Month: August 2020

Энэ онд прокурорын байгууллагын 90 жилийн ой тохиож байна. Мөн Монгол Улсын Засгийн Газрын тогтоолоор жил бүрийн наймдугаар сарын 14-ний өдрийг “Прокурорын албаны өдөр” болгон тэмдэглэж байхаар тогтсон. Энэ өдрийг тохиолдуулан Сонгинохайрхан дүүргийн прокурорын газрын Ерөнхий прокурор, Хууль цаазын шадар зөвлөх Д.Отгонбаяртай ярилцлаа.

-Сонгинохайрхан дүүрэг нь нийслэлийн хамгийн их хүн амтай,үүнийгээ дагаад гэмт хэрэг зөрчил ч их бүртгэгддэг. Та бүхний ажлын ачаалал хэр байна вэ?

Манай дүүрэг 330 мянга гаруй хүн амтай. Монгол Улсын нийт хүн амын 10 хувь, нийслэлийн иргэдийн гурваны нэг хувь нь энэ дүүрэгт амьдардаг. Нутаг дэвсгэрээсээ шалтгаалаад орон нутгаас шилжиж ирсэн, хаяг тодорхойгүй, бүртгэлгүй иргэд ихээр оршин суудаг. Дүүргийн хэмжээнд ахуйн архидалттай холбоотой гэр бүлийн хүчирхийлэл, бага насны хүүхдийн хүчингийн хэрэг их гарч байгаад сэтгэл эмзэглэдэг.

Ер нь сургууль завсардсан, оршин суугаа хаяг нь тодорхойгүй иргэдтэй холбоотой хэргийг шийдвэрлэхэд удаашралтай байдаг боловч дүүргийн цагдаагийн алба хаагчид сайн ажилладаг учраас хэрэг илрүүлэлтээр улс болон нийслэлийн хэмжээнд жил бүр эхний нэг, хоёрт бичигддэг. Энэ утгаараа шүүхэд шилжүүлсэн хэргийн тоо ч өндөр байдаг. Тэгэхээр манай шүүх мөн л ачаалалтай ажилладаг гэсэн үг. Хэргийн хувьд өнөөдрийн байдлаар 6600 хэрэгт хэрэг бүртгэлтийн ажиллагаа явуулсан. Үүнээс 1000-аад хэргийг шүүхэд шилжүүлсэн. Энэ оны эхний долоон сард нэг прокурор дунджаар 70-100 хэргийг шүүхэд шилжүүлээд байна. Прокурор зөвхөн хэргийг хянаад шүүхэд шилжүүлэхээс гадна хэрэг бүртгэх мөрдөн байцаах ажиллагааны явцад биечлэн хяналт тавьж оролцох ёстой. Хэрэг бүртгэлтийн хэргүүдийг хянаж гэмт хэрэг мөн үү, биш үү гэдгийг ч шийдэх ёстой. Бүх зүйлийг хуулинд заасан хугацаагаар явах ёстой бөгөөд прокурор хэрэг хүлээн авснаас хойш 14 хоногийн дотор хэргийн талаар шийдвэр гаргах ёстой байдаг. Ер нь манай прокурорууд дотор оройн 20 цагаас өмнө гэртээ харьдаг, амралтын хоёр өдөр бүтэн амардаг прокурорууд байдаггүй. Ингэж ажиллаж байж л ажил нь амждаг. Хэрэг бүр хүний хувь заяатай холбоотой байдаг тул амрах эрхээ хязгаарлаж ажилладаг юм.

-Эдгээр өдрүүдэд прокурорын байгууллагын 90 жилийн ой тохиож байна. Ойн хүрээнд дүүргийн хувьд ямар ажлууд хийж хэрэгжүүлсэн бэ?

-Улсын Ерөнхий прокурорын газраас 2020 оны гуравдугаар сарын 11-нд “Прокурорын хяналтын чанар, үр дүнг дээшлүүлэх прокурор-90” нэгдсэн аяныг улсын хэмжээнд гурван сарын хугацаатайгаар зохион байгуулсан. Манай дүүргийн прокурорын газрын хувьд аяны хүрээнд Зөрчил шалган шийдэх ажиллагаанд тавих хяналт, Хэрэг мөрдөн байцаах ажиллагаанд тавих хяналт, Шүүхэд төрийг төлөөлөх хяналт, Ял эдлүүлэх ажиллагаанд тавих хяналт зэрэг ажлуудаар улсын хэмжээнд тэргүүлж ажилласан. Аян зохион байгуулсантай холбоотойгоор үр дүнд хүрч ажилласан ажил гэвэл өнгөрсөн дөрөвдүгээр сарын 10-наас тавдугаар сарын 1-ний өдөр хүртэл НЦУГ-т хүсэлт тавьж 50 мөрдөгчийг 20 хоногийн хугацаатай манай дүүрэгт ирж ажиллахыг урьсан. Энэ дагуу бидний хүсэлтийг хүлээн авч 50 мөрдөгч дэмжлэг үзүүлж ажилласан. Үр дүнд нь 1035 хэргийг эцэслэн шийдвэрлэсэн. Өөрөөр хэлбэл, цагдаагийн алба хаагч нарын бүрэлдэхүүн нь хэрэг шалгах ажлын ачаалал нэг хүнд оногдох ачааллаас хэтрэхгүй байх нь тодорхой үр дүнд хүрч болно гэдгийг харуулж байгаа юм. Манай дүүргийн хувьд нийт цагдаагийн 1, 2, 3 дугаар хэлтэстэй нийлээд 76 мөрдөн байцаагч ажиллаж байна. Тэгэхээр 76 мөрдөн байцаагч дээр 50 мөрдөн байцаагч нэмж үүрэг гүйцэтгэн 1035 хэргийг эцсийн байдлаар шийднэ гэдэг бол зөвхөн прокурорын шалгаж дууссан хэргийг хэлж байгаа юм. Үүнээс гадна дахиад мянга гаруй хэрэгт хяналт тавьж ажилласан. Хамтын ажиллагааны хүрээнд богино хугацаанд хэн нэгний эрхийг хамгаалж үр дүнд хүрсэн гэсэн үг. Хамгийн багадаа 1035 хүний эрхийг хамгаалж хэргийг богино хугацаанд шийдсэн. Бусад хяналтын чиглэлээр мөн л шаргуу ажилласан. Байцаан шийдэх ажиллагаанд хяналт тавьж ажилласнаар олон хэргүүдийг эцэслэн шийдэж үр дүнд хүрсэн амжилттай байна.

-Хорих ангиудад эрүүдэн шүүх явдал гарсаар байна гэж ярьсаар л байдаг. Энэ яг байдаг үзэгдэл үү?

-УЕПГ-аас эрүүдэн шүүх хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажлыг бас нэг ажлын зорилт болгон дэвшүүлэн ажиллаж байна. Энэ бол маш том асуудал. ХЭҮК-ын 14 илтгэл гарсан. Миний хувьд ялын хяналтын чиглэлээр ажиллаж байхдаа энэ тал дээр их анхаарч ажилладаг байсан. Прокурорын тусгай хайрцаг ч ажиллуулдаг байсан. Аливаа зүйл удирдлагаас маш их шалтгаалдаг учир бид хичээж ажиллах хэрэгтэй.

-Дүүргийн хувьд энэ жил ямар зорилтыг дэвшүүлэн ажиллаж байна вэ?

-УЕПГазраас энэ жил чиглэл чиглэлээр зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллаж байна. Эзэнгүй хэргүүдийг шийдвэрлэе, түдгэлзүүлсэн хэрэггүй байя, Төр, нийтийн ашиг сонирхлыг хамгаалж оролцъё гэх зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллаж байна. Сүүлийн гурван жил Төр, нийтийн ашиг сонирхлыг хамгаалж оролцъё зорилт дэвшүүлээд энэ хүрээнд маш олон ажлыг хийж чадсан. Дүүрэг, орон нутагтайгаа гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажлыг хамтран зохион байгуулж байна. УЕПГ-аас өгсөн чиглэлийн дагуу дүүргийн Цагдаагийн хэлтсүүдтэй хамтран Эрүүдэн шүүх хэрэг, зөрчлийн хэргийг хэрхэн шийдвэрлэх тухай сургалтыг тогтмол зохион байгуулж ажиллаж байна.

Онцолж яривал хяналт тавьж байгаа эзэн холбогдогч нь олдоогүй хэргүүдийг богино хугацаанд олж илрүүлэх. Өмнөх онуудад үйлдэгдсэн гэмт хэргүүдийн эзэн холбогдогчийг олж тогтоох ажлуудыг эрчимжүүлж байна. Үр дүн ч сайн гарч байгаа. Жил, хоёр жил болсон гэмт хэргийн эзэн холбогдогчийг яаж олж илрүүлэх вэ? гэдэгт анхаарч ажиллаж байна. Тухайлбал, Сонгинохайрхан дүүргийн цагдаагийн 1 дүгээр хэлтэст шалгаж байсан бусдыг залилан мэхлэх 100 гэмт хэргийг сонгон авч хоёр мөрдөгчийг цагдаагийн байгууллагын удирдлагуудтай тохироод бүх ажлаас нь чөлөөлж прокурорын газарт өрөө гаргаж, өдөр тутамд нь хяналт тавих хоёр прокурор томилон ажлын хэсэг байгуулсан. 100 залилах гэмт хэргийн ард хамгийн багадаа 200 хүн хохирсон байгаа. Энэ хэргүүдийг хоёр сарын хугацаанд эзэн холбогдогчийг нь олж илрүүлээд, зарим этгээдийн өмч хөрөнгийг битүүмжилж, хохирлыг барагдуулж байна. Энэ мэт тодорхой үр дүн гарсан. 2020 онд бас нэг дэвшүүлсэн зорилт бол хяналтын ажлын арга барилыг өөрчилж хуульд заасан боломжоо ашиглан хэрхэн үр дүнтэй ажиллах вэ гэдгээ туршиж байна. Үр дүнд нь 100 залилах гэмт хэргийн 84-ийг нь хоёр сарын хугацаанд эцэслэн шийдсэн байна.

-Сонгинохайрхан дүүргийн прокурорын газрын түүхээс бидэнд хуваалцана уу?

1992 оны шинэ Үндсэн хуулинд Монгол Улсын прокурорын байгууллагад хэрэг мөрдөх, мөрдөн байцаах, ял эдлүүлэх ажиллагаанд хяналт тавьж, шүүх хуралдаанд төрийн нэрийн өмнөөс оролцох шинэ чиг үүрэг хүлээлгэсэн байдаг. Үүнтэй холбогдуулаад Үндсэн хуулиар хүлээсэн чиг үүргийнхээ дагуу прокурорын байгууллагын бүтэц, зохион байгуулалтад өөрчлөлт оруулах шаардлагатай болсон. Үүнээс үүдэн Сонгинохайрхан дүүрэгт 1993 онд Их хурлын 15/59 тоот тушаалын дагуу Монгол Улсын Ерөнхий прокурорын 1993 оны долдугаар сарын 23-ны өдрийн тушаалаар Сонгинохайрхан, Жаргалант дүүргийн прокурорын байгууллага гэж анх байгуулагдаж байсан. Өнөөдөр Сонгинохайрхан дүүргийн прокурорын байгууллага байгуулагдаад 27 жил болж байгаа бөгөөд нийт 63 алба хаагчтайгаас 38 прокурор юм.

-Энэ хугацаанд хичнээн ерөнхий прокурор ажилласан бэ. Таны хувьд өмнө нь тус дүүрэгтээ ажиллаж байгаад энэ онд дахин ирж ажиллаж байна. Өнгөрсөн хугацаанд өөрчлөгдсөн зүйл байна уу?

-Өнгөрсөн 27 жилийн хугацаанд есөн ерөнхий прокурор дүүрэгт маань ажиллаж байсан. Миний хувьд тус дүүрэгтээ хоёр дахь удаагаа ирж ажиллаж байна. 2014 онд прокурорын газрыг нэгдүгээр прокурор, хоёрдугаар прокурор гэж хоёр хуваасан байсан. Хоёрдугаар прокурорын газарт Баянгол, Хан-Уул, Сонгинохайрхан, Хан-Уул дүүргийн прокурорын газар багтдаг байсан бөгөөд миний хувьд энэ газрын даргаар томилогдож анх ирж байсан. Тэгээд дүүргүүдийн прокурорын газар задарч эхлэхэд Сонгинохайрхан дүүргийн ерөнхий прокуророор ажиллаж байгаад 2018 оны зургадугаар сарын 30-нд УЕПГ-ын Ял эдлүүлэх үйл ажиллагаанд хяналт тавих хэлтсийн даргаар ажиллаж байгаад энэ оны гурван сарын 23-нд СХД-ийн ерөнхий прокуророор дахин ирж ажиллаж байна. Эргэж ирэхэд миний хамтран ажиллаж байсан хүмүүсийн 40 хувь нь өөрчлөгдсөн байна. Шинэ залуучууд их ажиллаж байна. Нийгмийн байдлаа дагаад, амьжиргааны түвшин, хөдөө орон нутгаас ирэх хүн амын шилжилт хөдөлгөөн нэмэгдсэнээс шалтгаалж гэмт хэргийн гаралт нэмэгдсэн байна. Нийт үйлдэгдэж байгаа гэмт хэргийн 50 гаруй хувийг хулгайн гэмт хэрэг эзэлж байна. Цагдаагийн хэлтсүүд газар болж өргөжсөн гэх мэт олон өөрчлөлтүүд гарсан байна.

-УЕПГ-т ажиллах, дүүрэгт ажиллах хоёрын ялгааг та юу гэж харж байна вэ?

-УЕПГ бол бодлого боловсруулдаг газар юм. Харин дүүргийн прокурорын газар нь бодлого хэрэгжүүлдэг байгууллага юм. Миний хувьд гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажил, хэрэг мөрдөх, мөрдөн байцаах, яллах, шүүхийн бүхий л ажилд хяналт тавьж оролцдог.

-Прокурорын байгууллагад ажиллаж байгаагийн хамгийн том бахархал тань юу вэ?

-Анх томилогдохдоо юу ч мэддэггүй байж. Өнөөдрийн байдлаар Монгол Улсад 570 гаруй прокурор л ажиллаж байна шүү дээ. Эдгээр прокуроруудын нэг нь болж, нэгэн байгууллагыг толгойлж яваадаа бахархаж байдаг. Миний хувьд 21 настайдаа Ховд аймгийн прокурорын газраас ажлын гараагаа эхэлж дараа нь Налайх дүүрэгт, НПГ, УЕПГ хэлтсийн дарга, тойргийн дарга гээд олон байгууллагад л ажиллаж байлаа. Өмнө нь бид заалгаад явдаг байсан бол одоо залуучууддаа зааж зөвлөх түвшинд очсон байна.

Энэ дашрамд Прокурорын байгууллагын түүхт 90 жилийн ойн баярын мэндийг нийт прокурорууддаа дэвшүүлье. Тэр дундаа миний ажлын гараагаа эхэлж байсан Ховд аймгийн прокурорын газар, Налайх дүүргийн прокурорын газар, НПГ, УЕПГ-ын хамт олондоо баярын мэнд хүргэе. Мөн хамтарч ажилладаг хууль хүчний байгууллагын туслалцаатайгаар бид ажлаа урагштай бүтээж байгаа. Эдгээр хамт олондоо талархаж байгаагаа хэлмээр байна.

-Танд зориулж хэлсэн санаанаас огт гардаггүй үг юу вэ?

-н.Цэрэнбалтав даргын хэлсэн “Прокурор хүн гэдэг хүн л байх ёстой” хэмээсэн үг миний санаанаас ерөөсөө гардаггүй юм. Би тэр үед ойлгоогүй, одоо л ойлгож эхэлж байна. Дээрээс нь нэмж хэлэхэд, прокурор хүн маш их хүн чанартай хүн байх ёстой гэж хэлмээр байна. Хүний амьдралд янз бүрийн зүйл их тохиолдоно. Тэр бүхэнд хүн чанар, хүнээрээ байх л хамгийн чухал.

-Таны хувьд өнгөрсөн хугацаанд удирдах албан тушаалыг багагүй хашжээ. Таны удирдах арга барил чухам юу вэ?

-Миний хувьд нэгдүгээрт хурдтай, тогтвор суурьшилтай байхыг шаарддаг. Өөрөө ч тийм төрлийн хүн. Залуучуудаа анхнаас нь хурдтай ажиллаад сургачихвал тэр хүн насан туршдаа олж авсан чадвараа алддаггүй. Хоёрдугаарт, хүн болгонтой тулж, нөхөрлөж харьцах дуртай. Сонгинохайрхан дүүргийн прокурорууд дундаа хамгийн удаан буюу 23 жил ажиллаж байгаа хүний хувьд алба хаагчидтайгаа илүү ойрхон байж, хамт олны уур амьсгалыг хадгалахын тулд тэдэнрүү чиглэсэн арга хэмжээнүүдийг мөн зохион байгуулдаг. Прокурорын байгууллагад ажилладаг хүмүүсийн хувьд ажлын цаг ихтэй амралтын өдөр багатай. Хэдий тийм ч ажилдаа дуртай хүн ажлаа л хийхийг боддог юм билээ.

-Танай хамт олон залуу шинэ үеийн прокуроруудаар хүрээгээ тэлсээр байна. Эдгээр залуусдаа хандаж захиж хэлмээр байдаг зүйлээсээ бидэнд хуваалцана уу?

-Прокуроруудын хувьд ажиллах явцдаа байнга л суралцаж байдаг. Би ч хүртэл өнөөдрийг хүртэл суралцсаар л явна. Ер нь сурлагын чанар прокурор хүнд нөлөөлдөггүй харин сурц, чадвар, мэргэшил, хичээл зүтгэл маш их нөлөөлдөг юм байна. Хичнээн сургуулиа онц төгсөж ирсэн ч сурцгүй, мэргэшихгүй, хичээхгүй бол тэр хүн амжилтад хүрэхгүй. Ер нь таван жил ажилласан прокурорыг би одоо л прокурорын суурь нь тавигдаж эхэллээ гэж боддог. Тийм ч учраас дээд шатны прокурорыг таван жилээс дээш ажилласан хүн хийнэ гэж хуулиндаа оруулсан байх. БНХАУ, Их Британид прокурорын мэргэжил эзэмшсэн прокурорууд манайд ажилладаг. Хэдий гадаад оронд сайн суралцсан ч гэсэн манай хууль эрх зүйн орчин өөр учир энд ирээд дахиад л судлах шаардлагатай болдог.

Хуульч Д.Мөнх-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-УИХ-ын гишүүн асан Б.Батзориг ХХААХҮ-ийн сайдаар ажиллаж байх хугацаандаа эрх мэдэл албан тушаалаа урвуулан ашиглаж, бусдад давуу эрх олгосон хэмээн буруутгагдсан. Эл хэргийн шүүхийн шийдвэр олон нийтийн дунд маргаан дагууллаа. Түүний хувьд улс төрийн хүрээнийхнээс гэм буруугаа хүлээн зөвшөөрч хуулийн дагуу ял тохиролцсон эхний хүн болов уу. Ял тохиролцох журмын тухай тайлбарлаач?

-Товчхондоо гэмт хэрэгтэн сайн дураар гэм буруугаа хүлээн зөвшөөрсөн тохиолдолд хялбаршуулсан журмаар хэргийг нь шийдэж, ялыг хөнгөрүүлэх, ялаас чөлөөлөх, тэнсэх зохицуулалтыг хэлдэг. Манай Эрүүгийн хууль тогтоомжид 2017 оноос орж ирсэн. Дэлхийн улс орнуудын хувьд ял тохиролцохыг хориглосон нь ч бий, хэрэглэдэг нь ч байгаа. Давуу, сул талын аль аль нь бий. Манай улсын хувьд авлига, албан тушаалын гэмт хэрэгтнүүдийн толгойг илдэг, ял завшуулдаг нэг арга, хэрэгсэл болж болзошгүй байгаа нь сая тодорхой харагдлаа.

Тухайлбал, манай Эрүүгийн хуулийн 6.7 дугаар зүйлийн 1.2т хорих ялын хэмжээг таван жил, түүнээс бага хугацаагаар тогтоосон гэмт хэрэг үйлдсэн хүн гэм буруугаа сайн дураар хүлээн зөвшөөрч, учруулсан хохирлоо нөхөн төлсөн, эсвэл нөхөн төлөхөө илэрхийлсэн бол ялаас чөлөөлөх, ял оногдуулахгүй таван жил хүртэлх хугацаагаар тэнсэхээр заасан байдаг. Гэтэл Эрүүгийн хуулийн 22 дугаар бүлэг дэх авлига, албан тушаалын гэмт хэрэгт оногдуулах ялыг хэмжээг заасан 24 заалтын 15 заалт нь таваас доош жилийн хорих ялтай заалт юм. Өөрөөр хэлбэл, авлига, албан тушаалын гэмт хэрэг үйлдсэн нөхдийн дийлэнх нь ял тохиролцох замаар ялаас чөлөөлөгдөх эрх зүйн орчин манайд бүрдсэн байна.

Та бид мэднэ. Авлига, албан тушаалын гэмт хэрэг нь нийгэмд шударга ёсыг алдагдуулж, улс орны тусгаар тогтнолд аюул занал учруулан ард түмний амьдралын үндсийг доройтуулж байдаг. Гэтэл бид авлигачдыг ял завшуулдаг, ялаас чөлөөлдөг маш сул ялын бодлоготой улс болчихлоо.

-Ял тохиролцох процесс ямар журмаар явдаг юм бол?

-Эрүүгийн хуульд зааснаар яллагдагч хэргийг шүүхийн шатанд шилжүүлэхээс өмнө прокурорт хүсэлтээ гаргах ёстой. Прокурор хянаад хэргийг хялбаршуулсан журмаар шийдвэрлэх боломжтой гэж үзвэл хэргийн зүйлчлэл, ялын төрөл, хэмжээ, эсвэл ялаас чөлөөлөх, ял оногдуулахгүй тэнсэж албадлагын арга хэмжээ хэрэглэх тухай саналаа яллагдагчид танилцуулж, зөвшөөрвөл яллах дүгнэлт үйлдэн шүүхэд шилжүүлдэг хуультай. Шүүх тухайн этгээд гэмт хэрэг үйлдсэн нь нотлох баримтаар нотлогдсон эсэх, гэмт хэрэг үйлдсэн гэм буруугаа сайн дураараа хүлээн зөвшөөрсөн эсэх, прокурорын сонсгосон ял, албадлагын арга хэмжээг хүлээн зөвшөөрсөн эсэх, учруулсан хохирлоо нөхөн төлсөн, нөхөн төлөхөө илэрхийлсэн эсэхийг нь хянаад прокуророос гаргасан саналын хүрээнд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх шийдвэр гаргадаг.

-Прокуророос гаргасан саналын хүрээнд шүүх шийдвэр гаргадаг гэсэн үг үү?

-Тийм ээ. Дээрх нөхцөл хангагдсан бол Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 17.4 дүгээр зүйлийн тав дахь хэсэгт заасны дагуу шүүх эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх шийдвэрийг прокурорын саналын хүрээнд гаргадаг. Энэ заалтын хувьд анхаарах ёстой нэг ноцтой асуудал байна. Үндсэн хуульд Монгол Улсад шүүх эрх мэдлийг гагцхүү шүүх хэрэгжүүлж, өөр байгууллага эрхлэн хэрэгжүүлэхийг хориглосон.

Гэтэл хуулийн дээрх заалтаар шүүх хэрэг маргааныг хянан шийдвэрлэж, шударга ёсыг тогтоох, ялын бодлогыг хэрэгжүүлэх үндсэн чиг үүргээ хэрэгжүүлэх боломжгүй болчихоод байна. Прокурор энэ хэрэгт торгох ял оногдуулна, 10 сая төгрөгөөр торгоно, эсвэл хорих ялаас чөлөөлнө, тэнсэнэ гээд оруулаад ирвэл шүүх үндсэндээ яг оруулж ирснээр нь шийдвэрлэх ёстой болж таарлаа. Уул нь прокурор хэрэг бүртгэх, мөрдөн байцаах, ял эдлүүлэх ажиллагаанд хяналт тавьж, шүүх хуралдаанд төрийн нэрийн өмнөөс оролцох үндсэн чиг үүрэгтэй. Гэмт хэрэгтэнд оногдуулах ялын төрөл, хэмжээг прокурор бус, шүүх эцэслэн шийдвэрлэх ёстой.

Одоо бол хуулийн дээрх заалтаар прокурор шүүхийн уг чиг үүргийг хэрэгжүүлдэг болоод эхэлчихлээ. Энэ бол маш ноцтой алдаа. Үүнийг засах ёстой.Би энэ асуудлаар Үндсэн хуулийн Цэцэд хандаж мэдээлэл гаргана.

-Тэгвэл авлигын гэмт хэрэгтэй тэмцэх ялын бодлогыг чангаруулахын тулд Эрүүгийн хуульд ямар өөрчлөлтүүд тусгах нь зүйтэй юм бэ?

-Амархан асуулт биш байна. Нэн тэргүүнд авлигачдад торгох ял оногдуулах боломжийг бүрдүүлсэн сонгох санкцыг Эрүүгийн хуулийн 22 дугаар бүлгээс хасах, хүчингүй болгох хэрэгтэй болов уу. Би хувьдаа авлига, албан тушаалын гэмт хэрэгтнүүдэд оногдуулах хорих ялын хэмжээг эрс нэмэгдүүлэх нь зүйтэй гэсэн байр суурьтай байдаг. Одоо бол дийлэнх тохиолдолд торгох, эсхүл таван жил хүртэлх хугацаагаар хорих ял оногдуулах, чангарлаа гэхэд 2-8 жил хүртэлх хугацаагаар хорих ял оногдуулахаар заасан байна.

Харьцуулбал зарим төрлийн хулгайн гэмт хэргээс хөнгөн ялтай байна шүү дээ. Орон байранд нэвтэрч хулгай хийсэн бол, эсвэл наймаас дээш мал хулгайлсан бол 2-8 жилийн хорих ял шийтгүүлнэ. Малын хулгайг байнга үйлдэж амьдралын эх үүсвэрээ болгосон бол 512 жилийн хорих ял шийтгэнэ.

Мөн авлигачдын эд хөрөнгийг хураах нэмэгдэл ялыг сэргээж ч болох юм. Ял гэдэг нэг талаасаа гэмтнийг гэсгээн цээрлүүлэх, нөгөө талаасаа гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, айлгах үүрэгтэй. Мөн төр сүүлийн 30 жилд дунджаар таван жил тутам нэг удаа Өршөөлийн хууль баталсан. Өршөөлийн хуульд авлигын хэргийг хамруулж, ялаас чөлөөлдөг явдлыг дахин гаргуулахгүй байх хэрэгтэй байна. Ял завшуулж байна шүү дээ.

-Эрүүгийн хуульд тусгагдсан зүйл заалтаас шалтгаалж ялаас чөлөөлөгдөх цоорхой гарчихаж гэж ойлголоо?

-Тийм ээ. Дээр тодорхой жишээ хэлсэн шүү дээ. Манай улс авлигын индексээр дэлхийн улс орнуудын 106-д явж байна. Авлига, хүнд сурталтай нүүр тулаагүй иргэн, бизнес эрхлэгч гэж бараг байхгүй биз. Манай улсын авлигатай тэмцэх ялын бодлого дэндүү сул гэж дээр дурдсан. Монголд төр, шударга ёс гэж байдаг бол авлигачдад хатуу ял оногдуулах ёстой.

Дээр хэлсэнчлэн Эрүүгийн хууль тогтоомжоор ял завшуулах нөхцөл бүрдүүлчихсэн байгаа нь ч маш буруу. Эдгээр нь авлигатай тэмцэх төрийн бодлогыг сулруулаад байна. Авлига, албан тушаалын гэмт хэрэгтэй үр дүнтэй тэмцэх арга хэрэгслүүдийн нэг нь хатуу, чанга ялын бодлого. Гэмт хэрэгтэнд оногдуулах ял нь үйлдсэн хэргийнх нь нийгмийн аюулын шинж чанартай нь тохирсон байх ёстой. Авлига, албан тушаалын гэмт хэргийн улмаас ард түмний, нийтийн эрх ашиг хохирдог. Түүхээс харахад хамгийн эмх замбараагүй байдал ноёрхсон, уруудаж, доройтож буй улс орнууд хээл хахуульд гүнзгий автсан байдаг.Тэнд гадаад, дотоод гэлтгүй дураараа аашилдаг, хуулийг үл тоодог, шударга ёсыг үгүй хийдэг, иргэдийн эрх ашгийг хохироодог шүү дээ. Авлигатай үр дүнтэй тэмцэхгүй бол улс орны ирээдүй тун бүрхэг дээ.

“Гурван шүтээн” уламжлалт бурхан урлалын төвийн бурхан урлаач, буддын гүн ухаан судлаач Ч.Батзоригтой ярилцлаа.

-Та бурханч лам Г.Пүрэвбатын анхны шавь нарын нэг юм байна шүү дээ. Хэдэн онд багшдаа шавь орж байв?

-1993 онд анх шавь нь болж байлаа.

-Бурхан урлаач болохын тулд хэдий хэрийн хугацаанд суралцдаг вэ?

-Бурхны урлалыг орчин үеийн бусад сургалт, дамжаа шиг богино хугацаанд сурдаг зүйл биш. 1990-ээд онд ардчилал гараад түүх, шашин, соёлоо дахин сэргээх тэр үед манай бурханч лам багш маань урлахуйн ухааны салбарыг өвгөн багш нараасаа өвлөн авч, Энэтхэг улсад суралцан ирээд, бурхан урлалын сургуулийг Гандан хийдийнхээ дэргэд нээж байсан. Бид анхны шавь нар нь учраас бараг долоон жил сурсан. Сургуульдаа одоог хүртэл багшлаад, шавь нараа төгсгөөд явж байна. Үүнийг сураад төгс эзэмших хүртлээ их урт хугацаа зарцуулна. Одоог хүртэл тодорхой хэмжээгээр суралцаад л явж байна.

-Та одоо ямар бурхны бүтээл дээр ажиллаж байгаа вэ?

-Сандуй бурхан бүтээж байна. Тарнийн ёсны бурхан л даа. Нийтдээ гурван бурхан байгаа. Үүнийг бүтээхэд хагас жил зарцуулаад байна. Гол бурхан нь 1.2 метр өндөртэй, зургаан мутартай.

Бурхан бүтээх олон янзын арга бий. Зурж бүтээнэ, зээгт наамлаар бүтээнэ, баримал цутгуур хэлбэрээр бүтээнэ, шавар хэлбэрээр бүтээх гэх мэт.

-Бурхан бүтээхэд хэмжээнээсээ хамаараад харилцан адилгүй хугацаа зарцуулдаг байх. Таны хувьд ямар бурхныг бүтээхэд хамгийн удаан хугацаа зарцуулж байв?

-Ямандаг бурхны хот мандлыг жил гаруй хугацаанд бүтээж байсан. Энэ бүтээл маань дотроо арван гурван бурхантай, тарнийн ёсны очир хөлгөний нарийн бүтээл юм.

-Азийн орнуудад бурхадын дүр хоорондоо ялгаатай, хийц нь өөр өөр байдаг. Их хөлгөн, бага хөлгөнөөсөө шалтгаалаад бурхны хийц нь ялгаатай байдаг юм болов уу?

-Бурхны тиг хэмжээ гэдэг зүйл байдаг. Бурхан багшийг заларч байх үед нь Шарипутра хэмээх шавь нь “Таныг орчлонгоос нөгчсөний дараа бид юугаа шүтэж, юундаа тахил өргөх вэ” хэмээн асуухад нь Бурхан багш “Миний дүр хөргийг бүтээгээд, намайг байгаа мэтээр тахин шүтээрэй” гэж айлдаад төгс гэгээрсэн Бурхны тиг хэмжээг номлосон байдаг. Энэ бол хамгийн анхны Бурхны тигийн номлол юм. Тэгэхээр Бурхны шашин дэлгэрсэн орон бүр адилхан бүтээх ёстой шүү дээ. Одоо яагаад өөр өөр байна вэ гэхээр тухайн улс үндэстний өөрсдийн хэв маяг, амьдрал ахуй, ёс заншил зэргээр баяжигдаад дүрийн хувьд өөрчлөгдөж байгаа юм. Тэдгээр бүтээж буй хүмүүсийн ухааны, урын, гарын ялгамжаас хамаарч байгаа зүйл. Энэ дундаас аль нь илүү төгс бүтээсэн бэ гэдэг нь л чухал. Манай Өндөр гэгээн Занабазарын өөрийн мутраар бүтээсэн, өөрийн гаргасан сургууль, хийц бол Бурхны номлосон тиг хэмжээнд яг төгс нийцдэг. Үүнийг манай бурханч багш олон байдлаар судалсан. Тигээс гадна Бурхны лагшингийн билэг чанар гэж байдаг. Үүнтэй нь тааруулаад үзэхэд ч мөн адил төгс таарсан байдаг.

-Өндөр Гэгээний хийцээс өөр бурханы хийц Монголд байдаг уу?

-Өндөр Гэгээн бол бурхныг бүтээх оргил гэж байдаг бол түүнд нь хүртэл бүтээчихсэн хүн учраас Занабазарын хийц гэж яриад байгаа юм. Бүгд л яг ийм хийцтэй байх ёстой. Зөвхөн Өндөр Гэгээний бүтээлийг үзэх гэж гадны орноос маш олон жуулчин Монголыг зорьж ирдэг.

-Бурхны хөргийг шүдэнз гэх мэт зүйлээр хэвлэчихсэн байдаг нь зарим сүсэгтнүүдэд таагүй сэтгэгдэл төрүүлдэг?

-Өмнө нь цухас хэлсэнчлэн, Бурхан багш амьд сэрүүн ахуйдаа “Миний дүр хөргийг бүтээгээд, намайг байгаа мэт тахиж шүтээрэй. Энэ нь намайг тахиж шүтэж байгаатай адил” хэмээсэн байдаг. Богд лам ч мөн адил “Миний дүр хөргийг бүтээгээд, миний номлосон номыг уншиж судлаарай” гэж айлдсан байдаг. Бурхны шашин шүтэж судалж байгаа хүмүүсийн хувьд Бурхан багш одоо бодитоор байхгүй учраас өөрийнх нь номлосон ёсоор дүрийг нь бүтээгээд, энэ нь нэг ёсондоо тэр хүнд оюун ухаарал хайрлах орон болж байгаа юм. Номын нарийн ёсондоо бол бурхны дүр хөргийг хараад, түүнийгээ сэтгэлдээ ургуулан бодож, өөрийгөө цэвэрлэж ариусгах, бясалгах үйл юм. Энгийнээр тайлбарлавал буян хураах үйл юм.

-Бурхан бүтээдэг хүмүүн ямар ёс баримталдаг вэ. Сахил санваартай байх ёстой юу?

-Бурхан бүтээхийн тулд лам байвал сайн гэдэг. Эгэл хүн байсан ч болно. Хамгийн гол зүйл бол бурхныхаа дүр хөргийг бүтээх онолоо сайн сурсан байх хэрэгтэй. Энэ маань өөрөө дүрсээр илэрхийлж буй бурхны ном учраас бурхны номоо сайтар суралцах ёстой.

-Бурхан бүтээх ажил төлөвлөгөөний дагуу явдаг уу, эсвэл захиалгаар бурхан бүтээдэг үү?

-1993 онд Монголд маань сургууль нээгдээд жар, далан жил тасрах шахсан шашин соёлоо дэлгэрүүлж эхэлсэн. Энэ бол нэг салбар ухаан. Үүнийг хөгжүүлж, дэлгэрүүлж яваа учраас сүм хийдийн шүтээн бүтээх, мөн өөрсдийнхөө бүтээлийг хийх зорилгоор ажиллацгааж байна. Одоо үед худалдаа наймааны чанартай зүйл их болсон. Үүнд ямар нэгэн шүтээн бүтээх дэг, ур хийц байхгүй. Монголчууд маань Өндөр Гэгээний үед их сайхан урлал хийцтэй бүтээлийг бүтээдэг байсан бол одоо тэднийгээ бүгдийг нь зарж үрж, оронд нь Хятадаас ирсэн худалдааны юмыг шүтэж байгаа нь үнэхээр эмгэнэлтэй. Бидний хамгийн гол зорилго бол эдгээр бурхадаа сэргээх, дэлгэрүүлэх юм.

-Иог, бясалгалын төвүүд, баар, ресторан хүртэл ханан дээрээ Бурхны хөргийг зурчихсан байдаг. Энэ тал дээр та бурхан урлаач хүний хувьд ямар бодолтой байдаг вэ?

-Бурхан шашины бэлгэдэл, дүрслэлүүдийн мөн чанарыг алдагдуулж болохгүй. Тэр болгон чинь өөрөө өнгө, дүрс хэлбэрээрээ номын утга илэрхийлж байдаг учраас түүнийг нь эвдэж, янз бүр болгож болохгүй. Нэг ёсондоо номын утгыг алдагдуулаад, хүнд буруу үзүүлж тайлбарлаж байгаатай адил.

-Та хэзээнээс бие дааж бурхан бүтээж эхэлсэн бэ?

-1993 онд багшдаа шавь ороод долоон жил гаруй сураад, таван жил сургуульдаа багшилсан. Дараа нь хоёр жил гаруй сургуульдаа ажиллаад, үндсэндээ 2007 оноос бие даан шавь бэлдээд, урлалаа хийж эхэлсэн дээ.

-Бурхан урлаач хүн зураач, барималч зэрэг бусад чиглэлийн урчуудаасаа ялгагдах онцлогтой, баримталдаг дэгтэй дээ?

-Бурхны шашинд их таван ухаан, бага таван ухаан гэж арван ухаан байдаг. Их таван ухааны хамгийн чухал салбар ухаан бол урлахуйн ухаан. Үүнд мэргэшихийн тулд дор хаяж таван жил суралцдаг. Хамгийн түрүүнд эгэл урлах ухаан буюу уламжлалт шүтээн урлалд байгаль, амьтныг хэрхэн зурахад суралцдаг. Дараа нь бурхны чимэг зүүлтийг хэрхэн зурахад суралцана. Тэр болгоны цаадах бэлгэдэл утгыг судалдаг. Үүний дараа бурхны тиг, шугам талбих ёс, бурхны номоо үздэг. Ингэж суралцсанаар суурь мэдлэг олж авна. Бурхныг зүгээр л гадна хэлбэр талаас нь бүтээчихдэг эд биш учраас бурхны номоо сайн ойлгож судлах хэрэгтэй. Төгс гэгээрсэн бурхны гучин хоёр лагшин, наян найраг гэж бий. Үүнийг Бурхны билэг чанар гэнэ. Бурхны номоо үзэж байж үүнийг ойлгоно. Тэгээд гарын ур, сэтгэлийн ур, ухааны ур гурав нийлж байж бурхны дүрийг бүтээдэг.

-2020 он гараад Монгол төдийгүй дэлхий даяараа дотоод гадаад хямралтай, бартаатай жил болж байна. Энэ өрнөж буй үйл явдлыг та Бурхны шашин талаас нь хэрхэн харж байна вэ?

-Монголчууд бол Бурхны шашины талаасаа сэтгэлийн өндөр боловсролтой ард түмэн байсан шүү дээ. Бурхны шашин ид сайхан хөгжиж байсан үед гадна талаас нь харахад ядуу буурай юм шиг боловч дотоод сэтгэлийн амар амгалантай байсан. 1930-аад оноос хойш жар, далан жил шахуу Бурхан шашинаасаа тасраад дахин сэргэсэн. Үүнээс шалтгаалаад өвөг дээдсийнхээ уламжлалт шашин соёлоос хөндийрчихсөн гэж ярьдаг шүү дээ. Энэ бүгдээсээ хөндийрөхөөр оронд нь гадны соёл, гадны бодлого л орж ирнэ. Тэгэхээр монгол хүн монгол хүнээрээ байж чадахаа байна, байгаль дэлхийтэйгээ зохисгүй харьцаж эхэлнэ. Ер нь Бурхны шашинтай хүн бол ямар ч тохиолдолд нисванис, шунал зэргээ хязгаарлаж чадна. Шунал, нисванисаасаа болж дэлхий даяараа л газар орноо сүйтгэж байна шүү дээ. Эргээд байгаль дэлхий хувьсан өөрчлөгдөөд үүний хариу бидэнд ирнэ. Дээрээс нь, нийтээрээ хүний сэтгэл муудаад ирэхээр түүнийх нь энергиэр байгаль, дэлхий ийм байдалд хүрч байгаа. Энэ бол үйлийн шүү дээ. Бурханы шашин сайхан байх үед монголчууд маань Бурханы номлол сургаалаар дамжуулан байгаль дэлхийгээ хайрлан хамгаалахад сургадаг байсан. Үүнээсээ хэтэрхий их салчихаар өнөөгийн нийгэмд болж бүтэхгүй байгаа зүйлсийн шалтгаан үүсээд байгаа л гэж боддог. Дээр байгаа, төр барьж байгаа хүмүүс Бурханы номыг сэтгэлдээ боддог байсан бол ард түмнээ ийм байдалд оруулахгүй шүү дээ.

-Хүмүүс бурхан бүтээлгэхдээ голдуу алт, мөнгөөр бүтээлгэхийг зориод байдаг. Угтаа ямар материалаар хийх нь чухал биш, сүсэглэх нь чухал биз дээ?

-Бурхны номд айлдахдаа, бурхан шүтээнийг эдийн дээдээр бүтээгээрэй гэсэн байдаг. Алт, мөнгө, шүр, сувд оруулаад бүтээж болно. Тухайн бүтээлгэж байгаа хүн маань алт, мөнгөө бурхандаа харамгүй өргөж байгаа гэсэн үг.

-Та нямба хийж, сэтгэлээ төвшитгөж байж бурхан бүтээдэг байх, тийм үү?

-Тэгэлгүй яах вэ. Бурхан бүтээхдээ эрдмийг нь сэтгэлдээ агуулаад, тарнийг нь дотроо уншихыг бурхан бүтээх увдис гэж нэрлэдэг. Бурхан бүтээж байгаа газар, бүтээж буй эд нь цэвэр ариун байх ёстой. Бид чинь бурхнаа бүтээхдээ бүх юмаа нэг бүрчлэн өөрсдөө гараараа бэлддэг.

-1993 оноос бурхан урлаач бэлтгэсэн гэхээр энэ салбарт чамгүй олон урлаач байх нь ээ?

-Тийм ч олон хүн байхгүй. 1993 оноос хойш манай багш 80 гаруй шавь бэлтгэсэн байна. Бусад сургууль, дамжаа шиг жил болгон шавь нар төгсгөөд байхгүй. Шавь хүн өөрөө сүсэгтэй байх хэрэгтэй, сурч мэдэх хүсэл зорилготой байх хэрэгтэй. Энэ маань өөрөө хүнээс нэлээд тэвчээр хатуужил шаардсан ажил учраас хувь хүн маш их хөдөлмөрлөх шаардлагатай. Төгссөн хүмүүсээс тууштай бурхан урлаж яваа нь цөөн.

Н.БҮЖИНЛХАМ