Month: June 2020

Хэнтий аймгийн Биндэр сумын иргэн С.Ононбаяртай ярилцлаа. Баавгайд бариулаад амьд үлдсэн гэх айдас төрүүлсэн адал явдлынх нь талаар түүнтэй хуучилсан юм.

---

-Уншигчдад өөрийгөө товч танилцуулахгүй юу?

-Намайг Сэлэнгийн Ононбаяр гэдэг. Хэнтий аймгийн Биндэр суманд төрсөн. Миний аав ээж Сэцэн хан аймгийн Жонон вангийн хошуу, одоогийн Биндэр, Баян-Адарга сумын хүмүүс. Хүн бүр л төрсөн нутаг, өссөн газраа сэтгэлдээ тээж явдаг байх. Миний нутаг үнэхээр сайхан хангай. Нэгэн цагт дэлхийн талыг эзэлж, Монгол гэх нэрийг дэлхийд тамгалсан их хүмүүний унасан газарт төрж, өссөндөө бахархаж явдаг юм.

-Хүүхэд нас тань Биндэр суманд өнгөрсөн үү?

-Биндэр сумын Шаазгайн гол, Онон, Хэрлэн голын ойр орчимд л тоглож өссөн. Аавыгаа дагаад загас жараахай эргүүлж Онон голын хөвөөгөөр алхаж явсан минь сэтгэлд тод бичигдэж үлджээ. Түлээ мод, хадлан бордоо бэлтгэх, самар жимсэнд явахаас өгсүүлээд их ажил хийдэг байсан шүү. Бага байхаасаа л амьдралын амтыг мэдэрч өссөн.

-Нутгийн улсууд таныг баавгайтай улаан нүүрээрээ тулж, амьд үлдсэн гэдэг юм билээ. Болсон үйл явдлын талаар хуучлахгүй юу?

-1999 оны хавар арван жилийн сургуулиа төгсөн юм. Айлын том хүү Их сургуульд элсэж боловсрол эзэмшихээр хот орж ирсэн. 2001 онд самар үнэд орсон. Тухайн үед килограмм самар л 2000 төгрөгийн ханштай байсан.

Ингээд сургалтын төлбөрөө олохоор дүү нараа дагуулаад Төв аймгийн Мөнгөнморьт сум руу самарт явсан юм. Хүн бүхэн л самарт явдаг байсан даа, тухайн үед. Самар түүхээр тайгад очиход Нарантуул зах дээр байгаа юм шиг л олон хүн бужигнаж байсан. Ингээд нутгийнхнаа олоод оторлосон. Хүн их байсан учраас самар ч ховордож байгаа юм. Ингээд ойр зуурын ууж идэх хүнсээ цүнхлээд 10 хэдэн залуу оторлосон газраасаа цаашаа явсан. Өглөө үүр цайх алдад гарсан бид үдийн 12:00 цагийн алдад Оросын хил рүү дөхөж очлоо. Өвдгөөр татсан цастайд уул өөд мацаж алхсан бид ч их ядарсан.

Ингээд түр амарч түүдэг асаагаад гамбир хайрч идээд, цай чанаж уугаад цааш хөдөлсөн юм. Намайг түүдэгээ унтраагаад, тогоогоо гүйцэд хөргөж үүрээд араас нь хөдлөхөд манай хэд уул өгсөөд нэлээн хол явчихсан байсан.

Тэр газрын зам нь их хэцүү завсар зайгүй унасан модон дээгүүр дамжаад л явна. Нэг харвал урдхан талд явсан ах маань доошоо уначихсан. Гайхаад очоод хартал цасан дээр эсгий гутлынх шиг том том мөр гарсан байсан. Өнөө ах маань “баавгай” гэж чанга хашхираад л унасан модон доогуур шургаад орчихсон. Би ч сандарсандаа халтирч хөл алдаад уначихсан. Босох гэтэл өмнө маань үүдэн хоймрын зайд л том баавгай архирч байх юм. Би шоконд ороод хамаг бие хөшчихсөн. Хүүе гэхийн завдалгүй хормын зуурт л хүрч ирээд миний дээрээс дараад унаж байгаа юм.

Тухайн үед миний аз таарч түрүүлгээ харж унасан. Араас л савардаад байх шиг мэдрэмж төрж байсан. Өнөөх цай чанасан тогоог маань савардаад лааз шиг л болгочихсон байж билээ. Сая нэг сэрэхэд өнөөх баавгай зузаан ноосон малгайг маань бариад сэгсэрч байгаа нь харагдсан. Намайг ч нэг гараараа бариад л сэгсэрсэн. Ингээд л ухаан алдчихсан даа.

-Хөвчийн хүрний савраас яаж мултарсан түүх сонин байна?

-Хамт явж байгаад унасан модон доогуур шургасан ах маань зугтаад урд яваа хэдэд болсон үйл явдлын тухай хэл дуулгасан юм билээ. Өнөө хэд буцаж ирээд хашхиралдахад баавгай яах ийхийн зуургүй л уулын уруу хэд өнхрөөд алга болсон гэсэн. Хамт явсан хүмүүс маань “Чамайг тэр баавгай тэврээд л дараад авсан.

Сэгсэрч тавиад л үнэхээр аймшигтай” гэж хэлж байна лээ. Манай хэд киноноос хардаг үйл явдлыг л дэргэдээс нь бодитоор харсан гэж байсан. Энэ маань өвөл нэгдүгэр сарын сүүлээр болсон үйл явдал шүү дээ. Дутуу ичсэн баавгайтай тааралдсан юм билээ.

-Таны хувь биедээ ямар гэмтэл авсан бэ. Уулын мухарт анхны тусламж хэрхэн үзүүлж байв?

-Баруун гаранд авсан баавгайн соёоны сорви одоо болтол байдаг юм. Тухайн үе д цус алдаад тогтохгүй болохоор нь манай хэд хөвөн шатаагаад дарчихсан. Ууцан дээр нэг сорви бий. Баавгайн соёоных юм уу, саварных юм уу сайн мэдэхгүй. Цочролд ороод хурдхан алхаж ч чадахгүй байсан шүү. Эхний тааралдсан отог руу ороод цай уухад гар салгалаад барьж чадахгүй байж билээ.

-Өөдөөс тань том баавгай архираад босоод ирэхэд юу бодогдож байв?

-Цочролд ороод хөдөлж чадахаа больчихсон. Дээрээс дараад баруун мөрийг маань савардаад ч байх шиг. Ухаан ороход ээжийн маань цайгаа самарч байгаа дүр зураг нүдэнд харагдсаныг мартдаггүй юм. Өглөө цайны дээжээ “Хүү минь сайн яваад ирнэ” гэж сүслээд өргөсөн байсан юм билээ. Эх үр амин холбоотой байдаг гэдгийг тухайн үед ухаарсан. Отог дээрээ ирээд тохиолдсон явдлын талаар хэлэхэд тэврээд уйлчихсан. “Хүү минь одоо больё доо. Явъя” гэсэн дээ. Цуг явсан нутгийн улс баавгайтай барилдаад амьд үлдлээ гээд их л баяр хөөр болсон юмдаг. Надад чинь шуудай шуудай самар өгөөд л сургалтын төлбөрөө олоод уулнаас буусан. Дахиж очоогүй.

-Таны хувьд том цочролд орсон байх. Танд тохиолдсон аймшигт явдал зүүдэнд тань орж байв уу?

-Гүн шоконд орсон шүү. Өнөөх том баавгайн архираад босч байгаа нь харагдаад гурван өдөр унтаж чадаагүй. Ээж минь тэвэрч байж л тайвширч унтдаг байлаа.

-Ер нь баавгайд бариулаад амьд үлдсэн тохиолдол байдаг болов уу. Та сонсож байсан уу?

-Над шиг баавгайтай халз тулж, бариулаад амьд үлдсэн хүн байдаг л байх. Гэхдээ маш азтай тохиолдол гэж боддог юм. Амьд үлдсэндээ их баярладаг юм. Хүүгээ ирнэ гэж хүлээсэн эхийн сэтгэл, нутгийн минь уул, ус, аав ээжийн минь буян заяа түшиж, бурхан харсан гэж л сэтгэлдээ бодож, зөв мөртэй зөв явахыг зорьдог. Болсон явдын дараа нутгийн анчин өвгөд байцаагаад салахгүй байж билээ. Ахмадууд “Баавгайд бариулаад амьд үлдсэн тохилдол ховор байдаг юм шүү. Чи дэндүү азтай байна” гэж хэлж байсан. Цай чанасан тогоогоо ардаа үүрч явсан минь миний аминд орсон. Баавгай үүрч явсан тогоо руу л савардаад байсан гэнэ лээ. Баавгайд сэгсрүүлээд алгадуулахад амьд үлддэггүй гэж хэлж байсан. Тэнд оторлосон улс баавгайтай тулсан газар луу очиход тэр хавиас хандгай барьж идээд явсан байсныг хэлж байна лээ. Дутуу ичсэн баавгайнаас сэрэмжлэхгүй бол аюултай юм билээ.

Тэрбээр тохиолдсон аймшигт явдлынхаа талаар ийн өгүүлсэн юм. Дутуу ичсэн баавгайнд даруулаад хэвтэж байсан С.Ононбаяр өнөөдөр Нутгийн зөвлөлийн дэд даргаар ажиллаж байна.

– ҮН ДСЭН ХУУЛИЙН НЭМЭЛТ, ӨӨРЧЛӨЛТИЙН ҮЗЭЛ БАРИМТЛАЛЫГ ХАТУУ БАРЬЯ ГЭВЭ Л УИХ-ЫН ХОЁРДУГААР ТОГТООЛОО Л Д АГАХ ЁСТОЙ –

Ардын их хурлын депутат, Улсын бага хурлын гишүүн асан, Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах Ажлын дэд хэсгийн гишүүн Р.Хатанбаатартай ярилцлаа.

---

-Монгол Улс Үндсэн хуульдаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулж, дагаж мөрдөж эхэллээ. Энэ удаагийн нэмэлт, өөрчлөлтөд ямар ахиц дэвшил гарав?

-Шинэ Үндсэн хуулийг мөрдөж эхэлснээс хойших он жилүүд Монгол төдийгүй дэлхийн хэмжээнд нөхцөл байдал эрчтэй, хурдан өөрчлөгдсөн цаг үе байлаа. Үүнийгээ дагаад нийгмийн болоод хуулиар зохицуулах харилцаа өөрчлөгдөх нь дамжиггүй.

Хоёрдугаарт, аливаа хууль, тэр дундаа Үндсэн хуулийг баталснаар түүнийг амьдралд хэрэгжүүлэхийн тулд хуулиуд дагаж гардаг. Дагаж гарч байгаа хуулиуд нь Үндсэн хуулийн үзэл санааг бүрэн дүүрэн номоор нь тусгаж чадаж байна уу, үгүй юү гэдэг тун асуудалтай байдаг. Зарим хууль үзэл санаагаа бүрэн дүүрэн гаргаж, тухайн харилцаагаа зохицуулж чадахгүй дутагдал гардаг. Энэ бүгд цагийн аясаар илэрдэг. Тиймдээ ч энэ бүхэнд засвар оруулах ёстой. Иймэрхүү шаардлагууд гарч ирсэн тул Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах нь гарцаагүй зүйл болж хувирсан.

-2000 онд нэмэлт, өөрчлөлт хийсэн ч дордохын долоон өөрчлөлт гэх гуншинтай болсон. Үнэхээр дордуулсан өөрчлөлтүүд байв уу?

-Тухайн үеийнхээ улстөрийн тулгамдсан асуудлуудыг шийдэхээ нэгдүгээр зорилгоо болгож, яарч хийсэн хууль л даа. Улс төрийн шахалтаар яаруу сандруу хийсэн учраас алдаа дутагдал байдаг. Гэхдээ бүх өөрчлөлтүүд нь дордуулсан юм биш сайжруулсан, нарийвчилсан харилцаа мөн байсан. Ийнхүү 2010 оноос эхлэн Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт оруулж, зарим харилцаагаа нарийвчлах шаардлагатай гэгдэх болсон. Энэ хүрээнд маш олон эрдэм шинжилгээний хурал болж, хэд хэдэн төслүүд ч гарч ирж байлаа. Парламентын түвшинд ч их яригдсан. Энэ бүх зүйл цэгцэрч явсаар байгаад 2017 онтой золгосон. 2017 онд Зөвлөлдөх санал асуулга явуулж, Засгийн газраас ажлын хэсэг байгуулан Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах шаардлага байгаа эсэхийг судалсан. Эцэст нь Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах шаардлагатай юм байна гэдэг дээр тус ажлын хэсгийн дүгнэлт болоод эрдэмтэн, судлаачид нэгдсэн юм. Иргэдийн дунд явуулсан Зөвлөлдөх санал асуулгаар ч дүгнэлт гарсан. Ингээд л саяын Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг хийх ажилд шаргуу орсон доо.

-Өнөөдөр хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж эхлээд байгаа Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт та бүхний анх зорьж байсан зорилгод хүрч чадсан уу?

-Анхны төсөл гарч олон нийтээр хэлэлцүүлсэн. Олон нийтийн хэлэлцүүлгийн явцад саналууд гарсан. Энэ хугацаанд Ерөнхийлөгч өөрийн төслөө оруулж ч ирсэн. Анхны төсөл ерөнхий хэмжээгээрээ бол батлагдаж чадсан. Яахав, зарим нэг заалтууд дээр өөчлөлт орсон. Тухайлбал, Шүүхийн ерөнхий зөвлөл, Шүүхийн сахилгын хороог байгуулахтай холбоотой нарийвчилсан заалтууд ерөнхий хэлбэрээрээ орсон юм. Тэгэхээр анхны төсөл 80 хувьтай өөрийн хэлбэрээ хадгалж үлдсэн. Шүүхийн ерөнхий зөвлөл, Шүүхийн сахилгын хороотой холбоотой харьцаанууд арай бүдэг орсон гэж хэлж болно.

-Тэгэхээр шүүх засаглалд тодорхой ахиц дэвшил гарч чадах уу?

-Тодорхой хэмжээнд үр дүн гарах ёстой. УИХ-ын хоёрдугаар тогтоолд Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг дагаж гарах хуулиудыг батлан гаргахдаа ямар зүйлд анхаарах ёстой талаар тусгачихсан. Жишээлбэл, Шүүхийн захиргааны тухай хуулийг шинэчлэн найруулах, Шүүхийн сахилгын хорооны тухай анхдагч хуулийг батлах ёстой гэх зэргээр заасан байгаа. Одоогоор эдгээр хуулиуд дээрх хоёрдугаар тогтоолд заасан хэмжээгээр орж ирээгүй байна.

-Ерөнхийлөгч болон Засгийн газраас тус бүр Шүүхийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг боловсруулсан. Эдгээр хуулиудад Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал нь бүрэн утгаараа тусаагүй байна гэж зарим хуульчид шүүмжилсэн л дээ. Та үүнтэй санал нийлэх үү?

-Хамгийн гол нь УИХ-ын хоёрдугаар тогтоолд заасан хүрээнд энэ хуулиуд орж ирэх ёстой. Хэрвээ энэ хүрээнд бус өөр маягаар орж ирж байгаа бол нийцэх эсэхийг нухацтай ярих ёстой. Үндсэн хуульд шүүхтэй холбоотойгоор Шүүхийн ерөнхий зөвлөл, Шүүхийн сахилгын хороо гэх хоёр байгууллагын асуудал орж ирж байгаа. Эдгээр байгууллагуудын зохион байгуулалт, ажиллах журмыг хуулиар тогтооно гээд Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд заачихсан. Гэтэл энэ бүрэл-дэхүүнийг тодорхойлох механизмыг яаж хийх вэ гэдэг асуудал нэмэлт, өөрчлөлтөөс өөрөөр орж ирсэн. Шүүхийн хороо гэх байгууллага байна, тэр байгууллага ШЕЗ, ШСХ-ны гишүүдийг нэр дэвшүүлнэ гэх зэргээр оруулж ирж байгаа юм. Яахаараа Үндсэн хуулиар заагдсан байгууллагыг байгуулахын тулд Үндсэн хуульд огт нэр дурдагдаагүй Шүүхийн хороо гэх байгууллагыг санал болгож байдаг юм бэ. Энэ нь зарчмын хувьд их тохиромжгүй байгаа биз дээ. Сайн дурын үндсэн дээр шахуу байгуулагдаж байгаа байгууллага Үндсэн хуулийн байгууллага болох ШЕЗ, ШСХ-г нэр дэвшүүлж гаргаж ирнэ гэдэг нь тун зарчимгүй зүйл. Иймэрхүү зүйлүүд байна лээ.

-Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтийг дагалдан 40 гаруй хууль батлагдах ёстой. Энэ удаагийн парламент хаврын чуулганаар зарим хуульд нь өөрчлөлт оруулж амжсан. Ирэх сонгуулийн үр дүнд байгуулагдах шинэ парламент энэ ажлыг гүйцэлдүүлэх чухал даалгавартай үлдэж байна. Тэд мөн л УИХ-ын хоёрдугаар тогтоолыг зүг чигээ болгох ёстой байх, тийм үү?

-Сая Монгол Улсын Засгийн газрын тухай хууль орж ирсэн. Энэ хуулийг 1993 онд баталж, 70-аад удаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан. Тиймдээ ч энэ хуулийг цоо шинээр шинэчлэн найруулж орж ирэх ёстой. Мөн УИХ-ын хоёрдугаар тогтоолд ч тэр шинэчлэн найруулж оруулж ир гэж тусгасан. Гэтэл Засгийн газраас нэмэлт, өөрчлөлтөөр цөөн хэдэн тулгамдсан асуудлыг л хөндөн оруулж ирсэн. Энэ бол хангалтгүй. Тиймээс дараагийн парламент Засгийн газрын тухай хуулийг шинэчлэх л ёстой. 1993 оны 70-аад удаа нэмэлт, өөрчлөлт орчихсон хуулиар яваад байж болохгүй, цаг үе өөр болсон гэж би дээр хэлсэн шүү дээ. Үүнийг сайжруулах, шинэчлэх шаардлага гарцаагүй үүссэн. Үүнтэй адил олон хуулиудад нэмэлт, өөрчлөлт орох ёстой юм. Үндсэн хуулийн Цэцийн хууль 1992 онд батлагдсан. Үүнийг шинэчлэн найруулах хэрэгтэй. Ашигт малтмалтай холбоотой хуулиудыг ч өөрчлөх шаардлагатай. Хэрвээ Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн үзэл баримтлалыг хатуу барья гэвэл УИХ-ын хоёрдугаар тогтоолоо л дагах ёстой. Энэ л зүг чиг нь болно.

-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах Ажлын дэд хэсгийн зүгээс үүнд хяналт тавих, санаа оноогоо хэлэх эрх нь нээлттэй байх уу?

-Бид иргэний хувиар л байр сууриа илэрхийлэх боломжтой.

-Засгийн газрын тухай хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр бүтэц, бүрэлдэхүүнтэй холбоотой зохицуулалтаа өөрчлөөгүй. Тэгэхээр дараагийн парламент байгуулагдаж, Засгийн газраа бүрдүүлэхэд гацаа үүсэх үү?

-Ээлжит сонгуулийн дараа Засгийн газар шинээр байгуулагдах болоход Ерөнхий сайд эхлээд томилогддог. Ерөнхий сайд томилогдсоныхоо дараа Засгийн газрын бүтцийн тухай хууль, Засгийн газрын бүрэлдэхүүний тухай хуулийг оруулж ирдэг. Энэ хоёр хуулиа батлуулсныхаа дараа тэрээр танхимаа бүрдүүлэх ажилдаа ордог. Өмнө нь танхимаа бүрдүүлэхдээ Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцөж, УИХ-аар томилуулдаг байсан. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр Ерөнхийлөгч болон УИХ-д танилцуулчихаад өөрөө томилдог болж байгаа. Уг нь өмнөх 1992 оны хуулиар бүтэц, бүрэлдэхүүний тухай хуулийг оруулж ирэх ёстой байсан болохоос биш хүний асуудлыг зөвшилцөх тухай байгаагүй юм. Үндсэн хуулийн үзэл санааг нь гуйвуулж, хүний асуудлыг давхар яриад явдаг систем тогтчихсон байсан л даа. Энэ удаагийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр үүнийг тодорхой болгож өгсөн.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг тавдугаар сарын 25-наас мөрдөж эхлэхтэй холбоотойгоор Засгийн газар бүтэц бүрэлдэхүүнээ өөрчлөх ёстой гэх асуудал гарч ирсэн. Та бүхэн үүнд ямар байр суурьтай байв?

-УИХ-ын хоёрдугаар тогтоол, Дагаж мөрдөх журмын тухай хууль дээр ч бий л дээ. Бид Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлттэй зохицуулаад бусад хуулиа батлах ёстой. Батлагдах хүртэл нь хуучин хуулиараа зохицуулагдаж таарна. Батлагдаж байгаа хуулиудыг дандаа ээлжит сонгуулийн үр дүнд байгуулагдсан парламентын анхдугаар чуулганаас мөрдөнө.

-Энэ удаагийн ээлжит сонгуульд бие даагчид харьцангуй их оролцож байна. Хэрэв бие даагчид, олон намын төлөөлөл төрд гарвал Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр хууль батлах босго өндөрссөнтэй холбоотойгоор парламент үндсэн үүргээ биелүүлж чадахгүй байх нөхцөл бүрдэх үү?

-Парламентын бүрэл-дэхүүн ямар ч байж болно. Нэг нам давамгайлж, олонхтой, олонхгүй байж болно, эсвэл эрээвэр хураавар ч байж болно. Энэ парламентын сонгуулиар л бий болж байгаа бүрэлдэхүүн. Үндсэн хуульд хууль батлах босгыг парламентын олонх буюу 39-өөс дээш гишүүн байхаар тусгасан. Энэ шаардлагадаа нийцүүлээд байгуулагдсан парламент ажиллах ёстой. Парламентын бүрэлдэхүүн ямар байх нь хамаагүй, хууль батлах үндсэн үүргээ л биелүүлэх ёстой юм. Парламентын олонхоор хууль баталдаг болсноор хуулийн чанарт маш сайнаар нөлөөлнө.

-Энэ Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг олноороо хэлэлцэж, санаа оноогоо тусгасан ч гэлээ дутуу гуцуу орхиж, анзаараагүй үлдээсэн зүйл байхыг үгүйсгэхгүй. Үүнийг олж мэдэхэд хичнээн цаг хугацаа шаардлагатай вэ?

-Хуулийн алдаа оноо гэхээсээ илүү хуулийг хэрэгжүүлэхдээ хийж байгаа алдааны асуудал байдаг юм. Жишээ нь, Үндсэн хуулийг дагалдаж гарах хуулиудыг хийхдээ бүх харилцаагаа нарийвлан зохион байгуулж чадаж байна уу, хууль нь нарийвчлагдан гарлаа ч үүнийг хэрэгжүүлж байгаа хүн яс дагаж мөрдөж чадаж байна уу, үгүй юү гэдэг асуудал байдаг. Ямарваа нэгэн харилцаагаа хуулиар бүрэн дүүрэн зөв зохицуулж чадаж байна уу гэдгийг мэдэхэд хугацаа тавихад хэцүү л дээ. Зарим нь тэр дариуд мэдэгдэж байхад, 10, 20 жил шаардагдах нь ч бий.

ЗҮҮН ХЯЗГААРЫН ЗҮГ ХҮЛГИЙН ЖОЛОО ЗАЛАВ

Монгол Улсын дархан хил, Хилийн цэргийн тухай бодоход л монгол хүн бүрийн сэтгэлд хоногшсон “Суварган цэнхэр уулс” киноны зураглал анхлан тодрох биз ээ. ХХЕГ-ын Олон нийттэй харилцах албаныхантай аян замын дөрөө харшин Сүхбаатар аймгийн Онгон сумын хилийн анги, салбарын алба үйл ажиллагааг сурвалжлахаар мордлоо. Зүүн хязгаар нутгаар явах энэхүү томилолтын багийг тус албаны “Хилчин” студийн эрхлэгч, ахмад Г.Оргил ахалж явав. Биднийг Сүхбаатар аймаг хүртэл 750 км, цаашлаад Онгон сум руу 150 гаруй км бэдрэх урт холын зам хүлээж буй. Өглөө эртлэн хотоос хөдөлсөн болохоор үдийн алдад Хэнтий аймагт хүрч очив. Түр амсхийгээд үргэлжлүүлэн замдаа гарлаа. Зах хязгаар нь үл харагдах тал нутаг үргэлжилсээр. Их хотын чимээ шуугианаас ангид намхан толгодын наагуур харагдах суурин, хаа нэгтээ үзэгдэх айлын өвөлжөө, тал дүүрэн бэлчсэн таван хошуу мал, зах хязгааргүй хөврөх үүлсийг харж холыг ширтэн явсаар жаргах нартай уралдан Сүхбаатар аймгийн төв орлоо. Төвөөсөө гурван цаг хэртэй давхисаар сая нэг хилийн 0184 дүгээр ангид очсон юм. Тус ангийн захирагч, дэд хурандаа Б.Баасансүрэн биднийг угтаж аваад “За хэдүүлээ хооллоно. Хол замд ядрав уу?” гэсээр тосож авсан юм. Ингээд биднийг ангийн зочид буудал руу хүргэж өглөө. Сарны туяа цонхны цаанаас туяарч, аадар борооны чимээнд бөх гэгч нь нойрсжээ.

ШИНЭ ЦЭРГҮҮД ИРЭЭД ХОЁР ДОЛОО ХОНОЖ БАЙНА

Наран мандах нутагт өглөө болжээ. Бороо хувингаар цутгах мэт шаагина. Бороон дуслын шуугианаас даван цэргүүдийн “тап, тап” хийтэл хөл нийлүүлэн алхах чимээ хилийн ангийн шинэ өглөөг илтгэх мэт. Хилийн 0184 дүгээр анги Онгон сумын зүүн хойхно байрлана. Харин ангийн эсрэг талын дэнжид шинэ дайчдад цэргийн анхан шатны мэдлэг олгох сургалтын хэсэг бий. Тэнд очиход долоон майхан тойруулан барьж, баруун, зүүн, урд хэсгээр турник, бэлтгэлийн саад хэрэгсэл эгнүүлэн зоосон харагдана. Хилийн 0184 дүгээр ангид Архангай, Дундговь, Сэлэнгэ, Эрдэнэт, Өмнөговь гэсэн таван аймгаас олон аавын хүүхдүүд эр цэргийн албанд мордон иржээ. Шинэ цэргүүд ирээд хоёр долоо хонож байгаа аж. Сэтгэл зүй, мэдээлэл, соёл сурталчилгааны албаны ахлах офицер, ахлах дэслэгч Б.Ганзоригоос сургалтын төвд хэдэн хоног гардаг, цэргүүд ямар сургалт бэлтгэлд хамрагддаг талаар тодрууллаа. “Шинэ дайчдыг албанд нь сургах, онолоор олж авсан мэдлэгийг дадлагаар бататгах, алба хаах мэдлэг чадварыг эзэмшүүлэхийн тулд шинэ дайчдад цэргийн анхан шатны мэдлэг олгох сургалтыг зохион байгуулдаг” гэлээ. “Тэгээд яг ямар хичээлүүд голчлон заадаг вэ” гэхэд “Хууль эрх зүй, хилийн алба, жагсаалын бэлтгэл, цэргийн дүрэм, албаны амьтадтай харьцах үеийн аюулгүй ажиллагааны заавар гээд л эхэлнэ шүү дээ. Нийт арван төрлийн хичээл сургалт ордог. Эхлээд хувцсаа яаж биедээ тааруулж өмсөх, удирдах даргад очих, илтгэх, цэргийн хүнтэй хэрхэн яаж харьцах зэргээр бүгдийг анхан шатнаас нь эхэлж заана. Улмаар тасгийн, салааны жигдрэлтийг хянаж эхэлнэ. Ингээд сургалтын төвийн туршид нэгэн цул болж, цэргийн хэргийн анхан шатны мэдлэг эзэмшсэнээр тангараг өргөх ёслолын ажиллагаа болно” гэлээ.

МОНГОЛ УЛСЫН БААТАР ЧОЙН ДУГАРЖАВЫН НЭРЭМЖИТ ХИЛИЙН 0184 ДҮГЭЭР АНГИ

Бороонд чийгтсэн хөрсөн дээр чийрэг эрс жавхаатай жагсчээ. Тэд командаар нэгэн зэрэг хөдлөх нь сүртэй. Манай сурвалжлах баг ангийн даргын хамт алдрын танхим, соёлын төвөөр орж сонирхов. Тус анги 1974 онд байгуулагдсан гэдгийг ангийн захирагч явдал дундаа хуучиллаа. Хил хамгаалах байгууллагын ууган ангиудын нэг бөгөөд Чөлөөлөх дайнд оролцож, эгнээнээсээ есөн генерал, 40 гаруй хурандаа төрүүлсэн байна. Байгалийн үзэсгэлэнт цогцолбор газрууд ч олонтой аж. Тухайлбал, хилийн салбар дээр Бударын чулуу, мөн Дарьгангын нутаг, Оргихын булаг, Ганга нуур, Тоорой Бандийн хөшөө, Шилийн богд, Алтан овоо зэрэг үзэсгэлэнт газруудтай. Мөн энэ нутаг Манжийн хааны сор болсон адууг маллаж байсан газар хэмээн түүхэнд бичээстэй үлджээ. Энэ талаар Сэтгэл зүй, мэдээлэл, соёл сурталчилгааны албаны ахлах офицер, ахлах дэслэгч Б.Ганзориг “Хилийн 0184 дүгээр анги нь 1936 оны хоёрдугаар сарын арванд Дотоод явдлын яамны 03 тоот тушаалаар одоогийн Сүхбаатар аймгийн Наран сумын нутаг Наранбулаг нэртэй газар анх байгуулагдсан түүхийн олон үечлэлийг туулсан 86 жилийн буурал түүхтэй анги” гэв. Түүнээс дахин хэд хэдэн зүйл лавлаж асуулаа.

-Ууган ангийн нэг гэлээ. Танай анги ямар онцлог үйл явдалд оролцож байв?

-Яривал их зүйл бий. 1945 оны Чөлөөлөх дайнд Зөвлөлт Холбоот Улсын баатар генерал Плиевээр удирдуулсан морьт механикжуулсан бүлгийг улсын хилээр аюулгүй нэвтрүүлэх үүргийг гүйцэтгэж байсан. Тухайн үед улсын хилийн эсрэг талд байрлах Японы таван суманг нэг шөнийн дотор устгах даалгаврыг авч зургаан бүлгийг томилон үүрэг гүйцэтгүүлж дайсны таван суманг газар дээр нь устгасан байдаг. Ингээд Плиев генералаар удирдуулсан морьт механикжуулсан бүлгийг Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын хилээр гаргаад Өмнөд Монголын Жихэ хот хүртэл аюулгүй байдлыг нь хангаж ажилласан байдаг. Мөн Монгол, Зөвлөлтийн арми гарсны дараа ард үлдсэн Японы хорлон сүйтгэгч, тагнуулуудыг устгаж, Өмнөд монгол иргэдийг төвхнүүлэх ажлыг зохион байгуулж байсан.

-Энэ гавьяаг төр засгаас өндрөөр үнэлсэн байх?

-Тийм ээ. 2005 онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн 129 дүгээр зарлигаар Цэргийн гавьяаны одонгоор шагнасан. Үүнээс гадна манай анги 2014 онд Монгол Улсын баатар Чойн Дугаржавын нэрэмжит болсон. Дугаржав баатар Сүхбаатар аймгийн Онгон сумын уугуул иргэн. Халх гол болон 1945 оны Чөлөөлөх байлдаанд оролцож явсан. Үүгээр зогсохгүй гавьяаныхаа амралтад гараад уугуул нутгийнхаа сургуулийн сурагчдад болон шинэхэн цэрэг армийн албан хаагчдад эх оронч үзлийн талаар хичээл ордог байсан гэлээ.

Ингээд ангийн түүхтэй товч танилцаад нэгэн хилчин бүсгүйг тосч уулзсан юм.

ЗАХИРГАА ХҮНИЙ НӨӨЦ, АРХИВ АЛБАН ХЭРЭГ ХӨТЛӨЛТИЙН АХЛАХ ОФИЦЕР, АХМАД С.АЗБИЛЭГ: ЭМЭГТЭЙ ХҮН ХИЛ МАНАЛЦАНА ГЭДЭГ ХОВОРХОН ЗАВШААН

Түүнийг С.Азбилэг гэдэг. Сүхбаатар аймгийн Түвшинширээт сумын уугуул, удам дамжсан хилчин бүсгүй ажээ. Нүдэнд нь оч гялалзсан энэ бүсгүйн аав, ээж хоёулаа энэ ангид ажиллаж байгаад тэтгэвэртээ гарчээ. Тэрээр Хил хамгаалах байгууллагад 22 дахь жилдээ ажиллаж байна. Харин гэр бүлийн хүн нь энэ ангийн сэтгэл зүй, мэдээлэл, соёл сурталчилгааны ахлах ажилтан гэнэ.

-Танайх хэдэн хүүхэдтэй вэ?

-Бид нэг хүү, хоёр охинтой. Том хүү дөрөвдүгээр анги, охин маань нэгдүгээр анги, бага охин маань нэг нас долоон сартай. Ангиас 200-300 метрийн зайд хилчдийн хотхон бий. Тэнд алба хаагчид маань байрлацгаадаг.

-Энэ ангид хэдэн жил ажиллаж байна?

-Яг 16 дахь жилдээ ажиллаж байна. Ажил, амьдралын гараагаа 1998 онд фото зурагчин гэдэг орон тоон дээрээс эхэлж байлаа. Түүнээс гадна бүжиглэдэг байв. Ингээд би 2002-2008 оны хооронд Хилийн цэргийн дээд сургуульд нөөцийн эрхлэгч гэх албан тушаалд ажиллаж байгаад эргээд энэ ангидаа ирж ажиллаж байна.

-Одоо ямар албан тушаал дээр ажиллаж байгаа вэ?

-Би захиргаа, архив, албан хэрэг хөтлөлт хариуцсан ахлах офицер хүн. Хил хамгаалах байгууллагын энэ албанд хэн дуртай нь ордоггүй шүү дээ. Тиймээс маш их бахархдаг. Цэргийн алба бол хэн хүнээс тэсвэр тэвчээр, зарчим, хариуцлагыг шаарддаг. Би 2015-2016 оны хооронд хилийн салбарт орлогч хийж байлаа.

-Ер нь эмэгтэй хүнд амаргүй алба болов уу?

-Эмэгтэй хүн хилээ маналцана гэдэг ховорхон тохиолдох завшаан. Хил хамгаалах байгууллагын хэмжээнд хилийн манаанд үүрэг гүйцэтгээд, хилийн салбарын орлогчоор ажилласан эмэгтэйчүүд хуруу дарам цөөхөн бий. Тэдний нэг болсондоо бахархдаг. Монгол Улсынхаа торгон хилийн зурвас дээр хилийн манааны үүрэг гүйцэтгээд явахдаа маш их омогшдог. Хугацаат цэргийн албан хаагчид Хилийн цэрэгт ирээд их ярьдаг. Хилийн манаанд явахдаа нар мандахыг харахад маш их омогшдог гэдэг. Энэ омогшил хилээ манаж яваа хүн бүрт бий. Хилийн манаанд явахдаа эх орон, тусгаар тогтнолын талаар, хилчин хүний үүрэг хариуцлага, омогшлын талаар Монголын ирээдүй болсон залуучууддаа ярьж өгөх хамгийн сайхан. Ер нь хилийн албанд ажиллаж байгаа эмэгтэйчүүд бүх төрлийн ажил хийдэг.

-Энэ их ажлын хажуугаар ар гэрийн ажлыг амжуулна гэдэг хэцүү байх даа?

-Асар их тэвчээр, хариуцлага, нарийн зохион байгуулалт байдаг(инээв). Гэхдээ ар гэр хаягдлаа гэсэн ойлголт огт байхгүй. Ер нь сүүлийн үед хилчин эмэгтэйчүүдийн нийгмийн асуудлын тал дээр маш их анхаардаг болсон шүү дээ. Жишээлбэл, бидний байшин ердийн галлагаатай. Өвлийн цагт тарах цагаас 30 минутын өмнө тараад хоол ундаа хийчихсэн, үр хүүхдээ тосоод авчихсан байх жишээтэй. Цаашлаад эмэгтэй хүнд тусалж дэмжих зөндөө зүйл байдаг учраас Хилийн цэрэгт эмэгтэй хүн алба хаахад хүндрэлгүй.

-Чөлөөт цагаа хэрхэн өнгөрүүлж, гоо сайхандаа хэрхэн анхаарч байна?

-Одоо бүх зүйл сайхан хөгжчихсөн шүү дээ. Хилчин бүсгүйчүүд Улаанбаатар хотын та бүхэнтэй эн тэнцүү зүйл эдэлж хэрэглэдэг гэж боддог. Өөрийн гоо сайхан арьс арчилгаандаа анхаардаг болчихсон. Бүх брэндийн бүтээгдэхүүнийг чадлаараа олж авахыг хичээдэг. /инээв/ Сумын төвдөө л гэхэд хилчин эмэгтэйчүүд хамгийн сайхан биеэ авч явдаг, хаа явсан газраа соёлыг түгээж байдаг. Чөлөөт цагаараа би ном, сонин их уншдаг. Мөн бид өглөөдөө гүйхийн зэрэгцээ зумба бүжгээр хичээллэдэг. Сүүлийн үед бас манайхан зүү ороох оёдлыг нэлээн сонирхдог болчихсон. Зүүлт, ээмэг хийнэ. Хагас, бүтэн сайн өдрүүдэд сагс тоглоно.

Б.БАЯРБАТ: ЭХ ОРОН ГЭЖ ЮУ ВЭ, ХИЛЧИН БААТАР ГЭЖ ХЭНИЙГ ХЭЛЭХ ВЭ ГЭДГИЙГ СУРАЛЦААД ЯВЖ БАЙНА

Салхи салхилан тэнгэр дахин үүлшиж, хур бороо ширүүн ороод түр намдав. Хаашаа ч харсан шалбааг, ус. Борооны дараа чийг үнэртэж, орчлон дэлхий өнгөө засжээ. Энэ цаг уурт жагсаалд номхон командтай зогсох Дундговь аймгийн Сайнцагаан сумаас Хилийн цэрэгт татагдан ирсэн Б.Баярбаттай цөөн хором хөөрөлдлөө. Тэрээр Кино Урлагийн дээд сургуулийн сэтгүүл зүйн нэгдүгээр курсэд суралцаж байгаад жилийн чөлөө аван цэрэгт морджээ.

-Цэргийн албанд татагдаж ирээд хэд хонож байна. Зутруу байна уу?

-18 хонож байна. Ард амьдралд өөрсдийн дураар байж байгаад Хилийн цэрэгт анх татагдан ирээд цагийн хувиар, тушаалаар дагуу байх хэцүү байсан. Нэг л дасаж өгөхгүй. Одоо харин цэрэг болох гээд хичээж явна даа. Салааныхаа цэргүүдтэйгээ одоо л танилцаж, найзууд болж эхэлсэн. Цаашид бүтэн жилийн хугацаанд хамт байх учраас, “Байгалийн өмнө шантарч үзээгүй” гээд дуу шиг жаргахдаа хамт жаргаж даарч, хөрөхдөө хамтдаа гэж л бодож байна.

-Шөнөдөө ширүүн бороо ороод хүйтэн байна шүү дээ. Майханд хоноод үүрээр даарч байна уу?

-Даарах үе бий бий. Мэдээж тал хээрийн бүс учраас эрс тэс уур амьсгалтай. Шөнөдөө жаахан жиндүүхэн.

-Сургалтын төвийн нэг өдөр хөтөлбөр хэрхэн өнгөрдөг вэ?

-Өглөө долоон цагт “сэрээд” гэсэн командаар босно. Тэгээд өглөөний гүйлтэндээ гараад дараа нь хувийн ариун цэврээ хангачихаад хоолондоо орно. Бид 26 нэр төрлийн бүтээгдэхүүн , хоол хүнс хэрэглэдэг л дээ. Хилийн цэрэг хангалт сайтай юм байна. Цагийн хувиараар хооллодог болохоор анх ирээд хоолондоо цаддаггүй байсан. Одоо барахаа больж байгаа \инээв\. Хоол идсэний дараа цагийн хуваарийн дагуу хичээлүүд явагдана \онол эрх зүй, хилийн алба,цэргийн дүрэм,биеийн тамир,галын бэлтгэл тусгай бэлтгэл гэх мэт хичээлүүд ордог.\ Сургуулилт болон лекцүүд ордог. Дадлага хийнэ. Цагийн хуваарийн дагуу зэвсэгтэй харьцах биеийн тамирын дасгал хөдөлгөөн гэх мэт. Ингээд оройн тоондоо ороод 22:00 цагт амардаг.

-Үдийн амралтаараа юу хийдэг вэ?

-Амралтын хугацаанд захны даавуу оёх, гутлаа тослох, зарим нь унтаж амардаг. Мөн соёл хүмүүжилийн цаг гэж бий. Энэ хичээл дээрээ түүхэн кино үзэж, мэтгэлцнэ. Мөн өдөр тутмын сонин болох “Өдрийн сонин”, “Өнөөдөр сонин”, “Эх орны манаа” гээд сонингуудаа уншиж мэдээлэл авна. За тэгээд эх орон гэж юу вэ, хилчин баатар гэж хэнийг хэлэх вэ гэх мэт маш олон сэдвээр ярилцдаг.

-Коронавирус гарсантай холбогдуулан ариун цэврийг чанад сахиж байх шиг байна?

-Тийм шүү. Хоёр ээлжийн маск өгсөн. Угаагаад л ээлжилж зүүдэг. Мөн гараа тогмол ариутгана. Ер нь тэгээд би цаг хугацаа хожиж байгаа гэж бодож байгаа. Цар тахал гарсан энэ үед хүн бүхэн ажилгүй хичээлгүй, хийцгүй байна. Харин би энэ үеийг ашиглаад эр цэргийн албаа хааж, цаг хугацааг үр өгөөжтэй өнгөрүүлж байна. Ер нь цэргийн албанд сэтгэл зүй хамгийн чухал гэж боддог. Сэтгэл зүйн талд өөдрөг байж чадвал жилийн хугацаа сар юм шиг л байна. Сэтгэл зүйгээ алдвал жилийн хугацаа арван жил юм шиг л санагдана гэлээ.

Ийнхүү бид хоёрыг ярилцаж суух үед бороо тасралтгүй орсоор л байв. Бүтэн жилийн хугацаанд цэргийн алба хаагчдын дунд сэтгэл зүйн судалгаа тогтмол явагдаж байдаг аж. Үүнд цэргийн албан хаагчийн сэтгэл зүйн бэлтгэлээс гадна хамгийн чухал зүйл бол хувь хүний төлөвшил дээрээс нь төрөлх зан характер гэнэ. Үүнийг харгалзан үзэж албанд тусгах шаардлагатай байдаг аж. Тухайн хүний сэтгэл зүйн дархлаа маш өндөр байх хэрэгтэй гэх үү дээ. Хилчин хүмүүс байгаль цаг агаарын ямар ч үед үүргээ гүйцэтгэх шаардлага гардаг. Тэр эрсдэл, өөрт тулгамдсан асуудлыг даван гарах сэтгэл зүйн бэлтгэл олгохын тулд зөвлөгөө болон бусад арга хэмжээнүүдийг тус анги авч хэрэгжүүлдэг гэнэ. Бодит байдал дээр хилийн манаан дээр үүрэг гүйцэтгэж байгаа бүрэлдэхүүн бүгд хөнгөн чанарын сэтгэл зүйтэй хүмүүс бол хил зөрчигчтэй тулсан үед хийсвэр дүгнэлт гаргах сөрөг нөлөөтэй бөгөөд энэ нь албанд сөргөөр нөлөөлдөг гэнэ. Нэлээн нухацтай хандлагатай албан хаагчийг бүрэлдэхүүнд оруулбал үр дүн маш өндөр байдаг аж. Ингээд цэргүүд оройн хоолныхоо дараа сэтгэл зүйн сорилго, тестээ бөглөхөөр майханд цуглалаа. Майнхы зүүн урд хуцах хилийн цэргийн нохой сонирхол татна. Сургагчийг нь олж уулзан хэсэгхэн Хилийн цэргийн үнэнч анд нөхрийн талаар ярилцлаа. Тэрээр “Хилийн цэрэгт тусгай ажиллагааны, эрлийн, хамгаалалтын гэсэн гурван төрлийн нохой байдаг. Түүний нэг бол Жимми бол хил зөрчигч нэвтэрсэн тохиолдолд мөрөөр нь хайдаг герман үйлдрийн хоньч нохой” гэлээ. Ингээд цэргүүд ч оройн тоондоо орох цаг болж бүгд тал тийш таран одож бид амрах байрны зүг хөдөллөө.

ЭХ ОРНЫ МИНЬ ХИЛ ТАЙВАН АМГАЛАН БАЙНА

Дараагийн өглөө ч бороо үргэлжлэн орсоор. Манай сурвалжлах баг ангийн захирагч, дэд хурандаа Б.Баасансүрэнгийн хамт байгалийн өвөрмөц тогтоцтой хилийн 0148 дугаар салбарт очлоо. Ангийн ойролцоох Бударын чулууд холоос харахад хоорондоо нилээн зайтай цуварч үзэгдсэн ч ойртох тусам далайн доогуур явж байгаа мэт зураасан хээтэй, шигүү хаднууд харагдлаа. Уг салбар Онгон, Наран, Баяндэлгэр, Дарьганга гэсэн дөрвөн сум дамнан хилээ хамгаалдаг гэнэ. Биднийг очиход салбарын хамт олон халуун хоол цайгаар дайллаа. Ширээн дээр шинэхэн барьсан талх, гараар хийсэн өтгөн шаргал молоко, жимсний чанамал тэргүүтэн харагдана. Халуун цай, цуйвангаар дайлахын зэрэгцээ дугаар салбарын тогооч Ч.Хонголзул молоко, талх тэр байтугай чихрийн тавагаа хүртэл шүрээр урлаж хийсэн тухайгаа хуучиллаа. Мөн тэрээр “Манайх гэр бүлээрээ салбарт ажиллаж байна. Хоёр хүүхэдтэй. Том хүү маань хотод сурдаг. Бага нь бид хоёртой хамт байдаг. Бид чинь өөрийн хүүхдүүдээс илүү цэрэгт татагдан ирсэн хөвгүүдэд аавынх нь оронд аав, ээжийнх нь оронд ээж болж л ажиллаж байна шүү дээ”/инээв/ хэмээсэн юм.

Дугаар салбарын хариуцсан хэсэг болох Бударын чулууны нийт тогтоцын 70 хувь нь Монголд үлдсэн 30 хувь нь Хятадын талд байдаг аж. Хил дамнасан байгалийн өвөрмөц тогтоцтой Бударын чулуу бичигтэй хад, шилийн сайн эр Торой бандийн Хулгайчийн шанд гэх олон сайхан тогтоц газруудаас бүрдэнэ. Хулгайчийн шанд нь эргэн тойрон маш том хадаар хүрээлэгдсэн булаг байх аж. Бороо хур ихтэй жил бол булаг оргилж, хадан хавцал усаар дүүрдэг гэнэ. Мөн шандаас наах нь бичигтэй хад бий. Бичигтэй хадан дээр гэр бүл болж байгаа хосууд болон гөрөөс, ан амьтдын дүрсийг сийлжээ. Хилийн салбараас наашлах үед талд бөөн цагаан зээрийн сүрэг давхилдан харагдсан юм. Мөн арав гаруй жилийн өмнө Бударын чулуунд долоо найман тооны аргаль, угалз нутагшуулсан гэнэ. Түүнээс хойш тоо толгой нь нэмэгдсэн талаар аян замын нөхөд хуучиллаа. Бид явсаар хилийн дугаар багана дээр ирлээ. Хилийн манаанд гарч байгаа эрсийн нэг болох Дархан-Уул аймгаас татагдан ирсэн Э.Баянсантай хэсэг ярилцав. Тэрээр “Анх би Хилийн цэрэгт ирнэ гэж огт бодож байсангүй. Гэтэл Хилийн цэрэгт хуваарилагдан ирсэн. Анх ангид ирчихээд хувцсаа өмсөхийг л тэсэн ядан хүлээж догдолсон. Анги дээр байсан найзуудтайгаа нэг салбарт хуваарилагдчих юмсан гэж бодсон. Гэхдээ бүгд өөр салбарт хуваарилагдсан. Би өөрийгөө хамгийн сайхан газар ирсэн гэж боддог. Хилийн манаанд гараагүй үедээ ус түлээнд явахаас эхлүүлээд ажил ихтэй байдаг. Чөлөөт цагаараа өдөр тутмын сонин ихэвчлэн уншдаг. Ялангуяа “Өдрийн сонин”-ыг уншдаг. Үнэн бодитой, сонирхолтой мэдээллүүдийг нь гарчиглаж суух “амттай” шүү. Би ард амьдралд байхдаа хоол хийж чаддаггүй байлаа. Ер нь айлын эрх хүүхэд гэх үү дээ. Энд ирээд хоол хийхээс эхлүүлээд малд явах гээд олон зүйл суралцаж байна. Хамгийн сайхан мөч бол мандах нарнаар морио унаад хилийн манаанд гарах. Өмнө нь морин дээр мордож үзээгүй байсан. Сүлдэт баганаас цааш хүний нутаг гэхээр чулуу нь хүртэл өөр санагддаг. Хил тайван байна. Ар гэрийнхэнтэйгээ тогтмол холбогддог. Хааяа цэргүүдэд илгээмж ирж л байдаг. Гэхдээ хангамж сайтай болохоор гэрээсээ илгээмж аваад байх шаардлагагүй. Үеийхэндээ хандаж хэлэхэд Хилийн цэрэгт алба хаагаарай гэж хэлье. Эр хүний хийморь энд л байна” гэлээ.

Монгол орны бат цайз зүүн хязгаараас бичсэн тэмдэглэл маань ийнхүү өндөрлөж байна. Манай сурвалжлах баг их хотын зүг хөдөллөө. Суварган цэнхэр уулс, сувдан цагаан үүлс ард үлдэж, тэртээд Бударын чулуу алсарлаа. Эх орны минь хил тайван амгалан байна.

С.ЛХАМСҮРЭН