Month: August 2020

Коронавирусийн халдварын тархалттай холбоотойгоор эдийн засагчид төсвийг тодотгох шаардлагатайг аль нэг, хоёрдугаар сараас ярьж эхэлсэн ч Засгийн газар үл тоомсорлосны нөлөөгөөр төсөвт өнөөдөр түүхэнд байгаагүй буюу 3-5 их наяд төгрөгийн алдагдал хүлээх эрсдэлтэй тулгараад байна. Эдийн засагч Р.Шинэгэрэлтэй төсвийн тодотгол тойрсон сэдвээр ярилцлаа.

-Засгийн газар удтал хүлээлгэсний эцэст төсөв тодотгох нь ээ. Гэвч дорвитой өөрчлөлт хүлээх хүн ховор байна. Таны хувьд нөхцөл байдлыг хэрхэн харж байна вэ?

-Ер нь коронавирустэй холбоотой эдийн засгийн хүндрэл гарах нь он эхлэнгүүт тодорхой болсон. Үүнтэй зэрэгцээд маш олон судлаач, ТББ-ууд яаралтай төсвөө тодотгох шаардлагатайг хэлж, шаардаж ирсэн. Гэвч Засгийн газар үүн дээр тодорхой арга хэмжээ авахгүй, тодотгох шаардлагагүй гэж явсаар өнөөдрийн нөхцөл байдалтай туллаа. Өнөөдөр төсөв 2020 оныхоо алдагдлыг давуулж биелүүлээд байгаа. Цаашид ямар арга барилаар, хэрхэн эдийн засгийг сэргээх үү гэсэн бодлогогүй мэт харагдаж байна.

Сангийн сайд саяхан эдийн засаг орлого талаасаа 10.7 хувиар агшсан, оны төгсгөл рүү гурван их наяд давсан төсвийн алдагдал гарах төлөвтэй байна гэж мэдэгдсэн. Тэгвэл өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард Сангийн яамнаас коронавирусийн үед үүсч буй эдийн засгийн асуудлуудыг шийдэх 5.1 их наяд төгрөгийн хэрэгцээ байгааг мэдэгдсэн. Үүний дагуу төсвийн тодотгол хийхгүй мөртлөө цар тахлын үед ажиллах нэг удаагийн хууль батлаад Засгийн газар өөрөө төсвөө мэдээд захиран зарцуулах эрх зүйн орчныг эрх баригчид өөрсдөдөө бүрдүүлчихсэн. Үүнтэй уялдаад одоо байгаа нөхцөл байдлаас дүгнэхэд энэ оны төгсгөл рүү төсвийн алдагдал таван их наяд руу орж мэдэхээр байна. Яагаад гэвэл орлого тасралтгүй буурч байна. Орлогыг нэмэгдүүлэх арга хэмжээ ерөөсөө авч чадахгүй байгаа. Экспортын гол орлогыг бүрдүүлэгч нүүрсний экспорт 50 хувиар буурлаа. Үлдэж байгаа таван сарын хугацаанд дорвитой арга хэмжээ авч, нэмэгдүүлэх магадлал тун бага байна. Аж ахуйн нэгжийн орлого буурсаар байгаа. Мэдээж энэ нь төсөв рүү орох татварын орлого тасарна гэсэн үг. Эсрэгээр ирэх намар дахиад орон нутгийн сонгуультай. Дараагийн жил Ерөнхийлөгчийн сонгууль угтаж байна. Тэгэхээр Засгийн газар улс төрийн амлалттай холбоотой зардлуудаа бууруулах сонирхолгүй байх шиг. Хоёр сонгуулийг угтаад амласан амлалтуудаа яаж ийж байгаад, гадны зээлээр ч болов хөрөнгө оруулалтын ажлуудаа хүчээр хөдөлгөөд байх юм байна. Тэгэхээр оны эхэнд танилцуулсан 5.1 их наяд төгрөгийнхөө хэрэгцээг хангаад ирэх юм бол төсвийн алдагдал үндсэндээ 5 их наядад хүрэх болов уу.

-Төсвийн алдагдал хэзээ ч таван их наяд төгрөг давж байсан тохиолдол байхгүй. Яагаад улс орон, ард түмний “хэтэвч”-нд байгаа мөнгөнд хайрамжгүй хандаад байна вэ?

-Төсвийн бодлого дээр тодорхой хэмжээний шинэчлэл хийх ёстой. Түүнийг ярьдаг улстөрч гэж байхгүй болчихлоо. Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль гээд аль 2010 онд батлагдсан.

Гэвч тэр хуулиа хэрэгжүүлэлгүй маш олон удаа өөрчилсөн. Хуулийнх нь үзэл санаа үндсэндээ алдагдлаа. Дараагийн нэг төсвийн шаардлага бол төсөв үр бүтээмжтэй байх ёстой. Үүн дээр ямар ч шинэчлэл хийгдээгүй. Өөрөөр хэлбэл, нэг л их зардал гаргаад байдаг. Үүний үр өгөөж ямар байгаа юм бэ. Том бүтээн байгуулалт хийлээ гэхэд ашиг тус нь ямар байдлаар бууж байгаа тооцоо алга. Эрх баригч, ямар нэг өндөр албан тушаалтны буруутай шийдвэрээс болоод төсөвт маш том алдагдал үүссэн байдаг. Төрийн өмч үр ашиггүй болсон байдаг. Хамгийн энгийн жишээ бол “Эрдэнэт” дээр “Жаст”-ын зээлтэй холбоотой маш их мөнгийг төсвөөс төлсөн шүү дээ. Энэ мэт бодлогын асуудал дээр эрх баригчдын зүгээс шинэчлэл явуулахгүй байна.

Төсвийнхөө таван гол зарчмыг шинэчилж, хэрэгжүүлдэг болгомоор байна. Төсөв нээлттэй байх ёстой гээд Шилэн дансны тухай хууль гарсан. Гэвч үүнийг хэрэгжүүлдэг хүн алга. Бас нэг гайхамшигтай зүйл нь төсөв дээр гэмт хэргийн шинж чанартай асуудал гараагүй бол тэрийг энгийн хуулиар шийддэг байх жишээтэй. Өөрөөр хэлбэл, хариуцлагын асуудал тэр чигтээ хуульчлагдаагүй үлдсэн байдаг. Тэгэхээр төсөвтэй холбоотой асуудалд хариуцлага байхгүй учир дураараа төлөвлөдөг, дургүй нь хүрвэл тодотгохгүй гүрийгээд явдаг байдал ажиглагдаж байна. Хуулиараа бол төсөв тодотгох, хэлэлцэх шаардлага аль 3, 4 сарын өмнөөс үүсчихсэн шүү дээ. Гэвч өнөөдрийг хүртэл тодотгохгүй гүрийгээд явчихсан. Тэгээд төсөв тодотгохгүй байгаагаас үүдсэн хариуцлагын асуудал тэр хүмүүст нь үйлчилдэггүй. Иймэрхүү байдлаар явсаар байгаад сонгуулийн дараа нэгэнт өндөр алдагдал хүлээсэн төсвийг тодотгох болоод байж байна.

-Төсвийн таван зарчим бий. Төсвийн үр өгөөжтэй, тооцоотой төлөвлөж, хяналттай зарцуулж, үр ашгийг нь бодитой тооцоход зориулж эдгээр зарчмыг хэрэгжүүлэхээр болсон. Хэрэгжилт яагаад хангагдахгүй байна вэ?

-Төсвийн таван зарчим Төсвийн тухай хууль дээр тунхагийн шинж чанартай байгаа юм. Нарийн процессыг нь хуульчлаагүй гэсэн үг. Төсвийн батлах, хэрэгжүүлэх, тайлагнахдаа эдгээр зарчмыг баримтлаа гэчихээд зарчмууд дотроосоо ганцхан тогтвортой байдлыг нь хуульчилсан юм. Тогтвортой байдлын тухай хууль гээд байгаа даа. Төсвийн ил тод байдлын тухай хуулийг Шилэн дансны тухай хуулиар хуульчилсан гэж хэлж болох ч хэрэгжилт хангалтгүй, ил тод биш. Бусад зарчмуудын тухайд яаж ажилладаг болгох уу гэдэг дээр нарийн хуульчилсан зүйл байхгүй. Төсөв өөрөө маш ил тод нээлттэй байх ёстой. Төсвийн үр ашиг нүдэнд харагддаг, тодорхой хэмжүүрээр хэмжигддэг байх учиртай. Энэ байдал байхгүй учир Хэнтий аймагт баригдаж байгаа хөшөө дурсгалтай холбоотой маш олон шүүмж гарч байна. Уг нь аялал жуулчлалын бүтээгдэхүүн. Гэтэл энэ салбарт үйл ажиллагаа явуулагчид огт таашаахгүй байна. Хэрэв үүнийг жуулчид сонирхохгүй, барьсан хэдэн тэрбум төгрөгөө нөхөж чадахгүй, нэмээд төсвөөс мөнгө “саадаг” төрийн өмчит компани байгуулагдаад суучихвал хэн хариуцлага хүлээх вэ. Энэ талаар зохицуулалт алга.

-Тэртэй тэргүй ирэх жилээс томоохон дүнтэй бондуудын төлбөр хүлээгдэж байхад төсвийн өндөр алдагдлыг нөхөхийн тулд дахин өр зээл болох нь ээ?

-Төсөвт алдагдал үүсч байна гэдэг нь ерөөсөө л гадаад өр нэмэгдэнэ гэсэн үг. Энэ жилийн хувьд Монгол Улсын гадаад өр маш өндөр хэмжээгээр нэмэгдэх төлөвтэй болчихлоо. Ирэх дөрвөн жилд төлөх байсан бондын эргэн төлөлтийг хойшлуулж таарах байх. Нэмээд энэ жил бас 1-2 тэрбум ам.долларын өр нэмэгдчихэж байх шиг байна. Тэгэхээр ирэх дөрвөн жил гадаадын өрийн төлөлт хийхэд маш хүнд байхаар байна. Нөгөө талаар “ковид”-оос үүдэлтэй эдийн засгийн уналт хэр хугацаанд үргэлжлэх нь тодорхойгүй. Дахиад нэг жил ч үргэлжилж мэднэ. Хэрэв ингэж үргэлжилбэл уг нөлөөллийг саармагжуулаад явах хурд байна уу. Бид ийм олон асуултын өмнө нийтээрээ тулчихаад байна.

-Төсвийн хөрөнгө оруулалт ихэвчлэн бүтээн байгуулалт буюу барилгын компаниудад очиж байна. уг салбарын масс эдийн засгийг бүхэлд нь тэтгэх хүрээг хамарч чадах уу?

-Зөвхөн барилгын салбар дотроо тэр хөрөнгө оруулалт, үр өгөөж нь харагддаг. Жижиг, дунд үйлдвэрлэл, оны эхнээс орлого тасалдах нь тодорхой байсан аялал жуулчлал гэх зэрэг олон хүн ажилладаг салбарыг бодлогоор дэмжиж чадсангүй. Энэ зун ингээд өнгөрч байна. Оны эхнээс дотооддоо вирусийг алдахгүй нь тодорхой менежмэнт хэрэгжүүлж байгаа гэдэгтээ итгэлтэй байсан бол үйлдвэр, үйлчилгээний газруудаа чөлөөтэй ажиллуулах боломжоор хангах ёстой байсан. Энэ боломжийг тавихгүй байсаар маш олон өрх, бизнес эрхлэгчийн эдийн засаг хүнд боллоо. Аж ахуйн нэгж дээр тавьж байгаа хориглолттой холбоотой бодлогын шийдвэр гаргахдаа оролцогч нартайгаа маш сайн ярилцдаг болмоор байна. Шууд өөрсдөө дур мэдээд шийдвэр гаргаад яваад байхаар энэ нь эргээд эдийн засгийг ихээр боомилсон үйлдэл болж хувирдаг. Уг нь дотооддоо алдаагүй тохиолдолд эдийн засгаа бодсон арга хэмжээ их уян хатан баймаар байгаа юм. Яагаад гэвэл өрхийн болон хувь хүний эдийн засаг сайн байж тэр хүмүүсийн дархлаа сайжирна. Наад зах нь сэтгэл санаа өөдрөг, хүлээлт нь сайн байна.

Г.БАТЗОРИГ

ШШГЕГ-ын дарга, хурандаа Д.Загджавтай ярилцлаа.

-Та шинэ алба хүлээж авлаа. Ингэхэд та ямар мэргэжилтэй хүн болоод ШШГЕГ-ын дарга болчихов?

-Би салбарынхаа л байгууллагад ажиллахаар томилогдлоо. Тэс хөндлөн өөр мэргэжлийн хүн ирчихсэн хэрэг биш шүү дээ. 1985 онд Нийгмийг аюулаас хамгаалах яамны Цэргийн дээд сургуульд эрх зүйч мэргэжил эзэмшсэн. 1999 онд Төрийн захиргааны удирдлагын хөгжлийн институтыг бизнесийн удирдлагын менежерээр, 2000 онд Төрийн удирдлагын академи, 2003 онд ОХУ-ын Новосибирск хотын Эдийн засгийн удирдлагын улсын академийг эдийн засгийн удирдлагын менежер, 2017 онд ОХУ-ын Эрхүү хотын Зам харилцааны улсын их сургуулийг Төмөр замын ашиглалтын инженер мэргэжлээр тус тус төгссөн.Улс төрийн ухааны доктор, ОХУ-ын Батлан хамгаалах, аюулгүй байдал, эрх зүйн академийн профессор цолтой.

-Цагдаагийн байгууллагад ажиллаж байсан билүү?

-Тийм. Ажлын гараагаа 1985 онд Дорноговь аймгийн Цагдан сэргийлэх хэлтсийн байцаагчаар эхэлж, 1987 оноос Ховд аймгийн АДХГЗ-ны дэргэдэх Хууль зүйн Арбитрын хэлтэст ахлах мэргэжилтэн, хэлтсийн даргаар, 1990 онд Ховд аймгийн шүүхийн гишүүн, 1993-2000 онд “Алтай интернэшнл”-ийн гүйцэтгэх захирлаар, 1998-2006 онд Монголын ардчилсан социалист холбооны ерөнхийлөгчөөр, 2000-2008 онд Нийслэлийн Хан-Уул дүүргийн Засаг дарга, Байгаль орчны яамны Төрийн нарийн бичгийн даргаар, 2008-2012 онд Монгол Улсын Их хурлын гишүүн, Улсын их хурлын Нутгийн удирдлагын дэд хорооны даргаар, 2013 оноос хойш Монголын энхтайван, найрамдлын байгууллагын ерөнхийлөгчөөр,2017-2020 онд Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн дэд сайдаар томилогдон ажиллаж байгаад одоо ШШГЕГ-ын даргаар томилогдчихоод байж байна. Намтар түүхээ базаад хэлэхэд ийм л юм.

-Чухал салбаруудад ажиллаж байжээ…

-Миний хувьд нэг талаас онцлог цаг үед цэргийн сургууль дүүргэн, тангараг өргөж, үүрэг гүйцэтгэж байсан цэргийн албан хаагч. Нөгөө талаас төр засгийн шийдвэрийг хүндэтгэн биелүүлэх нь миний үүрэг төдийгүй нэр төрийн хэрэг.

-Та ажлаа юунаас эхлэх гэж байна даа?

-Өмнөх удирдлагуудын хийж хэрэгжүүлэхээр зорьж, төлөвлөж байсан ажлуудыг үргэлжлүүлэхийн зэрэгцээ Засгийн газрын бодлого чиглэлтэй уялдуулан ажиллана.Юуны түрүүнд алба хаагчдын ажиллах нөхцөл, нийгмийн баталгааг анхаарч үзэх хэрэгтэй гэж үзэж байна.

Мэдээж хэрэг эрх зүйн шинэтгэлийг үргэлжлүүлж, эрүү, иргэний болон захиргааны хэргийн шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагааны тогтолцоо, эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох зэрэг ажлуудыг төлөвлөсөн. Улсын их хурлын 52 дугаар тогтоолоор “Алсын хараа- 2050” урт хугацааны хөгжлийн бодлогыг баталсан. Уг баримт бичигт шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх салбарын чиглэлээр цөөнгүй зорилтуудыг тусгасан. Эдгээр зорилтын хүрээнд эрүү, иргэн, захиргааны хэргийн талаарх шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагааг олон улсын стандартад нийцүүлэхийн зэрэгцээ, байгууллагын хөгжлийн чадавхыг бэхжүүлэх, мэргэжлийн үйл ажиллагаанд орчин цагийн технологи, инновацийн дэвшлийг нэвтрүүлэх, алба хаагчийн нийгмийн баталгааг хангах, эрх зүйн шинэтгэлийг гүнзгийрүүлэх зэрэг олон арга хэмжээг хэрэгжүүлэх бөгөөд ингэхдээ Монгол Улсын хөгжлийн бодлого, чиглэлтэй нийцүүлэн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байна.

-“Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллагын ажилтны өдөр наймдугаар сарын сүүлийн долоо хоногт тохиодог.Танай байгууллагад шийдвэрлэх шаардлагатай тулгамдсан асуудлууд юу байна?

-Нэн тэргүүнд шийдвэрлэх шаардлагатай ажил гэвэл салбарын ажлын ачаалал ихэсч байгаатай холбогдуулан алба хаагчийн орон тооны асуудлыг нэмж шийдвэрлэх шаардлага үүссэн. Сүүлийн гурван жилийн хугацаанд хорих ял шийтгэгдсэн болон баривчлах шийтгэл оногдуулсан, цагдан хоригдсон хүмүүсийн тоо өссөөр байна. Хоригдогсдыг хорих анги, байгууллагад хүлээн авахад багтаамж муу байна. Энэ нь нэг талаараа хоригдогсдын эрх зөрчигдөх нөхцөл байдлыг үүсгэж, нөгөө талаас алба хаагчдын ажиллах ачааллыг нэмэгдүүлээд байна. Өнөөдрийн байдлаар алба хаагчийн ажлын ачаалал 2-3 дахин нэмэгдсэний зэрэгцээ ажлын цаг нь Хөдөлмөрийн хуулиар тогтоосон ажлын цагаас эрс нэмэгдүүлсэн цагаар ажиллаж байгаа. Ер нь цаашид алба хаагчдын ажлын ачааллыг тэнцвэржүүлэх, шаардлагатай байгааг олж харсан. 2021 оны нэгдүгээр сараас зорчих эрхийг хязгаарлах ялыг хэрэгжүүлж эхлэх хуулийн зохицуулалтаас үүдэн бэлтгэл ажлыг яаралтай хангах хэрэгтэй.

Цагдаагийн байгууллагаас баривчлах байрыг шилжүүлж авах ажил үргэлжилнэ. Энэ ажилд шаардагдах хорих байр, алба хаагчийн орон тоо, урсгал зардлын төсөв гээд шийдэгдээгүй олон асуудал бий. Энэ талаар холбогдох арга хэмжээнүүдийг авч ажиллана.

-Насанд хүрээгүй хүнийг нийгэмшүүлэхэд ямар алхмууд хэрэгжүүлэх шаардлагатай вэ?

-Манай улсын хувьд өсвөр насны хүнд ял оноохгүй байх бодлого баримталдаг. Ихэнх тохиолдолд давтан болон онц ноцтой гэмт хэрэг үйлдсэн насанд хүрээгүй хүнд ял оноодог. Хэдийгээр тэд шүүхээс ял сонсож, хорих ялаар шийтгүүлсэн ч сурч, боловсрох, хөгжих эрх нь нээлттэй.

Сургалт хүмүүжлийн тусгай байгууллагад ерөнхий боловсрол олгох хичээл, сургалт тасралтгүй явагдахын зэрэгцээ өсвөр насны хүүхдүүдийг зөв хүн болгон төлөвшүүлэх бусад сургалт, нөлөөлөл, соён гэгээрүүлэх ажлыг тогтмол зохион байгуулах шаардлагатай байдаг.Энэ зорилтын хүрээнд нэн даруй шийдвэрлэх шаардлагатай нэг ажил нь Сургалт хүмүүжлийн тусгай байгууллагын байрыг олон улсын жишигт нийцүүлэн цогцолбор хэлбэрээр шинэчлэх ажил бий.

Тус байгууллага нь 1975 онд ашиглалтад орсон хуучин барилгад үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа. Хоригдож буй хүүхдүүд болон алба хаагчдын ажиллах орчин нөхцөл хүнд байгаа талаар дээд шатны байгууллага, албан тушаалтанд мэдэгдсэн. Удахгүй шийдвэрлэгдэх байх гэж найдаж байна.

-Хоригдлыг нийгэмшүүлэхэд хөдөлмөр эрхлүүлэх чухал байх. Энэ талаар танай байгууллага ямар стратеги зорилтуудыг дэвшүүлж байгаа вэ?

-Хоригдлыг ажлын байраар хангах нь манай байгууллагын хувьд чухал асуудлуудын нэг юм. Тэднийг ял эдэлж байх хугацаанд нь улсад болон бусдад учруулсан гэм хорын төлбөрийг нь нөхөн төлүүлэх, хөдөлмөрөөр хүмүүжүүлэх, гэмт хэрэгт дахин холбогдохоос урьдчилан сэргийлэх, нийгэмшүүлэх чиглэлээр ажиллаж байна. Хоригдлууд хөдөлмөрөөр дадлагажих сургалтад хамрагдаж мэргэжлийн үнэмлэх авдаг. Энэ нь хорих ангиас суллагдаад эзэмшсэн мэргэжлээрээ ажил амьдралаа залгуулах, орлоготой байх гол тулгуур болж байгаа юм. Ер нь цаашид хорих ангийн үйлдвэрлэлүүдийг өргөтгөн шинэчилж, шинээр үйлдвэр байгуулна.

Хоригдлуудыг улс орны бүтээн байгуулалтын болон уул, уурхай, нөхөн сэргээлт, цөлжилттэй тэмцэх, говийн бүсийг ойжуулах зэрэг хөдөлмөрийн үйл ажиллагаанд татан оролцуулах талаар бодлогын түвшинд шийдвэрлэхийг өнөөгийн нөхцөл байдал шаардаж байна.

-Танай салбарын хөгжлийг ойрын хугацаанд ямар чиглэлээр хөгжүүлэх боломж харагдаж байгаа вэ?

-Инновацид суурилсан дэлхийн дэвшилтэт технологийг хорих анги, байгууллагын үйл ажиллагаанд өргөнөөр нэвтрүүлж, ял эдлүүлэх ажиллагаанд цахим хяналтын систем бий болгож, зорчих эрхийг хязгаарлах ял, албадлагын арга хэмжээг хэрэгжүүлэх зорилгоор “Цахим хяналт, удирдлагын төв”-ийг байгуулах ажлыг хэрэгжүүлнэ. Түүнчлэн ял эдлүүлэх ажиллагаанд орчин үеийн телекамер, дохиолол, техник, тоног төхөөрөмжөөр бүрэн хангаж, телехяналтын нэгдсэн системийг бүрдүүлэх ажлыг эхлүүлээд байгаа.

-Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллагын ажил өөрөө онцлогтой.Хүнд нөхцөлтэй. Алба хаагчийн нийгмийн баталгааны талаар ямар ажлууд төлөвлөж байгаа вэ?

-Үе, үеийн удирдлагууд алба хаагчдыг албан үүргээ чанартай гүйцэтгэхэд шаардагдах ая тухтай ажлын байр бий болгох, ар гэр, нийгмийн баталгааг нь сайжруулах чиглэлээр анхааран ажиллаж ирсэн.

Амьдралын наад захын хэрэгцээ шаардлагыг нь хангах зорилгоор 2000 оноос хойш олон төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлж, орон байрны асуудлыг нь шийдвэрлэх зорилгоор бодитой тусламжуудыг үзүүлж байсан. Энэ онд 360 айлын дөрвөн блок орон сууцны барилгын угсралтын ажлыг гүйцэтгэж байна. Эхний ээлжийн 120 айлын орон сууцны барилгыг энэ оны 10 дугаар сард, дараагийн ээлжийн 120 айлын орон сууцны барилгыг 12 дугаар сард тус тус багтаан барьж дуусгахаар зорилго тавин ажиллаж байна.

Мөн тэдний эрүүл мэндийг хамгаалах, бие бялдрыг чийрэгжүүлэх, амьдралын түвшин, ахуй нөхцөлийг дээшлүүлэх, амралт, чөлөөт цагийг зөв боловсон өнгөрүүлэх орчин нөхцөлийг бий болгохоос гадна мэдлэг боловсролоо дээшлүүлэхэд туслах, ахмад настны нийгмийн хамгааллыг сайжруулах, дэмжлэг туслалцаа үзүүлэх зэрэгт онцгой анхаардаг.

-Хүний нөөцийн бодлого, алба хаагчдыг чадавхжуулах талаар ямар ажлууд хийж байна?

-Байгууллагын хэмжээнд 2020 оныг “Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллагын хүний нөөцийн мэргэшсэн, тогтвортой хөгжлийг хангах, алба хаагчдын нийгмийн баталгааг сайжруулах жил” болгон зарласан. Алба хаагчдын ур чадварыг нэмэгдүүлэх давтан болон мэргэшүүлэх богино, дунд, урт хугацааны сургалтын хөтөлбөр хэрэгжүүлж байгаа.

Байгууллагын зардлаар гадаад, дотоодын их, дээд сургууль, удирдлагын академид эмч, барилгын инженер, мэдээлэл, технологийн инженер, санхүү, эдийн засаг зэрэг шаардлагатай мэргэжлээр алба хаагч болон алба хаагчдын хүүхдүүдээс сонгон шалгаруулж, суралцуулдаг.Алба хаагчдын англи хэлний мэдлэг, ур чадварыг дээшлүүлэх, мэргэжлийн үйл ажиллагаанд англи хэлийг үр дүнтэй ашиглах сургалтын тогтолцоог бий болгох зорилгоор “Гадаад хэл- мэдлэгийн түлхүүр” дунд хугацааны сургалтын хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж эхэлсэн.

Цаашид ажлын байран дээрх сургалтыг эрчимжүүлэх, бие даалтын хичээлийг нэмэх, хууль эрх зүйн онол арга зүйн мэдлэгийг мэргэжлийн багштай хамтран системтэй энгийн байдлаар олгох, алба хаагчдын мэдлэг, ур чадвар, мэргэжлийн түвшинг дээшлүүлэх сургалтыг түргэн шуурхай, хүртээмжтэй хүргэх зорилгоор үүрэн холбооны хэрэгсэлд зориулсан сургалтын программ боловсруулах, онцгой учралын үед ажиллах ажиллагаанд тулгуурласан сургалтын тоглолтыг шинэлэг хэлбэрээр зохион байгуулахаар төлөвлөн ажиллаж байна.

-Нийгэмд багагүй маргаан дагуулдаг иргэн захиргааны хэргийн шийдвэр гүйцэтгэлийн бодит биелэлтийг нэмэгдүүлэхэд анхаарал хандуулж байгаа юу?

-Шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагааны бодит биелэлтийг нэмэгдүүлэх, өндөр үнийн дүнтэй гүйцэтгэх баримт бичгийн шийдвэрлэлтийг эрчимжүүлэх үүрэг хүргүүлж, ажлын хэсэг байгуулсан. Энэ ажлын хүрээнд 50 сая төгрөгөөс дээш үнийн дүнтэй гүйцэтгэх баримт бичгийн шийдвэрлэлтийг эрчимжүүлэх төлөвлөгөө баталж аймаг, нийслэлийн шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх газар, хэлтсийн дарга нарт үүрэг чиглэл хүргүүлээд байна.

Иргэний, захиргааны хэргийн болон эрүүгийн хэргийн хохирол, төлбөр төлүүлэх хуулийн хүчин төгөлдөр шүүхийн шийдвэрийг үндэслэн энэ оны долдугаар сарын байдлаар 1.8 их наяд төгрөгийн 32 мянга гаруй, тэжээн тэтгэх үүрэг бүхий 12 мянга гаруй буюу нийт 45 мянга орчимгүйцэтгэх баримт бичигт шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагаа явуулсан байгаа. Цаашид шийдвэр гүйцэтгэлийн биелэлтэд онцгой анхааран ажиллана.

Д.ХҮСЛЭН

Ахмад прокурор, МЗЭ-ийн гишүүн, яруу найрагч Маамын Чулуунтай ярилцлаа.

-Та прокурорын байгууллагад 40 гаруй жил тасралтгүй ажиллажээ. Хууль сахиулах хариуцлагатай энэ албатай холбогдоход юу хамгийн их нөлөөлөв?

-Багадаа урлаг спорт, биеийн тамирт дуртай байснаас хуулийг нэг их сонирхож байсангүй. Эрийн цээнд хүрч, Улаанбаатарт Улиастайн хуаранд 1000 цэргийн карантинд цоо шинэ цэрэг Дорноговь аймгаас татагдаж очсон юм. Тэр 1000 цэргээс зурж, бичих сонирхолтой цэргүүдийг жагсаалаас гаргаж 10 гаруй хүний авьяасыг шалгаж байлаа. Тэгэхэд би эхний тавд орж, цэргийн карантинд туслах бичээчийн ажил хийх болсон юм. Удалгүй аравдугаар сард маршал Чойбалсангийн нэрэмжит байлдааны гавьяаны улаан тугийн одонт 0116 дугаар нэгтгэлийн 96 дугаар ангид “жагсаалын нууцын бичээч”-ээр ажиллаж байсан. Ингэж гурван жил цэргийн дотоод амьдралд оролцож, алба хаахдаа өглөө бүр ирц, бүртгэлийг авч танилцуулдаг ажилтай байв.

-Тухайн үед гурван жил цэргийн алба хашдаг байж шүү дээ. Тэгвэл цэргээс халагдаад шууд л прокурор мэргэжлийг эзэмшинэ гэж бодов уу?

-Цэргээс халагдаад төрөлх Дорноговь нутагтаа ирсний дараа аймгийн прокурор Х.Жамбал намайг дуудсан юм. Түүнтэй уулзахад “Чамайг судалж үзлээ, прокурор болгоно” гэдэг байгаа. Хууль сахиулдаг, олон түмэнтэй харилцдаг прокурорын энэ том ажлыг арай барахгүй байх аа гэсэн чинь “Аймгийн прокурорын өөдөөс цор цор гэнээ чи хө. Энд дөрөвдүгээр ангийн боловсролтой хүн 30 гаруй жил чухал хэргийн мөрдөн байцаагч хийгээд, төр засгаас шагнуулаад амжилттай ажиллаж байна. Чамайг сургуульд явуулж сургана, долоо хоногийн дараа ирээрэй” гэсэн юм. Прокурор гэж бичихээс цаашгүй хүнд том улаан үнэмлэх өгөөд л Дорноговь аймгийн хэсгийн прокурорт томилсон доо. Ингээд тухайн үед хүчин төгөлдөр байсан бүх хуулийг өдөр шөнөгүй товчилж тэмдэглэж, мундаг хүмүүсийн үг сургаалыг сонсож, дагалдан явсаар овоо дөртэй болсон. Аймагтаа гурван жил ажилласны дараа “Хууль цаазын дунд сургууль”-д явлаа. Тэр үед математик, нийгмийн асуудлаар шалтгалт өгч тэнцээд сургуульдаа орсон.

-Мэдээж энэ мэргэжил хувь хүнээс маш их үүрэг хариуцлага, сахилга бат шаарддаг байх?

-Прокурорын байгууллага босго өндөртэй. Хүссэн мөрөөдсөн хэн хамаагүй дарга цэргийн хүүхдүүд дуртай цагтаа ороод, дургүйдээ гардаг байгууллага биш. Ийм учраас прокурор хүн өөртөө хариуцлагатай, сахилгатай, зохион байгуулалттай, үнэнч шударга, өрөвддөг хайрладаг, нотлох баримтыг зөв үнэлэн дүгнэх учиртай. Ингэж л төр ард түмний хооронд гүүр болдог.

-Та Монголын мэргэжлийн дугуйчдын наадамд оролцохдоо долоо хоногт 1100 гаруй километр замыг туулсан гэсэн. Аяллын спортоор хэдэн жил хичээллэсэн бэ?

-Би аяллын спортыг Монголд хөгжүүлсэн гарын таван хуруунд багтах хүмүүсийн нэг гэж өөрийгөө тодорхойлно. Би 55 жил дугуй унаж уралдсан, 35 жил дасгалжуулагч хийгээд одоо нийт 1000 гаруй шавьтай болсон. Прокуророор ажиллахаас гадна ээлжийн амралтаараа дугуй унаж, шүлэг найраг бичиж цагийг үр бүтээлтэй сайн ашигладаг байлаа. Тухайн үед мэдээлэл өргөн дэлгэр байгаагүй учраас дугуйгаар илгээлтэд явдаг. Дугуй унаад 63 хоног цас бороо, салхи шуургыг ажралгүй өндөр уруу газруудыг баг хамт олноороо эсэн мэнд туулдаг байв. Бид Баян-Өлгий, Ховд, Увс аймгаас Дорнод аймгийн “Халх гол”, “Сүмбэр” сангийн аж ахуй хүртэл дугуйгаа унаад ажиллана. Тэр үед цэргийн алба хааж буй дайчдын захиаг аваад л аав ээж, ах дүүс нарт нь хүргэж өгдөг. Ийм л мэдээллийн эрин зуунд бор зүрхээрээ зүтгэж явлаа. Хадлангийн бригад, эмчилгээ тэжээлийн цэг, сүү тосны завод зэрэг алс зайдуу, хүн амьтан цөөтэй, мэдээлэл хомс газар очиж, жинхэнэ соёлын үрийг түгээж байлаа. Тэд ч биднийг алга ташин уриалгахан хүлээж авдаг цаг үе. Түүнээс гадна прокурор хүн чинь хяналт шалгалт хийж, ангийн хуулийн биелэлтийг дугуйгаар явж шалгадаг. Газрын алт болсон тарвагыг жинхэнэ харж хамгаална шүү дээ.

-Таны зохиосон дуу Монголын радиогийн алтан фондод байдаг гэл үү?

-Сэлэнгэ аймгийн Хүдэрийн сангийн аж ахуйд халиурсан их тариатай, битүү ногоон модтой, айхавтар шумуултай газар говийн хүүхэд анх удаа очиход маш сонин мэдрэмж төрсөн. Энэ мэдрэмж минь сэтгэл зүрхэнд тод үлдэж “Алтан шаргал тариа” дууныхаа шүлгийг наймдугаар сард нь бичсэн юм. Намар хичээл эхлэхэд шүлгээ дахин засаж янзлаад Монголын зохиолчдын хорооны яруу найрагч, төрийн шагналт Бэгзийн Явуухулан гэх агуу хүнд уншуулж байлаа. Тухайн үед Бэгзийн Явуухулан багш дууны шүлгийг баталдаг. “Алтан шаргал тариа” шүлгээ бариад л өрөөний хаалгыг нь зөөлөн тогшиж Явуу багштай уулзахаар оров. Тэгэхэд багш их дэгжин цэмцгэр, энгэрийнхээ халаасанд гурван өнгөөр гардаг никел, үзэгтэй. Ороод мэнд мэдчихээд “дууны шүлгээ үзүүлэх гэсэн юм аа” гэж сулхан дуугараад ширээн дээр нь шүлгээ тавилаа. Явуу багш юу ч хэлэхгүй уншаад л байсан. Миний дотор бэлбэгнээд зүрх түргэн цохилоод сандарсан гэж жигтэйхэн. Тэгсэн багш халааснаас өнөө никель балаа гаргаж ирээд, улаан өнгөтэй хэсгийг нь чадхийтэл дарснаа зураад хаячих шиг л болсон юм. Ингээд хэсэг бодож сууснаа ганц ч үг дуугаралгүй шүлгийг минь надад буцаагаад өгсөн. Өрөөнөөс нь гараад зайдуухан шиг газар очоод үзтэл “Ая хийхийг зөвшөөрөв Б.Явуухулан 1974 оны аравдугаар сарын 23, 382 дугаартай тэмдэг” гэж бичсэн байлаа. Үүнийг хараад учиргүй баярлаж, нүдний нулимс яах ийхийн зуургүй урссан даа. Миний хувьд анхны дуугаа ийн өлгийдөн авсан нь энэ. Монголын радиогийн Алтан фондод “Алтан шаргал тариа” дуу маань бий. Жил бүрийн ургацын баяраар дуулахад их гоё шүү.

-Та нийт хэдэн дуу зохиосон бэ?

-Уран бүтээл гэдэг нийгмийнхээ хөгжлийн шаардлагаар, тухайн хүмүүсийн оюун санааны хэрэгцээ болдог. Ер нь 200 гаруй дуутай. Яруу найраг болон үргэлжилсэн үгийн яруу найргийн ном нийлээд 10 гаруй номтой. Нүүдэлчин ард түмнийг тэжээж тэтгэсэн урлагийн гайхамшигтай төрөл бол уртын дуу юм. Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Ж.Ёндонжамцын дуулсан “Сэлэнгэ мөрөн сэтгэлд урсана” гэдэг дууны шүлгийг ах нь бичсэн. Би “Эзэн Чингисийн дуулал” -ын шүлгийг би ороод тусгай шагнал авч, Дорноговио эзэн Чингисийн дуулалтай болгосон. Эх орны дайнд хойд хөршийн талаас 110 сая хүн оролцсон байдаг. Энэ их дайнаас 20 сая хөвгүүд эргэж ирээгүй, 20 сая эхийн зүрх шаналж өнчирсөн юм шүү дээ. Уг үйл явдал зүрхэнд минь шивнэсэн учраас “Ялалтын марш” гэдэг орос дуугаа 25 жилийн өмнө зохиосон. Мөн Халх голын байлдаанд жолооч нар асар их үүрэг гүйцэтгэсэн учраас “Тээвэрчдийн марш” дууныхаа шүлгийг бичсэн.

-Ажил мэргэжилтэйгээ холбоотой прокурорын дуу зохиов уу?

-“Төрийн мэргэн зөвлөхүүд минь” хэмээх прокурорын байгууллагад зориулсан, сүлд дуу бий. Зөв зохистой хуулийг хэрэгжүүлж, ард түмнээ хэрэг зөрчилд оруулахгүй, хууль ёс, дэг журмыг сахиж, улс орноо хөгжүүлэхэд гар бие оролцдог байгууллага юм. Ийм л газар амьдралынхаа 36 жилийг зориулж ажилласандаа баярладаг юм.

-Дорноговь бол Ноён хутагт Данзанравжаагийн төрсөн нутаг. Нутгийнхаа энэ агуу соён гэгээрүүлэгчид зориулж, уртын дууны шүлэг зохиосон гэсэн байх аа?

-Агуу соён гэгээрүүлэгч, газар шинжээч, уртын дуучин тэрбээр нэгэн биедээ 15 чадавхыг шингээсэн авьяаслаг нэгэн юм. Ийм алдарт их хүмүүний өлгий нутагт төрсөн болохоор би өөрийгөө хөгжүүлье гэж үргэлж санаж явдаг. Би Ноён хутагтад зориулсан уртын дууны шүлэг бичсэний дараа ая хийлгэх гэж олон хүнтэй уулзсан. Ингээд нутгийнхаа ая зохиогч Н.Лантуутай хамтарч “Ноён хутагт” айзам уртын дуугаа хийсэн юм. Дорноговийн Н.Лантуу бол Монгол Улсад анх удаа “Ноён хутагт Данзанравжаа айзам уртын дуу, “Янзаган зээрд” бэсрэг уртын дууны аялгууг зохиосон анхны эмэгтэй ая зохиогч юм. Энэ шүлэг Дорноговиос төрсөн болохоор, ая нь ч тэр нутгаас төрөх учиртай байж. Хутагт Данзанравжаагийн “Авах хүнд нэг үг ч эрдэнэ, гээх хүнд мянган үг ч улиг” хэмээн хэлсэн сургаалд үндэслээд энэ дууны шүлгийг зохиосон. Сэтгэл зүрхнийхээ хүслээр уг уртын дууг бичсэн нь хутагтыг шүтэн биширдгийн баталгаа юм.

-Та шүлэг зохиол туурвихаас гадна маш сайхан зурдаг юм байна?

-Би чинь сургуульд байхын зурдаг хүүхэд байлаа. Миний зургийн авьяасыг хөгжүүлэхэд нутгийн найз Ш.Доржбал минь тусалсан даа. Манай удамд дуулдаг хүн гэхээс зурдаг хүн байгаагүй гэдэг. Найзтайгаа нийлээд л дөрвөлжин шугамтай дэвтрийг дуустал нь дандаа дайн байлдааны зураг зурдаг байлаа. Надад нэг их алдартай зураг байхгүй, зүгээр номынхоо чимэг зургийг өөрөө хийчихдэг юм. Ихэвчлэн мал сүрэг, уул овооны цөөхөн хэдэн жижиг хэдэн зурагтай.

П.САЙНЖАРГАЛ