаж, нөгөө салбараа давхраар нь дараад унах л байхгүй юу. Тэгэхээр үүнийг их бодмоор байна аа. Хэрэгтэй үед хэлсэн ганц сайхан үг мянган сургаалаас илүү хүч өгдөг. Ялангуяа гадаадад байгаа хүмүүс тэр л урмаар сэхэж сэргэж “амьд” явдаг. Сүр сүр юм ярьж айлгамааргүй байна. Зөвхөн урлаг ч биш том зах зээлд орсон хэнд ч амжилт олно гэдэг зөөлөн боорцог биш ээ. Тиймээс тэдгээр хүмүүсээ ойлгож дэмждэггүй юм гэхэд хойд хөлийг нь араас нь битгий татаж чангаагаарай л гэж хэлье дээ. Сая нэг монгол залуу Америкт гүйгээд чухам ямар их хэл аманд оров оо. Чинагийн Галсан гэж том зохиолчийн тухай яагаад зөвхөн Монголд л хамгийн бага мэддэг юм бэ?
Одоо хэдүүлээ хамтдаа сайн бодъё. Хэн нь хол явах бололцоотой вэ? Хэнд боломж, хүч, амжилт хамгийн ойр байна гэдгийг нь эхлээд харж сурмаар байна. Тэгээд дэмжсэн шиг дэмжье. Түүнээс “Бурхан минь ээ. Намайг амжилтад хүргэдэггүй юм гэхэд ядаж тэр муугийн боломжийг үгүй хийгээд өгөөч дээ” гээд залбираад суугаа цагт дэлхий манай уран зохиолыг уншиж чадахгүй.
-“Хэзээ ч, хэн ч чамайг над шиг хайрлахгүй” гэж таны бичсэн дууны үг байдаг. “Үл таних эмэгтэй” киноны дуу. Ингэхэд хайр гэж юу юм бэ?
-Гавьяат Ө.Уянгын дуулдаг “Буруугүй буруутан” жүжгийн дууны үгийг хэдэн онд бичсэн юм бэ дээ. Түүнд ”Үнэн худлыг чинь би хамтад нь хайрлажээ” гэсэн үг бий. Худлыг нь хүртэл хайрлаж чадах тэр сэтгэлийг л хайр гэх байх даа. Эх үр, эцэг хүү, дурлалт хосуудын гэхчлэн хайр ер дуусч дундардаггүй, элж барагддаггүй мөнхийн ус шиг ид шидтэй зүйл. Бараг бүх зохиол, бүх урлагт хайр дурлал гардаг. Шашнууд хүртэл бүгд л хайрыг номлодог. Хэдий нохойн тухай өгүүлдэг ч “Хишигт” бол бас л нэг хайрын түүх. Нээрэн, би одоо энэ асуултаас эргээд санахад хайрын тухай үнэхээр их бичсэн юм байна. “Би чамд хайртай-2” киноны зохиол ч хайрын тухай. “Хувьсал”-ын “Хайр” жүжгийн дуунд бас л өнөөх хайр. “Дуулаад дуусаагүй дуу минь чи билээ” гээд л… “Нүцгэн шөнө”, ”Зүрхэнд үйлдвэрлэв”, ”Диваажингийн хоригдлууд”, “Би, бид, хоёр”. За тэгээд, ”МИ-15”, “Болор туужууд”, “Болор өгүүллэгүүд”, “Муу залуу” тууж маань байна. Бүгдэд нь л ямар нэг хэмжээгээр хайрын түүхүүд бий. “Нарны өнгө” гэж кино хүртэл явсаар байгаад л өнөөх хайр дээр очно. “Нарыг хайрла” гэж дуулаад төгсдөг. Нээрээ тийм байна. Бас үнэхээр сайхан санагдаж байна. Хайргүй ганц ч зохиол байхгүй юм байна.
-Та хүүхдүүдээ Францад өсгөж байгаа. Францчуудын хүүхэд хүмүүжүүлэх арга нь манайхнаас өөр юм шиг байна лээ. Франц ээжүүдийн хүүхдээ хүмүүжүүлэх аргуудаас хуваалцаач?
-Юуны өмнө би бол монгол ээж. Францчуудыг бодвол монгол ээжийн хүмүүжлийн арга барил их өөр. Монгол ээжийн хүүхдүүд гэр бүлдээ тусалдаг, эцэг, эхээ хүндэлдэг, монгол хэл, соёлоо сонирхдог, ахмад хүнийг хүндэлж мэддэг. Хайрлуулж өссөн монгол хүүхдүүд нас өндөр болсон эх, эцгээ асрамжийн газарт орхихгүй. Харин өрнийхний ихэнхэд нь энэ бол энгийн л үзэгдэл. Гэхдээ бас эндхийн хүмүүжлийн арга барилаас авах зүйл их бий. Хүүхдүүдэд худлаа ярьж болохгүйг маш багаас нь зааж сургадаг. Мэндлэх, хүндлэх гэх мэт харилцааны соёлын зайлшгүй чухал хандлагыг хүн бүрт эзэмшүүлэх, хооллох соёл, бусдад төвөг болохгүй зэрэгцэн орших, хогоо зохих газарт нь хаях, хүний нас хүйс, сонирхол болон ажил мэргэжлийг ялгаварлан гадуурхахгүй байх гээд соёлт хүнд байх шаардлагатай бүхнийг ухаан орох цагаас нь ягштал суулгаж байна. Багш нар хүүхэд ялгаварлаж, дур мэдэн эцэг эхчүүдээс мөнгө татаж, бэлэг авахыг хатуу цээрлэдэг. Үүнийгээ зүй ёсоор ажлаа хийж байгаа хэрэг л гэж үзнэ. Хэн нэг нь худлаа хэлбэл бөөн юм болно. Хүүхдүүд нэгэндээ бүдүүлэг үг хэлбэл том асуудалд орно. Тэгэхээр худалч хүн их цөөн байдаг гэсэн үг. Энэ нь надад их таатай санагддаг. Алхам тутамдаа ч үүнийг мэдэрдэг.
-Хөл хорионы үеэр өдрийг хэрхэн өнгөрүүлж байна вэ, юунд илүү цагаа зарцуулж байгаа вэ?
-Бичиж л байна. Гэхдээ бас зүгээргүй ээ. Хөл хорионд сууж байгаа монголчууддаа зориулаад өөрийн гэсэн хамаг л бүтээлээ маш хямдхан үнэтэй болгоод “Mplus” аппликэйшнд оруулаад авлаа. Үүнийгээ бид хүмүүсийн оюуны дархлааг дэмжсэн нэг чухал ажил гэж үзэж байна. Жишээ нь, хаалттай номын дэлгүүрээс хайгаад ч авч чадахгүй байгаа “Гүйж яваа эмэгтэй”-г маш хямдаар цахимаар шууд л уншчихна гэдэг чинь боломж шүү дээ. Энэ хөл хориог дагаад Америк, Европын эрдэмтдийн судалгаагаар депрессээс үүдэлтэй сэтгэцийн өвчтөний тоо асар их хэмжээгээр нэмэгдсэн. Монголчууд ч гэсэн хүн л юм хойно судлаад гаргаагүй ч гэсэн ийм асуудалд өртөж л байгаа. Манайхан нэрэлхүү учраас ил хэлдэггүй, эсвэл юу болоод байгаагаа өөрсдөө ч ойлгохгүй л явцгааж байгаа байх. Тиймээс тэр бүхэнд дусал ч болсон тус дэм болох гэж арга сүвэгчилж л байна.
-Таны “Гүйж яваа эмэгтэй” их амжилт олсон. Энэ номын дараагийн дэвтэр гарах болов уу гэж уншигчид их сонирхох юм аа?
-Дараагийн дэвтэр гэдэг зүйл байхгүй. Энэ бол сериал кино биш ээ. Гэхдээ хүсэн хүлээж байгаа уншигчдадаа маш их баярлаж сууна. Мэдээж би дахиад өөр номнууд гаргана. Тэдгээр номд ч бас өөр өөр гүйж яваа эмэгтэйчүүд байж болох юм. Эрчүүд ч байж болох юм.
-Та өөрийнхөө амьдарч байгаа хотын цар тахлын нөхцөл байдал, хөл хорионы үеийн нөхцөл байдлын талаар ярьж өгөөч.
-Өнгөрсөн гуравдугаар сараас эхлээд Франц орон даяар хатуу хөл хорио зарлаад, зургадугаар сарын сүүлээр хөл хориогоо цуцалсан. Хүмүүс зуны турш юу ч тохиолдоогүй мэт аялж зугаалж, холилдож хутгалдаад бас л хайнга хандаж байлаа. Ингээд аравдугаар сард дахин хатуу хөл хориог Франц даяар тогтоов. Зарим хүмүүс бүр маск зүүхийг эсэргүүцсэн хөдөлгөөн өрнүүлж, сүмд оруулах боломжоор мөргөлчдийг хангаж өгөхийг шаардсан эсэргүүцлийн цуглаан ч хийцгээж байлаа. Гэвч тахал тэдний хариуг сайн өгсөн. Франц халдвар авсан иргэдийнх нь тоо нэг сая давсныг зарлав. Нас барагсдын тоо өнгөрсөн хаврынхаас хавьгүй илүү өссөн. Ингээд бүгд чимээгүй болж, төрийнхөө зааврыг дагахаас өөр гарцгүй болцгоосон. Гэхдээ энэ улс тахлаар далайлгаад иргэдээ заналхийлээд байгаа зүйл бол алга. Тахал аюултайг одоо бүгд мэддэг боллоо. Хэн ч цагдаагийн оролцоогүй 1-2 метрийн зайгаа барьж байна. Хүүхдүүд масктай хичээлдээ сууцгааж байна. Дэлгүүр хоршоо хэвийн ажиллаж байна. Банкууд бүгд энгийн ажиллагааны нормтойгоо байна. Хүмүүс орж гарахдаа зөвшөөрлийн бичгээ үйлдээд, эсвэл утсандаа аппликэйшн суулгаад цаг, нараа бичээд явчихдаг болж сурсан байна. Уулзахдаа бас салахдаа 2-4 удаа үнсэлцдэг уламжлалтай францууд гараа даллан мэндэлж, инээмсэглэн толгой дохиж сурч байна даа.
-Одоо хөл хорио суларсан уу. Хүмүүс маск зүүж, зай барихыг хэрхэн үзэж байна?
-Тийм ээ, хатуу хөл хориог сулласан. Гэхдээ хорио бүрэн дуусаагүй. Гурав дахь давлагаа гуравдугаар сард дахин ирнэ гэдгийг Европ даяар анхааруулж байна. Англи улс лав ирэх долоо хоногт эмзэг бүлгийнхэн болон настай хүмүүсээ эхэлж вакцинд хамруулахаар зарлачихлаа. Франц ч бас эмзэг бүлгийн иргэд, өндөр настнууддаа хамгийн түрүүнд вакцин хийхээр боллоо. Гуравдугаар сараас өмнө амжаад ихэнх иргэдээ вакцинжуулна гэсэн зорилготой байх шиг байна.Ер нь иргэдийнх нь ухамсар, аливаа хууль журмыг хүндлэн үздэг онцлогтой орнууд бол коронавирусийг ялж эхэлж байна. Иргэд зай барих, маск зүүх ёстой гэдгийг хатуу ойлгож байна. Маск бол энэ тахлаас хамгийн түрүүнд хамгаалах вакцин юм байна гэдгийг хамгийн балчир хүүхэд хүртэл ойлгочихлоо. Би эмч, доктор хүн биш учраас ердөө л хэрэгтэй гэсэн мэдээллүүдээ уншиж ойлголт аваад явж байна.
Монголд одоо л цар тахал гарч байна. Энэ бол цаг хугацааны л асуудал байсан. Харин ч удаан тогтоож барьсан. Одоо бусад улс орнуудын бэлээхэн харуулж, бий болгож байгаа зохион байгуулалтыг хуулаад ч болсон ажиллах хэрэгтэй л санагдаж байна. “Нэг метрийн зай барь, амны хаалт зүү” гэдгийг хэлээд ойлгохгүй байгаа хүмүүст “Нэг хонины, эсвэл нэг морины зайтай зогс оо” гээд ойлгох хэлээр нь сайтар мэдүүлээд л өгмөөр байгаа юм. Жижиг сажиг үйлчилгээний хүндрэлүүдээ одоо больчихмоор юм даа. Хүн хүндрүүлэх бүх л арга чаргыг бодоод сууж байдаг хүмүүс төрд ажиллаад байна уу гэмээр л харагдах юм. Одоо эрүүл ахуйн дэглэмээ сайтар бариад, хяналтаа чангатгаад ажлын байрнууд, үйлчилгээнийхээ газруудыг нээхгүй бол дараа нь үүсэх эдийн засгийн том цохилтноос манай улс босож ирэхгүй шүү. Ингэхэд би Онцгой комиссын ажилтан биш байж яг юу яриад байгаа юм бол?
-Тийм ээ, нээрээ сэдвээ өөрчилье. Та роман, тууж, кино зохиол, жүжиг, өгүүллэг гээд олон төрлөөр бичдэг. Гэтэл бас олон сайхан хит дууны үг бичсэн шүү дээ?
-Анх бол би ихэнхдээ хөгжмийн зохиолчдын өгсөн аян дээр үг зохиож өгдөг байсан. Тэр л их туршлага болсон байх. “Бэлэн аян дээр үг тааруулж бичдэг хүн их ховор. Загдын Түмэнжаргал ах байхдаа л тэгж бичдэг байсан. Одоо чи л байна” гэж МУГЖ Т.Ариунаа нэг удаа хэлж байсан юм. Угаасаа аян дээр дууны үг бичих саналыг анх дуучин Т.Ариунаа л надад тавьж байлаа. Тэрнээс хойш МУУГЗ Л.Балхжав, МУУГЗ Т.Сэр-Од, МУСГЗ Г.Пүрэвдорж, МУУГЗ Г.Бямбабаяр гээд манай мундаг хөгжмийн зохиолчдын өгсөн аянууд дээр үг бичсэн.Бүгд л амжилттай сайхан дуулагдсан. Дуучдын маань хөдөлмөрч чанар, дууныхаа араас уйгагүй гүйдэг, цэцэг усалж байгаа мэт уран бүтээлээ үргэлж шинэчилж, түгээж байдагтай л дуу хит болох асуудал холбоотой гэж бодож байна. Тэгэхээр тэдгээр мундаг хүмүүсийн авьяас чадлаар л дуунууд маань амжилттай болоод байгаа хэрэг. Тэгээд л нэг мэдэхэд өөрийн үгнүүд дээр маань бүтээсэн дуунууд ч бас бий болж эхэлсэн. Хамгийн сүүлд “Харанга” хамтлагийн МУУГЗ Ц.Чулуунбат, “Никитон” хамтлагийн, дуучин МУУГЗ Батчулуун гээд хүмүүстэй дуучин СТА Б.Баярцэцэгийн дуулсан “Наашаа суу”, “Намайг зур” гээд дуунууд бүтээлээ. Аль аль нь амжилттай сайхан л явж байна.
-Ингэхэд хичнээн кинотой билээ. Одоо ямар бүтээл дээр ажиллаж байна?
-Би дэлгэцэнд гаргасан дөрвөн кинотой. Дэлгэцэнд гараагүй хэд хэдэн кино зохиол бий. Өнгөрсөн жил Швейцарийн нэг студийн хүсэлтээр бичсэн киноны ажил маань хөл хорио, цар тахал гээд бүтэн жилээр хойшилсон байгаа. 2021 оны төлөвлөгөөнд орсон гэсэн. Яг одоо МУУГЗ зохиолч Санжийн Пүрэв баавайгийнхаа нэгэн сайхан туужийг кино зохиол болгох ажилтай сууж байна. Кино зохиол бичнэ гэдэг төвөгтэй ажил. Харилцан яриа нь нэг л буруудчихвал эхнээс нь дахиад хөөж засах хэрэгтэй болдог. Тиймээс амаргүй ч бас сонирхолтой ажилтай л сууж байна.
Б.ЭГШИГЛЭН
