Month: August 2020

Үндэсний статистикийн хорооноос гаргасан хагас жилийн тайлан мэдээллээр төгрөгийн хадгаламж өнгөрсөн зургадугаар сарын эцэст 10.9 их наяд төгрөг болж, өмнөх сараас 264.2 (2.5 хувь) тэрбум төгрөгөөр, өмнөх оны мөн үеэс 13.4 (0.1 хувь) тэрбум төгрөгөөр өсчээ. Харин валютын хадгаламж өнгөрсөн зургадугаар сарын эцэст 4.3 их наяд төгрөг болж, өмнөх сараас 338.2 (8.5 хувь) тэрбум, өмнөх оны мөн үеэс 1.4 (47.1 хувь) их наяд төгрөгөөр тус тус өссөн байна. Өөрөөр хэлбэл, төгрөгийн хадгаламж жилийн хугацаанд ердөө 0.1 хувиар өсч байхад валютынх 47.1 хувиар нэмэгдсэн нь иргэд үндэсний мөнгөн тэмдэгтэд итгэхгүй байгааг харуулж байна. Ер нь өнгөрсөн хугацаанд бүх төрлийн гадаад валют өссөөр ирсэн бөгөөд ам.долларын ханшийг өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 6, юань 3.4, евро 5.8 хувиар тус тус нэмэгджээ. Өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад рубль 1.9 хувиар буурсан ганц валют байсан боловч өмнөх тавдугаар сартай харьцуулахад 5.9 хувийн өсөлт үзүүлсэн байна. Валютын ханш тасралтгүй өсч, төгрөгийн үнэ цэнэ буурсаар байгаа уг үзэгдэл нь иргэд Засгийн газар, төв банкны валютын ханшийг тогтворжуулах бодлогод итгэхгүй байгаагийн илрэл хэмээн эдийн засагчид үзэж байна. Ханшийн өсөлтийн нөлөөгөөр импортын бараа бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгдэж, иргэдийн цалин, тэтгэврийн үнэ цэнэ буурдаг. Үүний нэг томоохон жишээ бол хэдхэн хоногийн өмнө шатахууны ханш литр тутамд 50-70 төгрөгөөр өссөн явдал байв. Үүнд гадаад хүчин зүйл нөлөөлөөгүй бөгөөд ам.долларын ханшийн өсөлт зардлыг нэмэгдүүлэхэд хүргэсэн хэмээн нефть импортлогчид тайлбарласан юм.

ТӨМӨР ЗАМЫНЦАРИГ ДЭЭР ДАХИНОЙЛГОМЖГҮЙ БАЙДАЛ ҮҮСЛЭЭ

Валютын ханш тойрсон сэдвээр эдийн засагч Б.Мөнхдөлтэй ярилцлаа.

---

-Валютын ханш тасралтгүй өссөөр байна. Шалтгааныг нь хэрхэн тайлбарлах вэ?

-Манай голлох бүх валют болох ам.доллар, юань, иен зэрэг бүгд байнга дээд ханш тогтоож яваад байна. Маш товчхон дүгнэвэл, Монголд ам.доллар орж ирэх нь гарахаасаа бага байна гэсэн үг. Экспортын орлого хумигдаж, гадаадын хөрөнгө оруулалт буурсан нь валютын орох урсгалыг сааруулсан. Эхний хагас жилийн төлбөрийн тэнцлийг харвал 679 сая ам.доллар Монголоос гараад явжээ. Мэдээж энэ төгрөгөөр гарахгүй, ам.доллараар гадагшилна. Тэгэхээр ам.долларын эрэлт нэмэгдэж, төгрөгийн ханш унаж байна.

Ер нь иргэдийн дунд төгрөгт итгэх итгэл буурч байна. Монголын эдийн засаг сүүлийн хэдэн жил тогтмол өсч байсан ч цаашид эдийн засгийн ирээдүйд итгэх итгэл буурч байна гэсэн үг. Энэ нь нэг талаас цар тахалтай холбоотой. Нөгөө талаас гаднаас хөрөнгө оруулалт хийгдэхгүй байна. Гаднаас экспортын орлого, хөрөнгө оруулалт гэсэн хоёр гол эх үүсвэрээр валют орж ирнэ. Экспортын орлого мэдээж хумигдсан. Нэмээд гадаадын хөрөнгө оруулалт маш бага байна. Статистик харвал эхний зургаан сарын байдлаар 898 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт орж иржээ. Үүний дийлэнх нь зөвхөн ганц төсөлтэй холбоотой. Тэр нь мэдээж Оюу толгой. Бусад төсөл, салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалт бараг байхгүй гэж хэлэхэд болно.

-Цаашид ханшаас үүдэлтэй эрсдэл улам өссөөр байх нь?

-Ирэх дөрвөн жилийн хугацаанд 2.3 тэрбум ам.долларын Засгийн газрын өрийг төлөх ёстой. Үүнийг бид төлж чадахгүй нь ойлгомжтой. Засгийн газар ч хүлээн зөвшөөрч мэдэгдсэн. Тиймээс хугацааг сунгана, эсвэл дахиж зээл авч энэ их өрийг дарна. Тэгэхээр ирээдүйд ам.долларын эрэлт улам нэмэгдэх төлөвтэй байна. Ам.долларын эрэлт нэмэгдэж, цаашид төгрөгийн ханш улам унах болов уу гэсэн төлөв харагдаж байна. Харамсалтай нь бодит хүлээлт ийм байна.

-Хадгаламжийн дүн мэдээг харахад иргэд төгрөгөөс илүү валютыг нөөцлөх сонирхолтой болжээ. Энэ талаар та ямар бодолтой байна вэ?

-Төгрөгт итгэх итгэл маш бага байна гэсэн үг. Хүн олсон мөнгөө аль болох ам.доллар болгож хадгалахыг хичээж байна. Ханш цаашид унана гэсэн хүлээлт иргэдийн дунд байна. Төв банкнаас долоо хоногт хоёр удаа валютын дуудлага худалдаа явуулах учиртай. Энэ нь зах зээлд ам.доллар нийлүүлж ханшийн огцом өсөлтийг хязгаарлах, сааруулах зорилготой. Гэвч ийм боломж төв банкинд хэр байна вэ. Тэгэхээр цаашид төгрөгийн ханш унах нь тодорхой. Харин хэр удаан үргэлжлэх вэ гэдэг тодорхойгүй. Монголын эдийн засаг нэгдүгээр улирлын байдлаар хасах руугаа орсон. Хоёр улирал дараалаад ДНБ унавал хямрал гэж нэрлэдэг. Тэгэхээр Монголын эдийн засаг хямралд орсон нь тодорхой байгаа.

-Эдийн засагт гэрэл гэгээтэй дүр зураг байна уу?

-Нэг сонирхолтой статистик байсан. “World economics” байгууллагаас худалдааны менежер гэх индексийг саяхан гаргасан. Худалдааны менежерүүдээс санал асуулга авахад итгэл нь дээшилсэн байсан. Тэд гуравдугаар улирлаас эдийн засаг бага зэрэг сэргэж магадгүй гэж таамагласан байна лээ. Тиймээс гуравдугаар улирлаас манай эдийн засаг тогтворжиж, дахин унахгүй байх болов уу гэсэн хүлээлт байна. Хятадтай “Ногоон гарц”-ын хүрээнд хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд экспорт өсөх болов уу гэж найдаж байна. Гэхдээ бодит хөрсөн дээр яаж буухыг мэдэхгүй.

-Ер нь ханшийн уналтын суурь бодлогын уялдаагүй, хариуцлагагүй байдалтай холбоотой. Энэ талаар та ямар дүгнэлт хэлэх вэ?

-Бодлогын, засаглалын тогтворгүй байдал Монголын эдийн засагт сөргөөр нөлөөлж байгаа шүү дээ. Уг нь уул уурхай, хөдөө аж ахуй, аялал жуулчлал гэх зэргээр эдийн засгийн тулгуур салбараа тодорхойлсон. Хөдөө аж ахуй, аялал жуулчлал хангалттай хөгжөөгүй. Гол ажиллаж байгаа салбар нь уул уурхай байдаг ч хамгийн их улстөржүүлдэг. Монголын голлох экспортыг нүүрс, зэс хангаж байна. Гэтэл төмөр замаа барьж чадахгүй асар их хугацаа, боломжоо алдлаа. Дээрээс нь саяхан сонгуулийн өмнө нэг хачирхалтай шийдвэр гарсан байна лээ. Тавдугаар сарын 13, 14 хавьцаа байсан санагдана. Таван толгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замыг олон улсын стандартаар буюу нарийн царигаар барихаар УИХ-ын тогтоол гарсан. Тэгтэл тус шийдвэрийг эсэргүүцэж Н.Удаанжаргал гэж хүн Үндсэн хуулийн Цэцэд хандсан байсан. Энэ хүн бол төрийн өмчит “Таван толгой төмөр зам” компанийн гүйцэтгэх захирал. Ингээд ҮХЦ улсын нууц гэсэн шалтгаанаар нууцаар хуралдаад дээрх шийдвэр Үндсэн хууль зөрчсөн юм байна гэж үзсэн. Маргааш нь шууд УИХ-ын чуулганаар оруулаад ҮХЦ-ийн шийдвэрийг хүлээж авахаар шийдвэрлэсэн байна лээ. Өөрөөр хэлбэл, Таван толгой-Гашуунсухайтын төмөр зам өргөн царигаар баригдана гэсэн үг. Энэ мэтээр хөгжлийн тулгуур болсон уул уурхайн салбарыг гацаах үйл явц явагдаад байх шиг.

-Өргөн царигаар тавибал урагш зөөхөд хүндрэл үүснэ шүү дээ?

-Тэгнэ. Царигийн зөрүүг яаж шийдвэрлэх нь тодорхойгүй. Хил дээр очоод дугуйгаа солих юм уу, яг яах ёстойг мэдэхгүй байна. Бас нэг зүйл нь Таван толгой-Гашуунсухайтын төмөр замын гүйцэтгэгч компани болох “Бодь интернэшнл”-д эрх олгохдоо тендергүй, нууцаар шийдвэрлэсэн. Би хувьдаа манай эдийн засгийн хамгийн том мега төсөл нь Таван толгойн төмөр зам гэж хардаг. Гэтэл энэ мэт ойлгомжгүй, нууц байдлаар явагдаж буй шийдвэрүүд хардалт төрүүлж байна. Тэгээд аль хэдийн эхэлсэн ажил дээр дундаас нь царигийг нь өөрчилчихөөр юу гэж ойлгох ёстой юм. Нөлөөллийг нь яаж тооцож байгаа юм гэдэг дээр Засгийн газар хариулт өгөх ёстой байх. Үүнээс гадна хайгуулын лиценз байна. Сүүлийн жилүүдэд хайгуулийн лиценз огт олгогдоогүй гэж хэлж болно. Гэтэл дараа дараагийн Оюу толгой, Таван толгой, Эрдэнэт зэргийг залгамжлах ордуудаа илрүүлэх ажил хоцроод байна. Одоо хайж эхлэхгүй бол 20-30 жилиййн дараа том ордуудын нөөц дуусахад дараагийн том уул уурхайн төсөл юу байх вэ. Үүнийг дагасан гадаадын хөрөнгө оруулагч нарыг татах асуудал бас байна. Уг нь хариуцлагатай уул уурхайн хүрээнд хайгуулын лицензийг тодорхой бодлоготойгоор олгоод явах нь зүйтэй гэж хардаг. Энэ мэтээр ханш өсөхөд нөлөөлсөн хөрөнгө оруулалтын зогсонги байдал, экспортын орлого хумигдсан зэрэг нь өмнөх бодлогын алдаануудаас үүдэлтэй.

-Та хилийн чанад дахь монголчуудын холбоог төлөөлдөг. Ер нь тэдний шилжүүлж буй мөнгө валютын ханшид нөлөөлөх хэмжээний байж чаддаг уу?

-Өнгөрсөн жил 590 гаруй сая ам.доллар хувь хүний дансаар Монголд орж ирсэн байдаг. Үүнд мэдээж ялгаатай ойлголтууд байгаа л даа. Албан бусаар орж ирж байгаа их хэмжээний мөнгө бас бий. Тэгэхээр гадаадад байгаа монголчууд эх орон руугаа дунджаар 600 сая ам.доллар шилжүүлж байна гэвэл хол зөрөхгүй. Энэ бол их мөнгө. Валютын ханшид нөлөөлөх хэмжээний дүн юм. Гэвч он гараад энэ мөнгө багассан. Яг хэр хэмжээтэй багассаныг хэлж мэдэхгүй байна. Гэхдээ ханшид нөлөөлөх хэмжээний валют Монголд орж ирэхээ байсан.

АЛТ ОЛБОРЛОЛТЫГ НЭМЭГДҮҮЛЭХ ШААРДЛАГАТАЙ

Эдийн засагч Г.Ганзоригтой ярилцлаа.

---

-Ам.долларын эрэлт буурсан боловч валютын ханш өссөөр байна. Ялангуяа, цар тахлаас үүдэлтэй эдийн засгийн хүндрэлийн үед ханшийн өсөлт импортын бараа, үйлчилгээний үнэд нөлөөлж, иргэдийн цалин, тэтгэврийг үнэгүйдүүлэх нөхцөлийг бүрдүүлж байна. Наад зах нь бензиний үнэ өслөө. Ер нь ханшийн өсөлтийн шалтгаан, өсөлтөөс үүдэлтэй хор нөлөөг хэрхэн харж байна вэ?

-Манайх шиг дотоод үйлдвэрлэл муутай улс оронд төгрөгийн ханш тогтвортой байх нь маш чухал үзүүлэлт. Гэвч мэдээж тийм байдаггүй. Ам.долларын эрэлт буурсан ч нийлүүлэлт бүр хүчтэй буурсан. Төлбөрийн тэнцэл зургадугаар сарын байдлаар 680 орчим сая ам.долларын алдагдалтай байна. Үүнд голлох нөлөө нь нүүрсний экспортын орлого 50 гаруй хувиар буурсантай холбоотой. Тэгэхээр үндсэндээ төгрөгийн ханш сулрах суурь нөхцөл бол үүссэн гэж харж байна. Угтаа олон улсад ам.доллар бусад томоохон валютын эсрэг суларч байгаа шүү дээ.

Үүний хор нөлөөг та асуултандаа бараг тодорхойлчихсон. Манай хэрэглээний маш өндөр хувийг импортоор хангадаг. Тэр бүхний үнэ өснө. Энэ бол иргэнд бууж буй нөлөөлөл. Макро эдийн засаг талаасаа харвал манай бодит ДНБ-ий өсөлтийг ам.долларт шилжүүлэн харвал хасах утга руу оруулах эрсдэл үүснэ. Тэгэхээр хэнд ч хэрэгтэй зүйл биш.

-Иргэд Засгийн газар, төв банкны бодлогод итгэхгүй байна уу гэх хандлага анзаарагдаж байна. үүнийг валютын хадгаламжийг илүүд үзэж байгаагаас харж болох нь?

-Үүнийг долларжилт гэдэг. Ханшийн савлагаа үүсэх бүрт л гардаг үзэгдэл. Хүн бүрт л өөрийнхөө хадгалсан хэдэн төгрөгөө илүү өгөөжтэй байлгахыг хүснэ. Эдийн засгийн онолд үүнийг хүлээлт гэдэг. Үүний эсрэг төв банк маш зөв бодлогын алхмууд хийсэн. Үүний үр дүн ч гарсан. Хэрэв тэгээгүй бол асуудал одоогийнхоос ч хүнд байх байсныг үгүйсгэхгүй.

-2021 оноос бондын томоохон төлбөрийн хүлээлт байгаа. Тиймээс төв банкны тухайд нөөц бүрдүүлэхэд голлон анхаарч зах зээлд нийлүүлэх валютын урсгалыг бууруулснаар ханш өсөх шалтгаан болж байна уу?

-Өмнө нь хэлсэнчлэн долларжилт бий болгохгүй байх тал дээр оны өмнөөс л сайн алхмууд хийсэн. Харин зах зээлд ам.доллар нийлүүлэх тал дээрээ хойрго хандаж байгаа юу гэвэл тийм бас үгүй. Яагаад тийм гэхээр зах зээлийн нийт эрэлтийг бол биелүүлэхгүй байгаа. Энэ нь хуримтлагдсаар л байна. Яагаад үгүй гэхээр Төв банк нь валютын арилжаагаар огцом савлагааг л үгүй хийдэг, тэрнээс суурь трендийг өөрчлөх боломжгүй. Үүнийг өөр арга хэрэгслээр л зохицуулдаг. Тэгэхээр бид Төв банкнаас бүх нөөцөө гаргаад өгчих гэж шахах учиргүй юм.

-Валютын ханш өссөнөөр үндэсний үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх боломж бүрддэг хэмээн ярьдаг. Энэ боломж нөхцөл манайд бүрдэх боломжтой юу. Үүнд чиглэсэн төв банк, Засгийн газрын бодлогын уялдаа, арга хэмжээ байна уу?

-Шууд тийм гэж хэлэхэд хэцүү. Валютын ханшийн савлагаа нь зээлийн хүүтэй шууд уялддаг. Тэгэхээр ханш өсөөд байвал зээлийн хүү өндөр байсаар байна. Энэ нь үндсэний үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх боломжгүйд хүргэнэ. Харин аль хэдийнэ манайд маш олон үйлдвэр байгаад тэр нь үнийн өрсөлдөөнөөс болоод ашиггүй ажиллаж байсан бол яахын аргагүй ханш эерэг нөлөөлнө. Гэхдээ тийм биш гэдгийг та мэдэж байгаа.

-Алт худалдан авалтыг хэрхэн дэмжих хэрэгтэй вэ. Өнөөгийн цаг үед алт эдийн засагт ямар үүрэг гүйцэтгэх вэ?

-Алт хөтөлбөр хэрэгжин тодорхой зээлүүдийг өгч байна. Сайн хэрэг. Харин процесс нь жаахан удаан байна. Алт бол яахын аргагүй одоогийн нөхцөл байдалд эм л гэсэн үг. Энэ нь шууд улсын валютын нөөцийг нэмэгдүүлдэг болохыг та мэдэж байгаа. Яаралтай үүнийг шийдвэрлэж, алтны олборлолтыг дэмжихгүй бол цаг хугацаа нэгэнт оройтсон байх болов уу. Алтны ханш үргэлж ийм өндөрт, шатахуун хямд байхгүй шүү дээ.

Г.БАТ

CallPro компанийн хамтран үүсгэн байгуулагч, Faro сургалтын төвийн партнер, комедиан Б.Идэр-Одтой ярилцлаа.

---

-Таны бичсэн “IELTS 600” ном бестселлeрийн эгнээнд орж байна. Энэхүү номыг бичихэд хэр хугацаа зарцуулсан бэ?

-Ном бичих санаа нэлээн эрт төрсөн ч, хоёр жилийн өмнөөс л ажил болгож эхлүүсэн. Үгийг цээжлэх гэхээс илүү хэрэглээг нь задалж ойлгуулсан, хэл зүйн ном юм. IELTS-ийн шалгалт харьцангуй хүнд хэлбэртэй учраас үгнүүд нь янз янзаар хэрэглэдэг, олон салаа утгатай. Энэ хэрэглээг л нэвт ойлгуулах зорилготой юм. Би “Faro” сургалтын төвд таван жил багшлахдаа сурагчдын хамгийн хэцүү зовлонг ойлгосон учраас ном бичих санаагаа олсон. Ихэнх сурагчид үгээ хурдан сурдаг ч, зоригтой хэрэглэж чаддаггүй, төвөгтэй санааг илэрхийлсэн бичвэр бичихдээ маруухан байдаг.

-Уг номыг нийт хэдэн хувь борлуулсан бэ?

-Анх 10 мянган хувь хэвлүүлсэн. Одоогоор есөн мянга орчим хувь нь зарагдсан байна. “IELTS 600” ном бичихэд ахлах багш Б.Намуун хамгийн их тусалж хамтран ажилласан. Ингээд хэвлэлтэд гарсан даруйдаа борлуултаар тэргүүлсэн.

-Мэдээж гадаад хэл сурна гэдэг хувь хүнээс маш их хичээл зүтгэл шаарддаг. Таны зүгээс англи хэл сурагчдад үг цээжлэх арга барилыг түлхүү зөвлөдөг. Тэгвэл хамгийн чухал нь “үг” гэдэг шалтгааныг тодорхойлбол?

-Хэлний мэдлэгийг хэмжих суурь хэмжүүр нь үгийн сангийн баялаг юм. Онолоор бол ямар ч хүн 2000 үгийг мэдэж байвал хаа ч амиа аваад явчихдаг гэдэг. IELTS-ийн шалгалтад орохдоо миний номонд багтсан 600 үгийг бүрэн эзэмшсэн байхад оноо нэг функтээр хангалттай өснө. Үндсэндээ эдийн засгийн эргэлтэд орно гэдэг шиг ухагдахуун. Ерөөс хэлийг бүтээж буй гол түүхий эд нь “үг” болно гэсэн санаа. Тиймээс үгийн сангаа баяжуулах чадвартай байх хэрэгтэй. Гэхдээ ганцхан үг сурснаараа хэлийг төгс эзэмшинэ гэж хэлэхгүй. Мэдээж унших, бичих, ярих чадваруудад багшийн хэрэгцээ заавал шаардагдана. Үгийг задалж ойлгох, хэл шинжлэл талаас нь ухах чадваргүйгээр уран тансаг эзэмших боломжгүй.

-Уншигчдын зүгээс ямар сэтгэгдүүлийг илгээж байна вэ?

-Номоо боловсруулахдаа барууны хөнгөхөн ярианы үг ашигласан. Мөн тухайн үгтэй нь дүйцэхүйц болон дайвар холбоо үгсийг хамтад нь оруулснаараа онцлогтой. IELTS-ийн шалгалтад түгээмэл ирдэг 600 үгийг багтаасан мэт боловч үнэндээ яг уншихаар хоёр мянга гаруй үгтэй.

-Үгийг дуудлагатай нь хамт сонирхолтой байдлаар цээжлэх “Hip­po cards” аппликэйшнийг нэвтрүүлсэн шүү дээ?

-Энэ аппликэйшнийг одоогоор хагас сая хүн татаж авсан байна. Ингэснээр Монголын боловсролын салбарт хамгийн олон таталттай аппликэйшн болж буй. Тодруулбал, өдөр тутмын хэрэглэгчдийн тоо 20 мянга байгаа. Хэрэв багш хөлсөлж, сургалтын төвд явах боломжгүй бол бага зардлаар гар утсаараа үгийн баялгаа хурдтай нэмэх боломжтой гэсэн үг.

-Төрөлх хэлээ сайн эзэмшсэн бол цаашид гадаад хэл сурахад түүртэх зүйлгүй гэдэг. Өөрөөр хэлбэл, эх хэл гэдэг тулгуур багана мэт үүрэгтэй байх?

– Үүнтэй шууд санал нийлэхгүй. Ерөөс гадны хэлийг сурах тусмаа хувь хүн өөрийнхөө төрөлх хэлийг давхар судлах эрмэлзэл төрдөг, шаардлага нь ч гардаг. Германы хэл шинжээчийн дундаж амьдралтай айл өрх өдөрт хичнээн төрлийн үг амнаасаа унагадаг гэдгийг судлахад, манай улс ерөөс 180 үгээр л хоорондоо ойлголцдог гэнэ. Ойр зуур “хоолоо хийсэн үү, хүүхдээ цэцэрлэгээс нь авсан уу, хайр нь ирлээ” гэх мэт үгсээр харилцдаг байх нь. Түүнээс биш гэртээ сансар, тив дэлхий, гариг ертөнцийн төвөгтэй хэллэгээр ярьдаггүй. Тиймээс ч гадаад хэлийг сайтар судлах нь давхар эх хэлээ судлахад тустай. Яахав, зарим хүмүүс эхлээд монгол хэлээ гүн судал, дараа нь гадаад хэл рүү ор гэж дараалал үүсгэдэг талтай. Үүнийг ч үгүйсгэхгүй. Харин миний хувьд ижил түвшинд явах ёстой гэж сэтгэдэг. Нуулгүй хэлэхэд миний монгол хэл шинжлэлийн мэдлэг гүнзгий биш. Тэгсэн ч гадаад үгийг тайлбарлах оролдлого хийснээр эх хэлээ давхар сурсан.

-Тэгвэл хэл сурч буй хүн болгонд өгөх зөвлөгөөг тань эх хэл, гадаад хэлийг зэрэг сайжруулж суралцах хэмээн ойлголоо. Тэгвэл гадныханд үндэстнийнхээ онцлогийг ойлгуулах чадвар ганц хэл байх ?

-Хүн даяаршиж, дэлхийгээр явсны дүнд дангааршиж эх орныхоо онцлогийг ойлгодог. Монгол хүн гэдгээ гадныханд яаж эвтэйхэн ойлгуулах вэ, гадныхны Монголыг үнэлдэг зүйл нь чухамдаа юу юм гэдгийг гадаадад тэнэж явахдаа л ойлгоно. Зөвхөн Монголдоо эх орноо шүтээд л суувал хэзээ ч хөгжихгүй.

-Өдөрт “Faro” сургалтын төв болон CallPro харилцаа холбооны байгууллагад ажиллана, давхар комедиан хийнэ. Таны амьдралын хэмнэл ямархуу байдаг вэ?

-Сүүлийн нэг жил ихэнх цагаа “Hippo cards” аппликэйшний багтай өнгөрүүллээ. Миний ажлын цагийн 90 хувь нь энд өнгөрдөг гэж хэлж болно. UB комеди шоу 20 цагаас хойш эхэлдэг. Өнгөрсөн долоо хоногт нээгдсэн цар тахлаас үүдэлтэйгээр хагас жил хаалттай байлаа. Энэ клуб миний ажлын цагаас авдаггүй.

-Комедиан хошин санаагаа хэрхэн яаж олдог талаар яривал сонирхолтой байх болов уу?

Хошин комедиан санаа олохын тулд хөдөө гадаа явах, аялах саналуудаас хэзээ ч татгалздаггүй. Найзуудтайгаа аль болох уулзаж янз бүрийн амьдралын өнгийг мэдрэх дуртай. Ингэснээр сэргэг санаа олддог. Тэмээний тухай арав гаруй минутын хошигнол видео байдаг. Үзэгчдээс их хандалт авсан. Би баруун гурван аймгаар бүтэн арав хоног аялах явцад тэр хошигнолын санаа орж ирсэн. Хүмүүсийн тавхан минутын инээгээд өнгөрдөг агшны ард миний нэлээд хоногийн аялал байдаг.

-Өмнө нь бид бүтэн цаг гаруй хугацаа зарцуулж хошин шог, эсвэл жүжиг үзэж л инээдэг байлаа. Гэтэл тайзан дээр нэг хүн тавхан минут ярьчихаад л танхим дүүрэн хүнийг инээлгэнэ гэдэг үнэхээр сонин. Хүмүүсийг уйлуулах амархан, инээлгэх хэцүү гэж ярьдаг?

-Манайд хошин урлагийг хоёр өөр төрлөөр ойлгодог. Миний хичээллэдэг төрөл бол ганцаарчилсан хошин шог буюу стэнд апп комеди гэж нэрлээд буй. Аль ч улсад нийгэмдээ хамгийн их нөлөөтэй салбар бол урлаг юм. Ер нь нөлөөгөөрөө хөгжмийн салбарын дараа ордог. Англи, Америкт бараг кино салбартайгаа тэнцэхүйц нөлөөтэйд тооцогддог юм. Америкийн Цагаан ордонд жил бүрийн үдэш томоохон хүлээн авалт болдог. Тэр үеэр Ерөнхийлөгч нь заавал стэнд апп комедианыг урьж авчраад өөрөө өөрийгөө элэглүүлдэг юм билээ. Ингэж зааланд буй конгресийн гишүүд, телевизээр үзэж буй ард түмнээ хөгжөөдөг. Комедиа урлаг төрийн хэмжээний соёл хүртлээ хөгжсөн байдаг. Ер нь сул талаа ярьж, өөрсдийгөө шүүмжлэлтэйгээр харж чаддаггүй хүн дотоод зөрчилтэй, эмзэг, хөгжөөгүй сэтгэлгээтэй гэж нийтээрээ хардаг. Чухамдаа болж бүтэхгүй зүйлээ нуулгүйгээр инээлдээд ярьж чаддаг үндэстэн л урагш ахина гэж боддог.

-Ээжтэйгээ ярилцсан подкаст тань хагас сая хүний хандалт авсан. Амьдралдаа дагаж мөрддөг ээжийнхээ алтан зөвлөгөөнүүдээс хуваалцвал?

-Яг санаанд орж байгаагаас гэвэл “өмнө үеийнхээ шавартай битгий хутгалд, зүгээр гэгээлгээр өөрийнхөө дуртай ажлыг хийгээд явах нь өөрчлөлтийг авчирч чадна” гэдэг.

-Сошиал орчинд сайнаас саар муу сэтгэгдэл, мэдээлэл түмнийг хамарч, түгэх эрсдэлтэй.Таны хувьд цахим орчинд тархсан хар муу мэдээг хэрхэн хардаг вэ?

-Маркетингийн агентлагуудын судалгаагаар хар муу мэдээлэл эерэг мэдээг бодвол түгэх хурд нь 3-5 дахин илүү байдаг гэж буй. Энэ хар буруу бичиж буй зүйлс сошиал медиа дээр байгаагаасаа хэд дахин илүү хүчтэй, чухал болж мэдрэгддэг гэнэ. Гэхдээ сүүлийн үед манайхан баярлаж талархсанаа их илэрхийлдэг, урмын үгийг харамгүй өгөх нь илт анзаарагдаж байгаа. Миний хувьд 2013 оноос сошиалд идэвхтэй байгаа гэдэг чинь долоон жилийн хувь хүний ажиглалт шүү дээ.

-Гэрлэлтийг та өөрийнхөөрөө тодорхойлбол?

-Гэрлэлт бол тоглоом биш, ялангуяа хүүхэдтэй болох бүр ч тоглоом биш. Нийгмээ ажаад байхад гэр бүлийг дагаж хариуцлага ирдэг гэдгийг ойлгодоггүй юм шиг санагддаг. Жишээлбэл, гэрийнхээ ажлыг хамтдаа хийх ёстой. Монголчууд гэрийн ажил эмэгтэйгийнх, дансанд мөнгөтэй бол эрэгтэй нь болчихлоо гэсэн авир гаргадаг. Үнэндээ гэр бүл гэдэг бүхий л жижиг зүйл дээр ч хамтдаа оролцож, харилцаагаа үргэлж бэхжүүлэх нь чухал.

– АНУ-д Канзасын их сургуулийг агаарын хөлгийн инженер мэргэжлээр дүүргэжээ. Инженерээр суралцаад МИАТ компанид гурван жил ажилласан. Ер нь онолын мэдлэгийг практикт тушсанаараа жинхэнэ мэргэжилтэн болох байх?

-МИАТ компанийн агаарын хөлгийн засвар үйлчилгээний газарт онгоцнуудад бүх төрлийн урсгал болон хүнд хэлбэрийн засвар үйлчилгээг хийдэг. Тэр газар анхдагч дагалдан инженерээр гурван жил ажилласан. Хэдий академийн суурь мэдлэг чухал боловч үүнийг дадлагатай хослуулахгүйгээр хэзээ ч бүрэн мэргэжил эзэмшилт болохгүй. Тэгэхээр би нисэхийн инженерийн мэргэжлийг бүрэн эзэмшсэн гэж өөрийгөө боддоггүй. Ялангуяа нисэхийн инженерийн мэргэжлээр дор хаяж арван жил тууштай ажилласны үндсэн дээр эзэмшдэг юм шиг санагдсан.

-Мянга боловсролтой ч, хувь хүний дотоод хөгжил, сэтгэл гэдэг нэн түрүүний шаардлага. Таны хувьд энэ их ажлын хажуугаар стресс бухимдлаас хэрхэн ангижирдаг вэ?

-Саяхан подкастын зочноор Ренбүчи ламыг урьж ярилцлаа. Заримдаа эргээд бодоход уурлах шаардлагагүй өчүүхэн зүйл дээр бухимдсан байх юм аа. Энийгээ хэрхэн засахыг асуусан. Ерөөс нэг ном уншаад, нэг сургаал сонсоод засагддаг амархан зүйл хорвоо дээр цөөхөн. Ихэнх муу зан үйл дандаа дадлаар засагддаг гэж хэлсэн юм. Тэгэхээр сайн дадлуудаа бодоод өдөр болгон үйлдэж, заншил болгож чадваас муугаас ангижирна гэж хэлсэн.

П.САЙНЖАРГАЛ

“Family dent” шүдний эмнэлгийн эмч Б.Бадамцэцэгтэй ярилцлаа. “Miss Mongolia-2010” тэмцээний тэргүүн мисс өргөмжлөлтэй түүнийг хүмүүс телевизийн олон ангит “Хэцүү анги” уран сайхны киноны Гэрлээгийн дүрээр нь илүүтэй мэддэг билээ.

---

-Та саяхан төрсөн өдрөөрөө 40 хүүхдийн шүдийг үнэгүй эмчилж өгчээ. Сайн үйлс хийсэнд баяр хүргэе?

-Баярлалаа.

-Таны үеийн охид бүсгүйчүүдийн хувьд төрсөн өдрөө тэмдэглэдэг хэв маяг бий. Насныхаа тоог илэрхийлсэн шаар үлээгээд найзуудтайгаа тансаг орчинд, ганган хувцас өмсөж тэмдэглэдэг. Гэтэл та төрсөн өдрөөрөө сайн үйлс хийжээ?

-Төрсөн өдрөөрөө хүүхдүүдийн шүдийг үнэгүй эмчилдэг болоод гурван жил болж байна. Төрсөн өдрийн хувьд энэ өдрийг тэмдэглэх арга барил нь хүн хүнд өөр өөр байдаг. Хүн хүний хувьд баяраа хэрхэн тэмдэглэж байгаагаасаа таашаал авдаг нь ч өөр байдаг шүү дээ. Нэг өдрийг байнга уулзалддаг найзуудтайгаа уулзаад бялууны лаа үлээгээд суухаас илүүтэй хэзээ ч уулзаж байгаагүй хүүхдүүдтэй уулзаж, тэднийг баярлуулж, эцэг эхийг нь ч давхар баярлуулдаг.

Өнөөдөр Монголд хүүхдийн шүд, амны хөндийн өвчлөл өндөр байгаа. Хүүхдийнх нь шүдийг нэг удаадаа ингээд эмчлээд өгөх нь ялангуяа залуу гэр бүлүүдэд эдийн засгийн хувьд нэлээд том хөрөнгө оруулалт болж байгаа байхгүй юу. Миний энэ үйлдэл бол “Хүүхдийнхээ шүдийг анхаарах ёстой юм байна” гэдэг ойлголтыг эцэг эхчүүдэд өгөх. Ингэхийн тулд би энэ ажлыг гурав дахь жилдээ хийлээ. Монголд хүүхдийн амны хөндийн өвчлөл маш өндөр түвшинд байдагт эмзэглэж явдаг.

-Хүүхдийн шүдийг эмчлэхэд тодорхой хэмжээний мөнгө зарцуулна. 40 хүүхдийн шүдийг эмчлэх зардлаа яаж гаргадаг вэ. Хүмүүс тусалдаг уу?

-Үгүй, үгүй. Бүгдийг өөрөө л зохицуулдаг. Эмнэлгийн зүгээс багаж тоног төхөөрөмжөөр хангаж, нэг удаагийн багажнууд өгдөг. Мөн сувилагчид маань хүүхдүүдэд тусалдаг. Эмнэлгийн зүгээс үзлэг хийх цэвэр, ариутгасан орчинг бүрдүүлж өгдөг.

-Төрсөн өдрөөрөө таны хэлдгээр байнга уулздаг найзуудаа дуудаад лаа үлээхээс илүүтэй буян үйлдэж, нийгэм рүү хандсан сайн үйлс хийх нь шинэ үеийн залуусын хандлага болоод байгаа шүү?

-Энэ насандаа, энэ дэлхий дээр нэг л удаа амьдрах юм чинь. Миний хувьд долдугаар сарын 27-ны өдөр бол энэ дэлхий дээр ирсэн өдөр минь. Ирсэн өдрөөрөө ганцаараа баярлах биш, бусад хүмүүсийг, хүүхдүүдийг баярлуулах нь баярлаж байгаа тэр хүмүүстээ ч, өөртөө ч гоё байх юм болов уу гэж боддог шүү дээ. Миний хувьд төрсөн өдрөө нэг их айхавтар сүртэй тэмдэглэдэггүй. Оюутан байхдаа л төрсөн өдрөөрөө ийм гоё үйл ажиллагаа хийж үзэх юмсан гэж их боддог байсан юм. Мэргэжлийн эмч болоод жаахан туршлагатай болоод бие дааж үзлэг хийж, хүүхдүүдэд зөвлөгөө өгөх чадвартай болсон учраас энэ үйл ажиллагааг хийх болсон.

-Энэ жил хүүхдүүд гэртээ, хөл хорионд байсан учир элдэв чихэр жимс, ундаанаас хол, гэрийнхээ хоол хүнсийг идэж байгаа болохоор өвчлөл нь харьцангуй бага байж мэдэх юм. Тан дээр ирсэн 40 хүүхдийн хувьд ямархуу байв?

-Төрсөн өдрөөр минь ирж үнэгүй эмчлүүлсэн хүүхдүүдээс шүд нь цоо эрүүл байсан гэвэл 10 хувь нь л байсан байх шүү. Би “Долоон нас хүртэлх хүүхдийн шүдийг үнэгүй эмчилнэ” гэж зар тавьсан. Учир нь эцэг эхийн хувьд хүүхдийн шүд арчилгааг таван нас хүртэл нь хийх ёстой. Энэ бол эцэг эхийн хариуцах ёстой ажил байдаг. Хүүхдийн шүд эрүүл байх эсэх нь таван нас хүртэлх шүд арчилгаанаас нь хамаардаг. Түүнээс цааш эцэг эх нь өөрсдөө хүүхдэдээ шүдээ байнга, тогтмол, зөв угаахыг үлгэрлэж, шүд угаахын ач холбогдлын талаар ярьж тайлбарлаж, ойлгуулах ёстой байдаг, долоон нас хүртэл нь. Тэгэхээр долоон нас хүртэлх хүүхдүүдийн шүд маш хүндээр өвдөж, өвчилж байгаа нь бүгд эцэг эхийн буруу гэж боддог. Үзлэг хийж байхдаа эцэг эхэд нь маш сайн зөвлөгөө өгдөг. Шүдний эмнэлэгт хандаж ирж байгаа үйлчлүүлэгчдийн дунд нэг сонин үзэгдэл бий. Хоёр настай хүүхдээ дагуулж ирээд “Одоо шүдийг нь угаах болсон уу” гэж асуудаг эцэг эхчүүд хүртэл байдаг. Энэ бол нэг хүний асуудал биш. Монголын түвшинд, эцэг эхчүүд, залуу гэр бүлүүд, эмээ өвөө нарын дунд ч амны хөндийн арчилгааны талаар мэдээлэл хомс, мэдлэг муутай гэж би хувьдаа дүгнэдэг.

-Хүүхдийн шүдийг хэзээнээс эхэлж угаах ёстой вэ?

-Дөнгөж төрсөн цагаас нь л эхэлж амны хөндийг нь арчлах ёстой.

-Нярай хүүхдийн хэлний өнгөрийг цэвэрлэдэг. Тэр чинь амны хөндийн арчилгаа хийж байгаа нэг хэлбэр биз?

-Эхчүүд дөнгөж төрсөн хүүхдийн зөвхөн хэлийг нь л цэвэрлээд орхичихдог. Аман дотор нь ганцхан хэл байхгүй шүү дээ. Салст, буйл, завж байна. Бүгдийг нь цэвэрлэх ёстойгоо мэддэггүй. Энэ талаарх мэдээлэл, контентыг телевизүүдээр гаргадаг рекламны завсар зайгаар түлхүү явуулж байвал хүүхдүүдэд, хүүхдүүдийн ирээдүйд хэрэгтэй болов уу. Энэ талаар бодсон ажил бий ч одоогоор хүүхдүүд минь жаахан байгаа болохоор хэрэгжүүлэх боломж хараахан олдохгүй л байна.

-Та “Хэцүү анги” киноны Гэрлээгийн дүрийг бүтээсэн. Дараа нь миссийн тэмцээнд орж түрүүлж байсан?

-Тийм нэг тэмцээнд орж байсаан, орж байсан (инээв).

-Мисс, жүжигчин бүсгүйчүүд олонд танигдсаныхаа дараа дараа алга болчихдог. Үе үе лайваар бараа зарж л харагддаг шүү дээ. Гэтэл та тэднээс огт өөр. Нийгэм рүү хандсан, нийтийн эрүүл мэнд рүү чиглэсэн ажил хийгээд явж байгаа нь хүмүүсийн талархлыг хүлээж байна?

-Ер нь бол би энэ үзлийн эсрэг байр суурьтай байдаг. Олны танил хүн гэхээрээ яагаад заавал амар хялбараар амьдардаг гэж боддог юм бэ. Дийлэнх хүмүүс тэгж боддог. Миний мэддэг, миний хүрээлэлд байдаг олны танил хүмүүс бүгдээрээ маш хөдөлмөрч. Хөдөлмөрлөж чадаж байгаа хүмүүс далд байгаа. Би ийм юм хийж байна, би ингэж байна гэж ил гарч ирж ярихгүй байгаа л болохоос бүгдээрээ цаанаа хөдөлмөрлөж байгаа. Зарим нь дөнгөж бизнесээ эхлүүлээд үйлчлүүлэгч татахын тулд лайв хийх нь бий. Тэрийг нь хүмүүс буруу ойлгоод “Олны танил болчихоороо л янз бүрийн юм рекламдаад, болсон болоогүй юм хийгээд байна” гэж ойлгодог тархиндаа кодтой болчихоод байна. Миний хувьд үүнийг эрс няцаадаг. Адилхан л хүн, адилхан л энэ Монгол Улсад амьдарч байгаа иргэн хүн. Өөрийн гэсэн чадавхаа ашиглаад хөдөлмөр эрхэлж байгаа л гэж боддог шүү дээ.

-Таныг эмч гэхээсээ илүүтэй “Хэцүү анги”-ийн Гэрлээгийн дүрээр тань хүлээж авдаг хүмүүс олон байдаг байх?

-Манай үйлчлүүлэгчид “Таныг анх хараад юун таньдаг хүн билээ гэж харж байлаа”, “Манай хамаатны хүний охин бил үү гэж бодлоо” гэцгээдэг юм. Их дотно сэтгэгдэл төрүүлдэг юм шиг байна лээ. Мэдээж олон ангит киноны буян байгаа байх л даа.

-Та “Ану хатан” түүхэн кинонд бас тоглосон. Эмч мэргэжлээрээ ажиллаж байгаа ч киноны санал ирвэл тоглоно л биз дээ?

-Залуу насанд ямар ч шийдвэр гаргаж болно шүү дээ (инээв).

-Төрсөн өдрөөрөө хүүхдийн шүд үнэгүй эмчилнэ гэхэд тань хичнээн хүн хандсан бэ?

-Энэ жилийн хувьд хандалт их байсан. Би ганцаараа үзлэг хийх учраас нэг өдөр 40 хүүхэд хүлээж авч үйлчилнэ гэж тооцсон л доо. Бараг 2000-аад хүүхдийн эцэг эх хандсан нь Монголд хүүхдийн шүдний эмчилгээ маш их хэрэгтэй байгаа юм байна гэж бодсон. Уг нь манай ээж аав нар бага насны хүүхдийнхээ шүдийг их эртнээс анхаарах ёстой юм л даа. Дараа жил илүү том хүрээнд, илүү олон хүүхдийг хамруулсан ажил хийе гээд одооноос төлөвлөж байгаа.