Өмнөговь аймгийн Баяндалай сумын Баян багийн “Улаан хад” гэдэг газар /сумаас зүүн зүгт 31 км 43.55N 103.88E/ 05.11-ний өдрийн 06:29 цагт 3.9 магнитутын хүчтэй газар хөдлөлт болжээ.
Газар хөдлөлтийн тухай мэдээллийг ООГХ-с мөн өдрийн 06:49 цагт цахим шуудангаар Онцгой байдлын албанд ирүүлсэн байна. Тус аймгийн Онцгой байдлын газраар дамжуулан тус сумын Засаг дарга Л.Батбаатараас тодруулахад иргэдэд чичирхийлэл мэдрэгдээгүй, учирсан хохиролгүй гэж мэдээлжээ.
Эрүүл мэндийн яамнаас COVID-19 халдварын цаг үеийн нөхцөл байдлын тухай ээлжит мэдээллийг хийлээ. Хэвлэлийн хуралд ХӨСҮТ-ийн захирал Д.Нямхүү, Эрүүл мэндийн яамны Тандалт, шуурхай удирдлагын хэлтсийн дарга Д.Нарангэрэл, ЭМЯ-ны Гадаад харилцааны хэлтсийн дарга Б.Янжмаа, ДЭМБ-ын мэргэжилтэн О.Ариунтуяа нарын албаны хүмүүс оролцож байна. ХӨСҮТ-ийн Тандалт судалгааны албаны дарга А.Амбасэлмаа “Тавдугаар сарын 10-нд Монгол Улсад сэжигтэй тохиолдол бүртгэгдээгүй. Өчигдөр ХӨСҮТ-ийн Вируслогийн лаборатори болон Дархан-Уул аймгийн салбар лабораторид нийт 107 хүнд шинжилгээ хийхэд бүгд шинэ коронавирусийн халдваргүй гарсан.
ХӨСҮТ-д 107 хүн ажиглалт, тусгаарлалтад байна.
Мөн одоогоор ХӨСҮТ-д эмчлэгдэж буй 28 тохиолдлын биеийн байдал тогтвортой, дунд, хоёр хүний биеийн байдал хүндэвтэр байна. Дөрөвдүгээр сарын 30-нд ирсэн Сөүл-Улаанбаатар чиглэлийн транзит нислэгээр ирсэн хүмүүст хоёр удаагийн давтан шинжилгээ хийсэн. Зарим тохиолдолд нь гурван удаагийн шинжилгээ хийлээ. Энэ долоо хоногт Франкфурт, Сөүлээс ирсэн хүмүүсийн давтан шинжилгээг үргэлжлүүлэн хийнэ” гэв.
Улсын Их Хурлын 2019 оны намрын ээлжитчуулганаар хэлэлцэж баталсан хууль тогтоомжийн талаарх танилцуулга, инфографикийг уншигч та бүхэнд цувралаар хүргэж байгаа билээ. Энэ удаа Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Австри Улсын Засгийн газар хоорондын санхүүгийн хамтын ажиллагааны хэлэлцээр соёрхон батлах тухай хуулийн танилцуулга, инфографикийн хамт хүргэж байна.
Монгол Улсын Засгийн газраас 2019 оны 12 дугаар сарын 02-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Австри Улсын Засгийн газар хоорондын Санхүүгийн хамтын ажиллагааны хэлэлцээрийг соёрхон батлах тухай хуулийн төслийг Улсын Их Хурлын 2019 оны 12 дугаар сарын 20-ны өдрийн чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцэж баталлаа.
Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Австри Улсын Засгийн газартай хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлж, тодорхой төсөл, хөтөлбөр, арга хэмжээг Австрийн Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлээр санхүүжүүлж, хэрэгжүүлэх чиглэлээр ажиллахаар тохиролцсоны дагуу 40 сая еврогийн Санхүүгийн хамтын ажиллагааны анхны хэлэлцээрийг 2011 онд, 2 дахь хэлэлцээрийг 2016 онд тус тус байгуулсан байна.
Өмнөх Санхүүгийн хамтын ажиллагааны хэлэлцээрүүдийн хүрээнд төслүүд амжилттай хэрэгжиж байгаа туршлага дээр үндэслэн Австрийн талаас санхүүгийн хамтын ажиллагааны 3 дахь хэлэлцээрийг байгуулахаар санаачлан, хэлэлцээрийн төслийг ирүүлсэн. Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Австри Улсын Засгийн газар хоорондын Санхүүгийн хамтын ажиллагааны хэлэлцээрийг Bена хотноо 2019 оны 9 дүгээр сарын 20-ны өдөр, Улаанбаатар хотноо 2019 оны 9 дүгээр сарын 25-ны өдөр гарын үсэг зурж байгуулжээ.
Энэхүү 40 сая еврогийн Санхүүгийн хамтын ажиллагааны хэлэлцээрийн зээлийн ерөнхий нөхцөл нь:
зээлийн хүү (жилийн) – 0 хувь;
зээлийн хугацаа – 16-26.5 жил;
зээлийн үндсэн төлбөрөөс чөлөөлөгдөх хугацаа – 5-12 жил;
хөнгөлөлтийн түвшин – 35 хувиас доошгүй.
Санхүүгийн хамтын ажиллагааны хэлэлцээрт тусгагдсанаар хөнгөлөлттэй зээлээр дараах салбаруудын төслүүдийг хэрэгжүүлэх боломжтой. Үүнд:
дэд бүтэц;
хотын усан хангамж, эрүүл ахуй;
бохир ус, хог хаягдал;
төмөр замын болон замын хөдөлгөөний аюулгүй байдал;
боловсрол, мэргэжлийн боловсролын сургалт;
эрүүл мэнд, иргэний хамгаалал (хот, орон нутгийн гал түймэртэй тэмцэх үйл ажиллагаа, гамшгийн анхааруулга гэх мэт);
хөдөө аж ахуй;
бусад нийгмийн дэд бүтэц.
Таны тээврийн хэрэгсэлийн улсын дугаар 5 болон 0 гэсэн тоогоор төгссөн бол энэ сардаа багтаан татвар төлөх ёстой. Тээврийн хэрэгсэл эзэмшигч та иргэний үүргээ биелүүлж хугацаандаа амжиж татвараа төлнө үү.
Хэрвээ танд банк явах зав зай хомс буй бол санаа зоволтгүй. Авто тээврийн хэрэгсэл эзэмшигч иргэд ухаалаг утасны SMARTCAR аппликейшн болон тээврийн хэрэгслийн нэгдсэн цахим үйлчилгээний www.smartcar.mn, www.itax.mta.mn цахим хуудсанд хандаж, цаг хугацаагаа хэмнэн, авто тээврийн хэрэгслийн албан татвар, агаарын бохирдол, зам ашигласны төлбөрийг аль ч банкны онлайн гүйлгээний эрхтэй төлбөрийн карт, QPay үйлчилгээгээр дамжуулан төлбөрөө төлөх бүрэн боломжтой. Мөн ГЭРЭГЭ киоск машинаар дурын банкны картаар төлөх боломжтой.
Иргэн та цаг заваа хэмнэж www.itax.mta.mn, www.smartcar.mn цахим хуудсаар дамжуулан төлбөрөө төлөөрэй. Та авто тээврийн болон өөрөө явагч хэрэгслийн албан татвар, агаар бохирдлын төлбөр, авто зам ашигласны төлбөрийг онлайнаар төлсөн бол төлбөрийн баримтаа хэвлэж, тээврийн хэрэгслийн гэрчилгээндээ хавсаргаарай.
Таны эзэмшиж буй автомашины улсын дугаар
Та тээврийн хэрэгслийн албан татвар, төлбөр хураах цэгүүдэд биечлэн очихоор бол:
Таны тээврийн хэрэгслийн төлөх татварын дүн нэхэмжлэх үүссэн тохиолдолд Худалдаа хөгжлийн банк, Улаанбаатар Хотын Банк, ХААН банк, Голомт банк, Хас банк, Төрийн банкинд хандан төлж болохоос гадна дараах татварын цэгүүдээр үйлчлүүлж болно.
1.Татварын хэлтэс /БЗД, БГД, СХД, СБД, ЧД, ХУД, НД, БХД, БНД/
2.Авто Тээврийн Үндэсний Төв /цирк салбар, таван ган, нисдэг машин салбар/
3.Нийслэлийн Үйлчилгээний Нэгдсэн Төв /Дүнжингарав, Мишээл, Драгон төв, 6 буудлын Оргил төв/
Даваа ~ Баасан: 09:00 – 18:00
Бямба, Ням : Амарна
4.Техник хяналтын үзлэгийн төв /БЗД, БГД, СХД/
Даваа ~ Баасан: 08:30 – 20:30
Бямба, Ням: 09:00 – 19:00
5.Да хүрээ худалдааны төв
Мягмар ~ Ням: 08:30 – 17:30
Даваа : Амарна
2020 оны тавдугаар сарын 11-15-ны теле хичээлийн хуваарийг хүргэж байна.
Эх сурвалж: БСШУСЯ
Тээврийн цагдаагийн албаны Жижүүрийн шуурхай удирдлагын хэлтэс 2020.05.09,10-ны өдрүүдэд нийт 364 дуудлага мэдээлэл хүлээн авснаас 268-н зам тээврийн ослын шинжтэй дуудлага мэдээлэл бүртгэгдсэн.
Бүртгэгдсэн зам тээврийн ослын улмаас 5 хүн гэмтсэн, Ноцтой зам тээврийн ослын улмаас орон нутагт 1 хүний амь насыг хохирсон байна.
Нийт хүн бэртсэн ослыг хэлбэрээр нь авч үзвэл
Ноцтой зам тээврийн ослоос дурдвал:
Хөвсгөл аймгийн Эрдэнэбулган сумын нутаг дэвсгэрт 2020.05.09-ний өдрийн 13 цаг 27 минутын орчимд Toyota Mark-II маркийн автомашин хашаанаас ухрах үйлдэл хийхдээ явган зорчигч 55 настай, эмэгтэй Н-ийг мөргөж амь насыг нь хохироосон хэргийг шалгаж байна. Урьдчилсан байдлаар жолооч 31 настай эрэгтэй Э нь согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн /драгер 1,66%/ байсныг тогтоожээ.
Мөн алба хаагчдаас хийсэн хяналт шалгалтын үеэр согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодсон 50 жолоочийг илрүүлж хуулийн дагуу хариуцлага тооцсон байна.
Согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн үедээ автомашин жолоодож зам тээврийн осол гаргасан 4 зөрчил бүртгэгдсэн байна.
Амралтын өдрүүдэд бүртгэгдсэн зам тээврийн осол, хэргийг өмнөх 7 хоногийн нөхцөл байдалтай харьцуулахад нийт дуудлага мэдээлэл 2,9 хувиар буурч, Бүртгэгдсэн зам тээврийн осол 5,5 хувиар өссөн үзүүлэлттэй байна.
Замын хөдөлгөөнд оролцогч та бүхэн архи, согтууруулах ундааны төрлийн зүйл хэрэглэсэн үедээ тээврийн хэрэгсэл жолоодож хөдөлгөөнд оролцохгүй байх, замын хөдөлгөөний дүрмээ чанд баримтлан, өдрийн цагт автомашиныхаа “ОЙРЫН ГЭРЛЭЭ” асааж Covid-19 халдвараас сэргийлэх уриалгад нэгдэж замын хөдөлгөөнд оролцохыг Тээврийн цагдаагийн албанаас анхааруулж байна.
УИХ дахь МАН-ын бүлэг, АН болон ШИНЭН-ын зөвлөл өнөөдөр Төрийн ордонд хуралдаж, энэ долоо хоногт, байнгын хороод болон чуулганаар хэлэлцэх хууль, тогтоолын төслүүдийн талаар баримтлах байр сууриа нэгтгэнэ.
Энэ долоо хоногт байнгын хороод болон чуулганаар Үндсэн хуулийн цэцийн 2020 оны 03 дугаар дүгнэлт, Монгол Улсын Их Хурлын чуулганы хуралдааны дэгийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл, “Засгийн газрын гишүүний тангараг өргөх журам батлах тухай” тогтоолын төсөл, Монгол Улсын Засгийн газрын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг хэлэлцэнэ.
Мөн “АЛСЫН ХАРАА-2050” Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн үзэл баримтлал батлах тухай, Гамшгаас хамгаалах тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай, Зэвсэгт хүчний тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай, Эрүүл мэндийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай, Хот байгуулах тухай, Эрүүл мэндийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай, Хүнсний тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг хэлэлцэхээр товлосон байна.
Элсэлтийн ерөнхий шалгалтад бэлтгэх давтлагыг Ерөнхий боловсролын сургуулийн арванхоёрдугаар ангийн сурагчдын эцэг, эхийн хүсэлтийн дагуу энэ сарын 11-ний өдрөөс эхлэн нэг сарын хугацаатай зохион байгуулахаар болсон билээ. Энэ дагуу нэг сургуульд 40-50 хүүхэд буюу анги тус бүрт арваас хэтрэхгүй сурагч давтлага авахаар болсон. Мөн өчигдрөөс эхлэн сургалтын төвүүдийг ЭМЯ-ны зөвлөмжийн дагуу үе шаттай нээхээр болсон юм. Ингээд сургалтын төвүүд болон ерөнхий боловсролын сургуулиуд хэрхэн үйл ажиллагаа явуулж эхлэх талаар сурвалжилснаа хүргэе. Эхлээд “Эрдмийн ундраа цогцолбор 77 дугаар ахлах сургууль”-ийг зорилоо. Сургуулийн ойр орчимд эл хуль байсан ч дотогш ороход багш нар нэг хоёроороо коридороор алхаж харагдана. тус сургуулийн ахлах менежер л.амартуяатай уулзаж ярилцсан юм. тэрээр “Танхимаар давтлага өгөх шийдвэр гарсанд эцэг эхчүүд, сурагч, баш нар баяртай байна. Одоо бид халдваргүйжилт болон анги танхимын ширээ сандлыг цэгцлэх бэлтгэл ажлаа хийхээр анги удирдсан багш нараа хэсэг хэсгээр нь дуудчихаад байна. Үүнээс гадна халуун хэмжих төхөөрөмж, маск, гар ариутгалын зүйлсээ эхнээс нь бэлдээд ажиллаж байна” гэж өгүүлснээр яриагаа эхэлсэн.
-Сурагчид нэгдүгээр сараас хойш танхимаар хичээллэсэнгүй шүү дээ. Тэгэхээр хичээлээ түргэн нөхөхийн тулд юун дээр анхаарч ажиллах гэж байна вэ?
-Бид элсэлтийн ерөнхий шалгалтад бэлтгэх тусдаа төлөвлөгөө гаргасан. өнгөрсөн хугацаанд хүүхдүүдээс Баянгол дүүргийн хэмжээнд, сургуулийн хэмжээнд гээд хоёр онлайн сорилго авсан. ер нь танхимаар давтлага өгөх шийдвэр гаргасанд их баяртай байна. Одоо гол анхаарах зүйл бол хүүхэд юун дээр алдаад байна түүн дээр нь түлхүү ажиллана. Өмнөх сорилгын анализ дээр суурилаад хүүхдүүдэд танхимын сургалтаа илүү үр өгөөжтэй хүргэнэ. Үүнээс гадна бид 18-наас 22-ны хооронд дахин цаасаар сорилго авахаар төлөвлөж байна.
-Сорилго шалгалтуудад хүүхдүүдийн оролцоо, авч байгаа дүн ямар байна вэ?
-Манай сургуулийн хүүхдүүдийн оролцоо сайн байгаа. Дүнгийн хувьд ч гэсэн муугүй. Одоо дахин шалгалтыг цаасаар аваад хооронд нь харьцуулаад сургалтаа явуулах гэж байна. Энэ хоёр дүн маань хоорондоо хол зөрүүтэй гарахгүй л бол багш нар, эцэг эх, хүүхдүүд маань хичээж ажиллаж байгаа юм байна гэдэг дүгнэлтийг хийнэ.
-Танхимаар өгөх давтлагыг хэдээс хэдэн цагийн хугацаатай явуулахаар төлөвлөж байгаа вэ?
-Урьд нь манай хичээл 80 минутаар хичээллэдэг байсан. Одоо 40-60 минутаар, эсвэл цаанаас гаргаж өгсөн хугацаагаар хичээллэнэ. Ер нь аль болох удаан цагаар хүүхдэд ачаалал өгөхгүй, дархлааг нь унагаахгүй байх тал дээр анхаарч байна. Нэг хүүхэд гурваас дөрвөн хичээл сонгосон учраас цаг төлөвлөлтийн тал дээр ч төлөвлөгөөтэй ажиллана.
-Сурагчдын цай хоолны тал дээр ямар зохицуулалт хийх гэж байна?
-Арванхоёрдугаар ангийн хүүхдүүд хичээллэх учраас цайны газраа хэрхэн яаж ажиллуулах вэ гэдгийг захиралтайгаа ярилцаад бичээд л сууж байна даа. Ер нь цайны газартаа аль болох хүүхдийн дархлааг дэмжсэн илчлэг чанартай хоол гаргах байх.
-Энэ жил хүүхдүүд ямар хичээлээр түлхүү ЭЕШ өгч байна вэ?
– Хүүхдүүд янз бүр байна. орос хэл, газар зүй гэсэн хоёр хичээлийг нэг нэг хүүхэд сонгосон байсан. Гэтэл нийгмийн ухааныг 198 хүүхдээс 128 хүүхэд сонгочихсон байна. Тэгэхээр мэдээж хүмүүнлэгийн чиглэлээр мэргэжил эзэмших нь олонх байх.
-Хаврын улирлын хичээлийг элсэлтийн ерөнхий шалгалтад оруулахгүй гэсэн мэдээ байсан?
-Бидэнд яг тийм мэдээлэл ирээгүй. Ер нь телевизийн хичээлийг өчнөөн мөнгө санхүү, цаг зав гаргаад хийж байгаа учраас оруулахгүй байх гэсэн үндэслэл байхгүй. Тийм учраас телевизийн хичээлийн үр өгөөжийг цаг тухай бүрт нь дүгнээд л явж байна.
-Хүүхдүүд хувиараа ЭЕШ-аа хэр их бэлдэж байгаа болоо?
-Янз бүр л байна. 198-уулаа сайн бэлдэж байгаа гэж яг хэлэхгүй. Цахим хичээлээс гадна гадуур сургалтад суух, хувийн багштай хүүхдүүд ч бий. Гэхдээ манай сургуулийн хүүхдүүд сурлагаараа сайн.
-Ер нь энэ хаврын хичээл цахимаар орсон шүү дээ. Энэ нь ЭЕШ-ын дүнд нөлөөлөх үү?
-Мэдээж тодорхой хэмжээнд нөлөөлнө. Ер нь үлдсэн хугацаанд хүүхдүүддээ бүрэн хүрч ажиллах уу гэдгээс их зүйл шалтгаална. Юм хийдэг хүнд хугацаа их байна.
СУРАГЧ Б.МЯНГАНБАЯР: ТАНХИМААР ДАВТЛАГА ОРНО ГЭДЭГ ЦАХИМААР ХИЧЭЭЛ ҮЗЭХЭЭС ОНДОО
Мөн бид “Эрдмийн Ундраа цогцолбор ахлах 77-дугаар сургууль”-ийн арван хоёрдугаар ангийн сурагч Б.Мянганбаяраас цахим хичээлийн талаар тодрууллаа. Тэрээр “Би маркетингийн чиглэлээр СЭЗДС-д орно гэсэн төлөвлөгөөтэй англи хэл, математик гэсэн хичээлээр ЭЕШ өгөхөөр бэлдэж байна. Ер нь өнгөрсөн зун мэргэжлээ сонгоод шалгалтдаа өнгөрсөн хоёрдугаар сараас яг сууж бэлдэж эхэлсэн. Сорилго шалгалтуудаа өгөхөд англи хэлний хичээл дээрээ сайн оноо авч байгаа. Матемикийн хичээлдээ жаахан муу. Гэхдээ бэлдэх явцад оноо дээшилж л байна. Удахгүй танхимаар давтлагууд явна гэсэн. Тэгэхээр мэдээж хэрэг цахимаар хичээл үзэхээс ондоо. Багштайгаа тулж харьцаад илүү мэдлэг авах байх. Гэрээр хичээлээ үзэх боломжтой ч дүүгээ хардаг учраас заримдаа хичээл тасалдах тохиолдол бий. Телевизийн хичээлээ үзэж амжаагүй бол “и контент” гэсэн сайтаас нөхөж үзэж болно. Ер нь коронавирусийн энэ үеийг боломж гэж харж байгаа шүү. Дулаан орсон цагаас хойш өглөө гүйж, дасгал хийж эхэлсэн. Үүнээс гадна интернэтээр нь IELTS-ийн сонсох дасгалыг тогтмол хийж ЭЕШ-дээ бэлдэж байна. Одоо танхимын сургалт орохоор тэрийгээ багшдаа шалгуулаад илүү үр өгөөжтэй байна байх” гэлээ.
Г.ШҮР-ЭРДЭНЭ: ЭЛСЭЛТИЙН ЕРӨНХИЙ ШАЛГАЛТБОЛ ДУНД СУРГУУЛИЙН БОЛОВСРОЛОО ХАНГАЛТТАЙ ЭЗЭМШСЭН ҮҮ, ҮГҮЙ ЮҮ ЭСЭХ Л ШАЛГУУР
Цаашлаад бид хорооллын эцэст байшрилтай “Yeti school of English” сургалтын төвийг зорилоо. Биднийг сургалтын төвийн үүсгэн байгуулагч, багш Г.Шүр-Эрдэнэ угтсан юм. Багш “Yeti school of English” сургалтын төв бол сараар бус жилийн хугацаатайгаар бүх насныханд IELTS, TOEFL-ийн сургалт явуулдаг онцлогтой. Шинэ төрлийн корона вирус гарснаас хойш бүх хичээлээ онлайнаар зааж байна” гэж тэрээр суралцагчиддаа хичээл заахын хажуугаар хуучиллаа. Цонхны наагуур найм, есөн ширээ сандал эгнүүлэн тавьсан энэ өрөөнд хоёр хүүхэд элсэлтийн ерөнхий шалгалтдаа бэлдэхээр ирсэн байлаа. Тэд маск зүүчихсэн биенээсээ хол суух бөгөөд багшийнхаа өгсөн материал дээр хичээнгүйлэн ажиллаж харагдана. Бас хааяа нэг биенээсээ хариултуудаа асууж шалгацгаана.
Ингээд Г.Шүр-Эрдэнэ багштай сургалтын төвийн цаашдын үйл ажиллагааны талаар ярилцсанаа хүргэе.
-онлайн хичээлээ орж байгаа байх. Хэдэн хүүхэд онлайнаар сургалтад хамрагдаж байна вэ?
-Манайх жилийн хугацаатай сургалт явуулдгаараа бусад сургалтын төвүүдээс онцлогтой. Одоогийн байдлаар онлайн сургалтад суудаг хүүхдүүд маань нэг хоёр зүйл асуух гэж хааяа ирдэг. Хэдий өнөөдөр танхимын сургалт нээгдсэн ч гэсэн тэдгээр хүүхдүүдийн дүү нар нь цэцэрлэгт явахгүй ар гэрийн ажил гээд ирээд суух боломжгүй. Хөл хорионы үеэр дам дамаараа дамжиж дадлага авсан. Энд нэг сонин зүйлийг хэлэхэд арваннэгдүгээр сарын эхээр манай сургалтын төвийн хүүхдүүд ихэнх нь ханиад хүрч өвдөөд сургалт ороогүй. Удалгүй би ч өвдсөн. Ингээд он гараад нэгдүгээр сараар жигдрээд орох гэтэл коронавирус гээд хөл хорио тогтоосон.
-Цаашид танхимын сургалтаа ямар байдлаар явуулах гэж байна вэ?
-Одоо гурван өдрийн онлайн, гурван өдрийн танхимын сургалт гэсэн системээр ажиллана. Өнгөрсөн хугацаанд онлайнаар хичээллэх нь үр дүнтэй байгаа нь мэдрэгдсэн. Өнгөрсөн хугацаанд онлайн хөтөлбөрөө ч бүрэн боловсруулаад дуусчихлаа. Сургалтын тоног төхөөрөмжийн хувьд халуун хэмжүүр бэлдчихсэн. Сурагч хоорондын зайг нэг метр 50 см байх нөхцөлийг нь ч мөн хангасан. Халдваргүйжүүлэлтийн хувьд одоогоор дүүрэг хорооноос нэг ч хүн ирж санаа тавьсангүй. Өөрсдөө цэвэрлэгээ хийсэн гэсэн үг. Сургалтын төв нэг хичээл дуусаад дараагийн хичээл эхэлтэл 30 минут завсарладаг тийм учраас хангалттай агаар оруулчихаж байгаа.
-Сургалтын хөтөлбөрт ямар нэгэн шинэ зүйл нэмэгдэж байгаа юу?
-Сургалтын төвийн хүүхдүүдэд мэргэжлийн сэтгэл зүйн зөвлөгөө авч эхэлнэ. Үнэндээ арван таван хүүхэд сургалтад суулаа гэхэд гурав нь л гадаад явдаг. Гэтэл бүгд адилхан хичээл үзэж байгаа хэрнээ яагаад адилхан явахгүй байна. Энэ нь хүүхдүүдийн сэтгэл зүйтэй шууд хамааралтай учраас мэргэжлийн сэтгэл зүйчтэй хамтарч ажиллана.
-Одоогоор танай онлайн сургалтад хэчнээн хүүхэд хамрагдаж байгаа вэ. Цаашлаад энэ хүүхдүүдээ танхимаар хичээллүүлэх үү?
-Жилийн сургалтад ойролцоогоор 40 хүүхэд хамрагдаж байгаа. Хүүхдүүд IELTS, TOEFL шалгалтад бэлдэх гэж түлхүү ирдэг. Мөн үүнийхээ хажуугаар элсэлтийн ерөнхий шалгалтдаа бэлдэж байгаа хүүхдүүд ч бий. Гэхдээ одоогоор хүүхдүүд нэлээн идэвхгүй байна. Ер нь ямарваа нэгэн зүйлийг эхлэхэд суурь хэрэгтэй шүү дээ. Монголчуудын хувьд цахим боловсрол руу шууд ороход хамгийн наад зах нь хэрэглээний асуудал яригдана. Компьютергүй хүүхдүүд цөөнгүй бий. Түүнээс гадна гар утсаар хичээлээ хийж байна. Энэ нь боломжтой ч гэсэн хүүхдэд үлдэц байхгүй. Саяхан цахимаар шалгалт авахад 100-70-тай л хийж байна. Ер нь монгол хүүхдүүд бие даах чадвар муу. Ялангуяа өсвөр насны хүүхдүүд насны онцлогтой байна. Дээрээс нь ерөнхий сургалтын систем нь зогсчихсон учраас боловсролын төвд яг нөгөө зогсонги байдлаараа хандаж байна. Дэлхий нийтээр хэзээ хөл хорио тавигдахыг мэдэхгүй байгаа учраас маргаашийн IELTS, TOEFL-ийн шалгалтын төлөө хичээж байгаа цөөхөн л хүүхэд байна.
-Хаврын улирлын хичээл танхимаар ороогүй шүү дээ. Тэгэхээр ЭЕШ бэлдэж байгаа хүүхдүүдийн түвшин муу байна уу. Энэ ер нь дүн оноонд хэр нөлөөлөх бол?
-Айхавтар муу бол биш. Миний хувьд энэ сүртэй нөлөөлөхгүй гэж хэлнэ. Яагаад вэ гэхээр элсэлтийн ерөнхий шалгалт зөвхөн 10-12 ангид үзсэн хичээлээр шалгадаггүй. Зургадугаар ангиас хойших хичээлээр шалгадаг. Ерөөсөө суурь мэдлэгийг л шалгадаг шүү дээ. Үүний зэрэгцээ Монголын боловсролын салбар харьцангуй. Бага боловсролыг сайн олгодог. Бүгд уншаад, бичээд, бодоод сурчихаж байна. Харин дунд ангийн багш нар хүүхдүүдийг хаядаг. Үүний зэрэгцээ эцэг эх ч хайхардаггүй. Ингээд хүүхэд бие дааж эхэлнэ. Дүүгээ харна, сургуульдаа явна. Эцэст нь дунд ангидаа физик, математик, түүх, нийгэм гээд хөрснийхөө хичээлийг аваагүй учраас ахлах ангидаа бараг 70 хувь нь шахуу идэвхгүй болдог. Түүнээсээ болоод бүтэлгүй хайр дурлалд учрах асуудлууд гардаг. Ер нь бол элсэлтийн ерөнхий шалгалт өөрөө дунд шатны түвшин буюу дунд сургуулийн боловсролоо хангалттай эзэмшсэн үү эсэх л шалгуур.
-ЭЕШ өгөх сурагчдыг богино хугацаанд хэрхэн бэлдүүлэх гэж байна вэ?
-Багш хүүхдийнхээ нүд рүү харж заадаг л даа. Тэгж байж илүү ойлгуулдаг. Над шиг олон жил болсон багш нар дахин дахин хэлдэг. Одоо танхимаар орж эхэлж байгаа учраас илүү үр өгөөжтэй заана.
-“Yeti school of English” сургалтын давуу тал нь сайн сурч байгаа хүүхдээ гадаадын тэтгэлэгтэй сургууль руу явуулдаг. Тэгэхээр одоо яг гадагшаа явж сурна гэсэн бодол эрмэлзэлтэй хүүхдүүд хэр их ирж байна вэ?
-Одоогийн байдлаар ийм кэйс алга. Бүгд унтаахай байна. Намар бэлтгэгдээд оноогоо авчихаад сургуульдаа хандчихсан хүүхдүүд ч сураггүй байна. Уг нь сургуулиас нь урилга нэг хоёроороо ирж л байна. Вирусээс болоод маш олон хориг тавьсан, айдастай байгаа учраас явах боломж алга.
-Өнгөрсөн хугацаанд үйл ажиллагаа нь зогсонги байсан учраас одоо сургалтаа эхлүүлэхэд эдийн засгийн тал дээр хүндрэлтэй байгаа байх?
-Онлайнаар авч байгаа сургалт одоо авах гэж байгаа танхимын сургалт өнөөдрийн зардлыг нөхөхгүй шүү дээ. Манайх сарын нэг сая төгрөгний түрээстэй. Үүнээс гадна тог, дулаан, ус, интернэтийн зардал 500 мянган төгрөг болдог.
-Өнгөрсөн хугацаанд баар, ресторануудыг нээж хаасан ч сургалтын төвүүд хаалттай байсан. үүн дээр ямар байр суурьтай байгаа вэ?
-Ер нь эдийн засгаа бодоход хаах шаардлага байгаагүй. Нэг зүлийг хэлэхэд арваннэгдүгээр сард 110 мянган хүн уушгины хатгаа тусч 480 хүн нас барсан. Түүний 70 хувь нь 0-5 насны хүүхдүүд байхад эрүүл мэндийн сайд яагаад чимээгүй байгаад байсан юм бэ. Японд уушгины хатгалгаагаар 500 хүн нас барахад онцгой байдал зарлаж байна. Сурвалжлагч нарынх нь зай нэг метр 50 см байна. Гэтэл яагаад Монголд Эрүүл мэндийн яамнаас мэдээлэл хийхэд нэг микрофон тавиад алсын зайнаас контентоо хувааж болохгүй байгаа юм. Яахав хоолны газруудыг нээчихэж байна. Гэхдээ өглөө гэрээсээ гарахдаа хоолоо бэлдээд гарах боломжтой шүү дээ. Үүнээс гадна дэлхийд гэр бүлийн хүчирхийллийн түвшин нэмэгдчихсэн байна. Энэ асуудал ердөө архинаас хамааралтай. Дэлхий дээр 5000 хүн архинаас болж нас бардаг. Энэ тоо тэгж их стресстүүлээд байгаа юм бол яагаад архиныхаа дэлгүүр, үйлдвэрүүдийг хаахгүй байгаа юм.
Мөн бид Боловсролын үнэлгээний төвийн ЭЕШ-ын мэргэжилтэн Б.Болдсайхантай холбогдож тодруулахад тэрээр “Өнөөдрийн байдлаар цөөн тоогоор сургалт явуулахыг Засгийн газар онцгой комисс зөвшөөрөл олгоод хэрэгжихээр болж байна. Үүнтэй холбоотой зөвлөмжүүдийг аймаг нийслэлийн боловсролын газруудад хүргэсэн. Жишээлбэл, танхимын сургалт хэрхэн зохион байгуулагдах, хэрхэн ажиллах талаар зөвлөмжүүд БСШУСЯ-аар дамжаад бүх сургуулиудад хүрэх байх” гэсэн юм.
С.ЛХАМСҮРЭН
УДЭТ-ын уран сайхны удирдагч, УГЗ Найдангийн Ганхуягийг “Багш” буландаа урилаа. Тэрээр СУИС-д 30 жил багшлахдаа Амбий, Бооёогоос аваад Монголын урлагийн үе үеийн шилдгүүдийг төрүүлсэн тэргүүлэх профессор, доктор юм. Эл эрхэмтэй театрынх нь тухай, мөн уран бүтээл шавь нарынх нь тухай товчхон хөөрөлдлөө.
-Танай УДЭТ-аар сонин юу байна. Цаг үеийн нөхцөл байдал, хорио цээрийн дэглэмтэй хэрхэн зохицож ажиллаж байна даа?
-Театр үзэгчгүйгээр хэзээ ч оршин тогтнодоггүй. Дэлхийн сонгодог зохиолч Лев Николаевич Толстойн “Анна Каренина” зохиолоор манай театрын ерөнхий найруулагч, төрийн соёрхолт Н.Наранбаатарын найруулгаар тавьсан жүжиг бэлэн болсон. Гуравдугаар сарын эхээр нээлтийн тоглолтоо хийхээр төлөвлөж байтал, хорио цээрийн дэглэмээс болоод хойшлогдсон. Үзэгчид ихээхэн хүлээлттэй байгаа нь мэдрэгдэж байна. Жүжигчид маань энэ жүжгээрээ үзэгчидтэйгээ хурдан уулзах юмсан гэж сэтгэл догдлон хүлээж байгаа. Цаг үеийн байдлаас шалтгаалаад одоогоор жүжгийн сургуулилт ч хийж чадахгүй байна. Гэхдээ манай театр идэвхтэй ажиллаж, урьдчилан телевизэд бичүүлсэн жүжгүүд, урын санд байгаа жүжгүүдээсээ дээжилж, IPTV болон телевизийн эфирт цувралаар явуулж байгаа. Мөн UBS телевизтэй хамтарсан “Үлгэрийн далай” хөтөлбөрийг үзэгчид шимтэн үзэж байгаа. Цаашдаа энэ төслөө үргэлжлүүлж, “Найргийн далай”, “Үгсийн далай” гэх мэт цувралаар явуулах бодолтой байна. Нэрт найруулагч, зохиолч, Ламжавын Ванганы мэндэлсний 100 жилийн ойд зориулж “Эзэд” жүжгийн зохиолыг нь залуу найруулагч М.Батболд найруулахаар бэлтгэл ажилдаа орсон.
-Алтан үеийнхэн, ахмад уран бүтээлчдийнхээ дурсгалыг хүндэтгэж, олон ажил зохиож байгаа харагдах юм. Эрдэм шинжилгээний хурлууд, дурсамж тоглолт, нэвтрүүлгүүд гээд. Өнөө жил үргэлжилнэ биз дээ?
-Үргэлжлүүлэлгүй яахав. Өнөө жил тэгш ойн жил нь тохиож байгаа олон алдартнууд бий. Ардын жүжигчин Нямын Цэгмид, Доржийн Цэрэндулам, Дашзэвгийн Ичинхорлоо, Чимэдийн Долгорсүрэн, УГЖ Ёндонгийн Шаравдоо, УГЗ, Төрийн шагналт Ламжавын Ванган гээд арай наашилбал АЖ Аргамбайн Монголхан найруулагчийн 90 жил, АЖ Жагдамбын Лхамхүүгийн 80 нас, нэлээд наашилбал театр, киноны нэрт жүжигчид болох УГЖ Б.Цэрэнпагма, Б.Цэцэгбалжид, Н.Цэвээнравдан, хүүхдийн дүрийн нэрт мастер, жүжигчин О.Норолхоогийн 70 насны ой гээд. Эднийхээ ойд зориулж “Бид мартахгүй” дурсамж тоглолт, гэрэл зургийн үзэсгэлэн, номоо гаргана. Манай театрын гол зорилго бол ахмад уран бүтээлчдээ дурсахаасаа илүүтэй тэдний бүтээл туурвил, тоглолтын арга барилыг шинжлэх ухааны үндэстэй судлан, судалгааны эргэлтэд оруулж хойч үедээ өвлүүлэн үлдээх явдал юм. СУИС-ийн эрдмийн зөвлөлтэй хамтарч 2005 оноос хойш “Ахмад үеийн арга туршлага” эрдэм шинжилгээний бага хурлыг жил бүр зохион явуулж ирсэн. Хуралд тавигдсан илтгэлүүдээ боловсруулж, ном болгож гаргадаг уламжлалтай. Манай театрын жүжигчин болгон эрдэм шинжилгээний хурал, илтгэл тавих хэмжээнд боловсорсон гэж ойлгож болно. Эрдмийн театрын жүжигчид энэ талдаа арай өөр байх ёстой л доо. Орчин цагт аливаа бүтээлийг ул суурьтай судалгаагүйгээр хийх боломжгүй болсон. Маш их уншиж, судлах хэрэгтэй болж байна. Дэлхий дахины театрын олон урсгал, арга технологитой танилцаж, тэндээс хэрэгтэйг нь авч, өөртөө мөн театртаа шингээх ёстой юм. Ухаан мэдлэг хоёроор уудалж, шигшиж авна гэсэн үг. Гадаадын болгон гайхамшиг бас биш шүү дээ. Туйлширч болохгүй. Манай театр бол 90 гаруй жилийн туршид боловсорч, төлөвшиж тогтсон өөрийн дэг сургуультай уламжлалтай.
-Та нөгөө Станиславскийн дэг сургууль гэж хэлэх гээд байна уу. Зарим орны театрууд энэ дэг сургуулиас татгалзаж, театр судлаачид энэ дэг сургуулийг эзэмших боломжгүй, нэг талдаа жүжигчний сэтгэхүй, эрүүл мэндэд хортой гэж үздэг юм биш үү?
-Би бол Станиславскийн дэг сургуулийн зарчмын төлөө үнэнчээр явдаг хүн. Дотооддоо жүжигчний, гадаадад найруулагчийн мэргэжлээр энэ л дэг сургуулиар суралцсан. Залуудаа энэ театрт жүжигчин байлаа. Манай театрын амжилт бол энэ дэг сургуулийг эзэмшиж, тууштай баримталсны үр дүн. Манай театрын жүжигчид К.Станиславскийн дэг сургууль болох дүрийн дотоод мөн чанарыг судлан, өөрөөрөө дамжуулан сэтгэхүйн үйлдлээр илэрхийлэн гаргах зарчмыг баримталж, сэтгэл зүйн театрын төлөө үеийн үед үнэнчээр зорьж яваа. Гэхдээ Монголд орчин цагийн мэргэжлийн театр бий болохдоо гадны дэг сургуулийг хуулж авчраад тавьчихсан юм огт биш. Ардын театрын баялаг уламжлал, нүүдэлчний өв соёл дээрээ тулгуурлаж, монгол үндэсний онцлогт тохирсон дэг сургуультай театрыг байгуулсан юм шүү дээ. Түүний үлгэр жишээ бол манай театр. Ирэх жил Монголд орчин үеийн театрын урлаг үүсч хөгжсөний болон УДЭТ байгуулагдсаны түүхт 90 жилийн ой болно. Манай театр бол жүжигчний театр. Жүжигчний театрт найруулагч онцгой үүрэгтэй. Манай театрын уламжлалаас авч үзвэл Бөмбөгөр ногоон театрт Цэцэний Гомбожав, Ширнэнгийн Аюуш, Донровын Намдаг гээд анхны найруулагчдаас эхлээд Эрдэнэбатын Оюун багш, Нямын Цэгмид, Навааны Дугарсанжаа, Билгээгийн Мижиддорж нар. Тэдний араас Орос улсад театрын найруулагчийн бүрэн дээд боловсрол эзэмшсэн анхны найруулагчид Л.Ванган, С.Гэндэн нарыг залгуулаад А.Монголхан, С.Галсанжав нарын найруулагчдын үе. 1970-аад оны дундуураас Б.Мөнхдорж, Г.Доржсамбуу нарын өөр өөрийн онцлогтой, арга барилтай найруулагчид гарч ирж, жүжигчний театрыг хөгжүүлсэн юм. Эдний араас Б.Баатар, Ч.Найдандорж гээд бидний үеийнхэн залгасан даа. Жүжигчний дотоод мэдрэмж, оюун ухаан, зүрх сэтгэлээр дамжиж гарсан үнэн, амьд тоглолтыг эрхэмлэдэг манай театрын хувьд үе үеийн найруулагчид энэ зарчмыг баримталж, театрын өнгө төрхийгтодорхойлж, уламжлалыг хадгалж ирсэн байдаг. Ерөөсөө хэдий чинээ сайн жүжигчин байгаад найруулагчгүй бол юу ч биш шүү дээ.
-Өнөө цагт театрын өнгө төрхийг тодорхойлж яваа ямар найруулагч байна?
-Шавиа л хэлнэ дээ. Н.Наранбаатар найруулагч “Парисын дарь эхийн сүм”, “Гамлет”, “Ромео Жульетта хоёр” зэрэг сонгодог жүжгүүд, “Тэнгэрийн хүү” түүхэн туульсын жүжиг, “Би эндээс явахгүй”, “Бүсгүйн зурвас” гээд олон жүжгүүдийг найруулж тавьсан. Бүгд амжилттай болсон. Үзэгчид шуурч үзсэн. Мэргэжлийн өндөр түвшин, үзэгчдийн эрэлт хэрэгцээг эн тэнцүү барьж чаддаг найруулагч. Энэ бол онцгой чадвар. Миний энэ тавилтыг өнөөдрийн үзэгчид ойлгохгүй, ирээдүйд ойлгох болно гээд сууж байдаг найруулагч байдаг. Эцсийн эцэст театр үзэгчдэд зориулагддаг. Үзэгчидгүй жүжиг тавиад юүхэв. Наранбаатар бол найруулгын тавилтаа урьдчилж хараад жүжигчдийг зөв залж, дүрийнх нь амьдралыг гаргуулж чаддаг, жүжигчний театрын найруулагч. Шавь маань өнөө жил СУИС-д найруулагчийн анги авч, хичээллүүлэх гэж байна. Ид хийж бүтээж байгаа, найруулах арга туршлага жигдэрсэн үедээ хэдэн шавь нар төрүүлэх хэрэгтэй л дээ. Арван оюутан төгсөхөд гурав нь найруулагч болчихвол зорилго биелэлээ гэсэн үг. Тэрнээс бол дипломтой болгон найруулагч байдаггүй юм л даа. Одоо хүссэн болгон жүжиг, кино, улсын баяр наадмын тоглолт гэхчлэн найруулах болж. Найруулагчийн мэргэжлийг дэндүү “доош нь хийж” байна л даа. Малын эмчийг хүний эмчээр ажиллуулдаггүй биз дээ. Тэгэхлээр урлагийн мэргэжлийн шинж чанар нь алга болчихож байгаа юм. Бид нар өөрсдөө мэргэжлийн урлаг хийж байна уу, сонирхогчийн урлаг хийж байна уу гэдгээ ялгахаа больчихлоо шүү дээ. Кино гэхэд л гадаадын киног их дуурайж байна. Заримдаа бүр хуулбарлаж байна. Яах аргагүй Монголын жүжигчид тоглоод, Монголын найруулагч найруулаад, Монголын нутаг, газар шороон дээр зургаа аваад киногоо гаргаж л байна. Тэхдээ Монгол кино, монгол дүр гарахаа больсон. Монгол кино, Монголын кино хоёрын хооронд ихээхэн ялгаа байгаа биз.
-Тайз, дэлгэцнээс ярих урлаг дархлаагаа алдаж, монгол хэл маш ядуурч байна даа.
-Энэ бол Монгол Улсын үндэсний эмгэнэл. Жүжиг киноны зохиол бол утга зохиолын нэг төрөл. Утга яруу, уран сайхны хэлээр бичигдэх ёстойёо доо. Тэгвэл өнөөдөр тайз, дэлгэцийн хэл гудамжны хар яриа, гадаадын зээлдмэл үгсээр дүүрчихсэн. Монгол хэлний дархлаа манайд бүр мөсөн алдагдсан. Харин манай театрын жүжигчид, бусдаасаа тархиараа давуу гэдгээ харуулах ёстой. Энэ юу гэсэн үг вэ гэвэл Эрдмийн театрын жүжигчид эрдэмлэг байх ёстой. Эрдэмлэг байхын зэрэгцээ эх монгол хэлээ дээдэлж, зөв хэрэглэн бусдад үлгэр дуурайл болж явах ёстой гэсэн санаа. Их зохиолч Д.Нацагдоржийн нэрэмжит театрын жүжигчид “Чихнээ чимэг болсон аялгуу сайхан монгол хэл”-ээрээ тайзан дээрээ ч, амьдрал дээрээ ч ярьж, бусдад үлгэрлэл болж дагуулж явах ёстой. Эх монгол хэлний яруу тансгийг гайхуулсан ирээдүйтэй зохиолчдыг төрүүлэх зорилгоор өнгөрсөн жил МЗЭ-тэй хамтарч хоёр удаа жүжгийн зохиолын уралдаан зарлаж дүгнэлээ. Жүжгийн зохиол бичих ирээдүйтэй залуус байна. Тэхдээ энэ чинь зохиолч болгон бичдэг төрөл бас биш юм. Ардын уран зохиолч Дэндэвийн Пүрэвдорж гуай нэгэнтээ хэлж байсан. “Намайг Ванган жүжгийн зохиолч болгох гэж театрт хэдэн жил ажиллуулаад ч би зохиолч болж чадаагүй” гэж. Үнэхээр тийм. Театрын амьдрал, тэр олон мэргэжлийн мөн чанар, уялдаа холбоог мэддэг хүн жүжгийн зохиол бичдэг. Театрын шороо тоосыг үнэрлэж, хөдөлмөрлөсөн хөлсийг нь амталж байж бичдэг гэж би ойлгодог. Уралдаанд оролцсон залуу зохиолчдоосоо баг бүрдүүлэн театр дээрээ сургалт явуулна гэсэн төлөвлөгөөтэй байгаа.Соргодогийн Жаргалсайханаас хойш жүжгийн зохиол дагнаж бичдэг зохиолч алга. Саяны уралдаанд Тангадын Галсан гуай, До.Цэнджав, Дамбын Төрбат, Урианхай нарын аваргууд оролцсон. Монгол хэлний яруу тансаг, утга уянгалагийг тэдний зохиолоос мэдэрнэ шүү. “Тэнгэрийн хүү” жүжгийн зохиолч Б.Цогнэмэхийг жүжгийн сайн зохиолч болно гэж би итгэдэг. Түүхэн туульсын төрлөөр дагнаж зохиол бичдэг хүн. “Тэнгэрийн хүү” жүжгийн зохиол бол сайн шүү. Бас л уралдаанаас шалгарсан зохиол. Өнгөрсөн жил манай театрынхан Хэнтий, Дорнодод аялан тоглолтоор явсан. “Тэнгэрийн хүү” жүжгээ тоглосон. Дорнод аймгийн Засаг дарга Я.Бадамсүрэн жүжгийн үеэр захирал Д.Цэрэнсамбуу бид хоёрт “Танай театрын жүжигчдийн ур чадварын тухайд өөлөх юм алга. Найруулга, тайзны шийдэл сайхан болж. Дээрээс нь зохиол маш сайн байна. Жүжигчдийн хэлж буй үг хүний зүрх тархинд зэрэг тусч байна шүү” гэж хэлж байсан.
-Дөнгөтийн Цоодол багш та хоёр найзууд. Ойрдоо хэр уулзаж байна?
-Ойрдоо уулзаж чадахгүй байна. Бид хоёр яахав, уулзахлаараа Чеховоо л ярина шүү дээ. Шинэ гаргасан номоо цүнхлээд СУИС дээр хүрээд ирдэг юм. Хорио цээрийн дэглэмээс болоод хоёулаа хөл хорионд орчихоод холоос мэнд мэдээд. Утсаар л ярих юм даа. Би Цоодол ахад Чеховын “Сахалин” номыг орчуулаач гээд тулгаад байгаа. Чехов 1890 оны өдийд Москвагаас Сахалин арал руу аялал хийсэн юм. Усан онгоц, завь, илчит тэрэг, морь тэргээр ээлжлэн аян замын саад бэрхшээл, байгаль цаг агаарын хүнд хэцүүг даван туулсаар хоёр сар 20 хоног явж 7 сарын 10-нд Сахалин аралын Александровка хотод очсон байдаг. Аяллын зорилго бол хаант засгийн үед тийшээ цөлөгдөж, хүн амын данснаас хасагдсан хоригдлуудыг албан ёсны бүртгэлд оруулах гэж тийшээ зорьсон явдал.. Чехов өөрөө хүнд өвчтэй мөртлөө тэр хэцүү орчинд сар гаруй болж, хүмүүсийг бүртгэлжүүлж, үүрэг зорилгоо биелүүлсэн. Чехов бол хүнийг энэрч хайрлахын төлөө төрсөн хүн байсан. Аливаа зохиолчийн бүтээлийг бичсэн хойно нь худалдаж авдаг биз дээ? Тэгвэл Чеховын бичээгүй зохиолых нь төлөө хэвлэлийн газрууд өрсөлдөн урьдчилж мөнгө төлдөг байсан. Чехов олсон мөнгөө өөртөө бус өрөөл бусдад бүгдийг нь зарцуулсан. Тэр үед Орос даяар холер өвчин маш их дэлгэрсэн байсан. Эмнэлэг барихад, сургууль гимнази байгуулахад л бүх мөнгөө зориулсан юм. Би тэгээд Чеховын энэ энэрэнгүй үйлсийг одоо үетэй, Монголтойгоо жишээд бодож байгаа юм. Монголын баян улстөрчид, олон тэрбумтнуудаас энэ хүнд үед ядахдаа бэсрэгхэн эмнэлэг байгуулчихъя гэсэн өгөөмөр сэтгэлтэн яагаад гарахгүй байна аа гэж. Ариун цагаан хөдөлмөрөөр биш, авлига хээл хахууль, шударга бусаар олсон нь дийлэнх болохоор гадагш гаргаж нуух нь гол байдаг юм байхдаа гэж боддог юм.
-Таныг СУИС-ийн сургалтад Чеховыг оруулж ирсэн гэдэг байх аа?
-Тэр үнээн. Би СУИС-д 30 жил багшлахдаа мэргэжлийн ур чадварын хичээлээ Чеховын бүтээлд тулгуурлан явуулж ирсэн. Найруулагч, жүжигчний ангид бага курсдээ Чеховын өгүүллэг, туужаар инсценировка бичүүлж, тайзны бичил ажил болгож сургуулилан шалгалт өгдөг. Ахлах курсэд түүний нэг бүлэгт жүжгүүд, бүрэн хэмжээний жүжгийн үзэгдлүүдээс сонгож сургуулилдаг. Төгсөх курсдээ аль нэг жүжгийг нь сонгож дипломын уран бүтээл болгодог уламжлалтай. Чеховын зохиолууд задалж ойлгоход баялаг, олон талаас нь янз бүрийн хувилбараар хийж болдог. Зохиолын хэл маш энгийн мөртлөө цаанаа маш гүн утга санаа тээсэн байдаг, жүжигчнээс сэтгэхүйн асар нарийн мэдрэмжтэй тоглолт шаарддаг. Дүрийн дотоодод эерэг сөрөг шинж зөрчилдөж байдаг болохоор түүнийг нээхэд амттай. За тэгээд залуусыг уран бүтээлч болж төлөвшихөд ухаарал гэгээрэл өгдөг, сэтгэхүйг задалж хөгжүүлдэг, хүн байгалийг энэрч хайрлахад сургадаг гээд Чеховын ач холбогдлыг үнэлж барамгүй. Миний шавь нар “Бүтэн дөрвөн жил Чеховтой зууралдсаны ач тусыг одоо л мэдэрч байна” гэж амьдрал уран бүтээл дээр гарсан хойноо хэлцгээж байдаг юм. Чехов агуу, агуу.
-Өнөө жил СУИС бие дааж байгуулагдсаны 30 жилийн ой тохиож байна. Та төрөлх сургуульдаа бас 30 жил багшилжээ. Шавь нараасаа нэрлээч?
-Би СУИС-д багшлах хугацаандаа жүжигчин, найруулагчийн мэргэжлээр 16 анги удирдан төгсгөжээ. Дөрөв дөрвөн жилээр нэг ангийг гардаж удирддаг гэж тооцвол ойролцоогоор 64 жилийн хийсэн гэсэн үг. Үндсэн ангитайгаа зэрэгцээд аймгуудын захиалгаар жүжигчний анги, найруулагчийн эчнээ анги дааж ур чадварын хичээл орж ирсэн. Ууган шавь нар гэвэл УГЖ Н.Ариунболд (Бооёо), талийгаач Амбий, Эрдэнэтийн театрын Д.Бэхбилэг, А.Жавзан, жүжигчин Р.Байгаль, А.Адилцэцэг, дуучин С.Наран, МН-25 телевизийн найруулагч, хөтлөгч Ц.Энхтуяа, дараачийн ангиас гэвэл Төрийн соёрхолт найруулагч Н.Наранбаатар, УГЖ У.Уранчимэг, кино-найруулагч Л.Энхбаяр, талийгаач жүжигчин Р.Алтансүх (Аси) нар. За тэгээд 2000-аад оны төгсөлтийнхөн гэвэл найруулагч, хөтлөгч А.Миеэгомбо, жүжигчин Д.Баттөмөр (Батаа), Р.Анхням, Херогийн Ч.Ундрал, Өөскө буюу А.Өнөржаргал, талийгаач жүжигчин Латифийн Нурбулан, жүжигчин Б.Батсумъяа, Б.Болдбаатар, найруулагч, багш Б.Хишигзаяа, Төв аймгийн “Монгол туургатан” театрын дарга, жүжигчин Д.Мөнхбат гээд байна. 2006 оныхон бол Мөрөөдлийн театрынхан бүрэлдэхүүнээрээ, жүжигчин Б.Отгонтуяа, Б.Хулан, Г.Мөнхжаргал, талийгаач жүжигчин Т.Билгүүн, жүжигчин, яруу найрагч Х.Соёмбо, УДЭТ-ын жүжигчин М.Тогтохжаргал, жүжигчин дуучин Г.Урантунгалаг, Л.Сөрөлт гээд. 2008 оныхон гэвэл “Фантастик” продакшны хамт олон, жүжигчин П.Баттөр, М.Аззаяа, телевиз киноны найруулагч Л.Баттулга, Г.Алдарбаяр гээд… Үнэндээ нэрлэж барахгүй юм байна. Ууган шавь нараасаа л нэрлэлээ. Нэрлэхгүй үлдээвэл шавь нар гомдоно. Орон нутгийн театрт ажиллаж байгаа шавь нараа орхичихлоо. Ерөөсөө больё. Дээрээс нь сонины зай хүрэлцэхгүй. Товчхондоо миний дөрвөн жил удирдаж төгсгөсөн шавь нараас одоогоор 81 СТА төрж гарсан байна. Би шавь нарынхаа хүчинд сайн сайхан яваа гэж хэлэх дуртай.
-Та ер нь хэр хатуу багш, хэр харгис найруулагч вэ?
-Залуудаа хатуу, харгис явсаан. Нас ахиад ирэхлээр байгалийн жамаар зөөлөрчихдөг юм байна. Гэхдээ хааяа хатуурхаж, загнахгүй бол болдоггүй юм. Жаахан жавтий хүртээчихвэл оюутнуудын нүд нь сэргээд, хөл нь хөнгөрөөд явчихдаг юм. Театр өөрөө хатуу дэг журам, чанд сахилга бат шаарддаг учраас оюутан байхаас нь сургах ёстой л доо. Ер нь жүжигчид найруулагчдаа, багш нартаа загнуулах, тэднээсээ хатуу ширүүн үг сонсох дуртай. Эцсийн эцэст тэр хүний мууг үзэх гээгүй, сайн яваасай гэсэндээ л ширүүлхэж байгаа юм шүү дээ. За ийм байна даа, харин сүүлд хэдэн ном гаргалаа. Монголын театрын нэвтэрхий толь номоо бичээд, хэвлэлд бэлтгээд байна. Өөрийн бичсэн 14 жүжгийн зохиолоороо “Жүжгүүд” номоо хэвлүүлж гаргалаа. Өнөө жил “Говийн зэрэглээ” кино бүтээгдсэний 40 жилийн ой тохиож байгаа. Үүнд зориулж “Говийн зэрэглээн дунд. “Чөтгөрийн тэмдэглэл” ном бичиж хэвлүүлсэн. Дөнгөж сая хэвлэлтээс гарлаа.
Шинэ үг шинэ ойлголт, шинэ үзэл санаа тээсээр амьдралд орж ирдэг. Монгол хэл ХХ зуунд урьд үзэгдээгүйгээр их баяжиж эхэлсэн байдаг юм. ХХ зууны эхнээс үүдээ хагас ч болов нээсэн монголчуудын нүд мөн л хагас ч болов нээгдэж эхэлсэнтэй холбоотой. Хагас гэдэг нь цонхтой болох нь болсон ч зөвхөн хойшоо харсан ганц цонхтой болсныг хэлж байна. Сүүлийн үед “Оргүйд орвол охинтой гэгчээр” гэдэг ардын үгнээс жендергүй байдал ханхлах болсон гэх тул “чамлахаар чанга атга” гэдэгтэй зүйрлэсэн нь дээр байх, энэ явдлыг.
Ялангуяа, 1921 оны ардын хувьсгалын араас өрнөдийн болон марксист нэр томьёонууд олноороо орж иржээ. Эхэн үедээ жирийн ардууд түүнийг монголчлон дууддаг байсан ажгуу. Зарим нь бүр “Хонинтээрэм(Коминтерн), “Хоносон хомоол”(Комсомол) “Илээч багш”(Ильич) гэхчлэн монгол үг рүү холбирон хувирч эхэлжээ. Цоо шинэ монгол үг болж “цүнх”( сумка), “харандаа”(карандаш) мэтээр орсон нь ч байна. Монгол орчуулгаа араас нь чирсэн “сойл-давс”(соль), “мээл шохой”(мель) хэллэг ч үүсэв.
Бүх нийтээр бичиг үсэгтэй болсноос хойш эдгээр үгсийг орос хэлний бичлэгээр тэмдэглээд монголоор дуудах болж. Пропуск гэж бичээд пороомсог хэмээн ярина. Оростой ижил үсэгтэй учраас энэ нь амар байлаа. Шинэ ч юм биш, уйгаржин монгол бичигт гадаад үсгийг тусгай галигаар тэмдэглэн бараг л тухайн хэлний дүрмээр бичдэг уламжлалтай байв. Ухаандаа “таваар” гэж дуудах боловч “товар” гэж бичсээр ирсэн гэсэн байдаг.
Шинэ үг нутагших явц хоёр чиглэлээр явсан шиг байгаа юм. Жирийн олон түмэнд хүртээлтэй үг хэллэгүүд ихээхэн монголчлогдож, харин нарийн мэргэжлийн хүрээнд бол гадаад хэвээрээ үлдэж гэж болмоор.
Олон нийтийн хэрэглээнд түгсэн машин тэрэгний эд анги л гэхэд таранбүлүүр, ноцоосог, амаржийнэ, бярдаа дийсэг, аржаатар, хярлаа, сэвчээнэ, хунляатар, паржээгтар болон үлдэж. Эндээс ноцоосогдох, амаржийлах гэсэн хэнд ч ойлгомжтой үйл үг нэвтэрчээ.
Зүйр цэцэн үгэнд хүртэл “Нүүр гэж аржаатар, нүд гэж паржээгтар, хумс гэж автийрак, хуруу гэж…” хэмээн оржээ. Явсан газраа сонирхуулсан “Таван тоннын машинаар Тамсаг булаг паяахал (поехал буюу явах)”, орос жолоочид зам зааж цээжлүүлсэн гэх “Өглөө эндээс паяахал, Өндөрхаан тооромсог” гэж наргиа шүлэг ч гарсан байх жишээний.
Харин, нарийн мэргэжлийн инженер, мэргэжилтний хүрээнд хэрэглэгддэг техникийн нэршил бараг л цэвэр гадаад дуудлага, бичлэгээрээ үлдсэн нь толь бичиг зохиогчдод тод ажиглагдана. Онгоцны далавч, их бие гэсгээд л монгол үг, монголжсон дуудлага цөөрөөд ирдэг. Штурвал, фюзеляж гэвэл энэ салбарынхан сайн ойлгоно. Хэрвээ онгоц нь машин тэрэгний нэгэн адил бүх нийтийн хэрэглээ байсан бол “гүйлтийн зурвас” гэхийн оронд “Онгоц явгалах зам” хэмээх байсан буй за.
Яг л энэхэн мөчид
Өөдсөн чинээ шувуухай
Явгалах, нисэх хосолсоор
Түүдгийн дэргэд ирлээ гэсэн шүлэг уншиж байсан уу. Н.А.Некрасовын “Орост хэн жаргалтай вэ” найргийн орчуулга л даа.
Харин 2019 оноос манай хэлэнд Электорат гэдэг үг хэллэг орж ирлээ. Цоо шинэ үгийг түүнтэй төсөөтэй хуучин үг хэллэгтэй уяж тогтоодог ёсон бий. Монголчуудын сайн мэдэх электрод буюу цахилгаан гагнуурын хайлштай төстэй дуудлагатай учир манайхны зарим нь “өнөө электродтой адилхан чинь юу билээ” хэмээн санах ойндоо хадгалсан гэсэн.Бас их сургуулийн удирдлагыг заах “Ректорат”-тай төсөөтэй байдлаар нь цээжилсэн ч хүн байсан.
Ер нь бол манайхан сонгууль гэдэг англи үгийн язгуураас гаралтай, Америкт төлөөлөн сонгогч нарыг нэрлэдэг хэллэг гэдгийг мэдэх билээ.
Шинэ үг, шинэ үзэл санаа хоёр хамт явдаг тэр л жамаар “Электорат”-ыг дагаад шинэ ойлголт, шинэ эрмэлзэл бий боллоо.
Монголчуудын санаачилсан Электорат хөдөлгөөн бол сонгогчдын хөдөлгөөн. Өмнөх сонгуулиудад “хүнээ сонгуулах зорилготой нам, эвсэл”, “өөрийгөө сонгуулах уриатай бие даагч” нэг талаас гарч ирдэг. Тэдний сонирхол нь “зөвхөн өөрийн намыг болон зөвхөн өөрийгөө сонгуулах” явдал байх.
Харин нөгөө талд байгаа сонгогчид болохлоор ихээхэн хязгаарлагдмал боломжтой. Гагцхүү “зөвхөн өөрийн хүмүүсээ санал болгосон нам”, “зөвхөн өөрийгөө санал болгосон нэр дэвшигч”-ийн явцуу хүрээнд саналаа өгөх л боломжтой. Ардчиллын гучаад жилд “сонгогч бид ийм л хүмүүсээр бүрдсэн парламенттай баймаар байна” гэсэн хувилбар гаргаж ирэх бололцоогүй явсан гэсэн үг.
Сонгогчид бид сонгох эрхтэй атлаа өөрсдийн дуртай хүнээ дэвшүүлэн гаргах бололцоогүй ийм байдлыг сөргүүлэн Электорат хөдөлгөөн байгуулагдсан байдаг.
Электоратыг санаачилсан, байгуулсан хүмүүсийг энд дурдах нь илүүц биз. Гол нь тэд өөрсдөө нэр дэвшихгүй, сонгуулийн дараа дэмжсэн хүнээсээ өр нэхэхгүй гэсэн зарчимтай. Иим учраас сонгуулийн маргааш Электорат хөдөлгөөн татан буугдах юм байна.
Улс орныхоо засаглалын нүүр царайг солих, үндсээр шинэчлэх зорилготой учраас одоогийн гишүүдийг дахин нэр дэвшвэл дэмжихгүй гэсэн уриатай. Сонирхолтой нь, Электорат хөдөлгөөнийхөн “Хэн нэгний эсрэг ажиллахгүй” гэсэн тунхагтай. Тийм болохоор “Энэ намыг л зайлуулчихвал жаргах гээд байна, тэрийг л сөнөөчих юм бол учиртай” гэхчлэн зүхэж давхихгүй бололтой. Энэ нь муу муухайтайгаа эвлэрээд ч байгаа хэрэг биш. Бид бүгдээрээ шавар намагт унасан, хэн ийш нь унагасан байж болох тухай зөндөө ярилаа. Харин одоо шавраас хэн гаргах, хаагуур гарахаа л яриад, үлдсэн найдлагаараа жигүүрлээд ухасхийвэл яасан юм бэ гэсэн санаа.
(Угаасаа, МАН,АН намын жолоодлого “зөв гэхийн аргагүй” бүлэглэлд булаагдчихснаас биш, манай орны хамаг хөгийн гарууд нийлээд нэг саванд орчихсон ч юм биш. Жирийн шударга, зарчимдаа үнэнч гишүүд нь тус тусын намаа эргүүлж авч л таарна, ер нь бол)
Шинжлэх ухаан, урлаг соёл, нийгмийн салбарын нэрт зүтгэлтнүүд, гол төлөв ахмад үеийнхэн маань нэгдэн нийлж “нэр төр, итгэл үнэмшлээ нэг удаа эх орондоо хамтдаа зориулаад үзье” гэсэн эрмэлзлээр “Зөв хүнээ дэмжих Электорат хөдөлгөөн”-ийг байгуулжээ. Шавар намгаас хамтдаа гарахын тулд зөвхөн амбан шар нь зүтгэх бус, бүхий л сүргээрээ зүтгэх учиртай гэсэн логик юм уу даа.
Сонгуульд зөвхөн нам эвсэл болон бие даагчид өрсөлддөг хуультай. Олон нийтийн хөдөлгөөнөөс нэр дэвшинэ гэж байхгүй. Иймээс нам эвсэл, бие даагч ялгаагүй хандаж, тэр дундаас “зөв хүн”-ийг олж дэмжинэ гэсэн байна. Электорат хөдөлгөөн гишүүдийнхээ хүрээнд болон олон нийтийн дунд сүүлийн хоёр жилийн дотор судалгаа хийж хэдэн зуун “нэр дэвших боломжтой” хүний нөөцтэй болсон юм.
Тэдгээр хүмүүсийг олон түмэн “Зөв хүн” гэж үзэж, манай төр засгийг авлига жидүүгээс салган эрүүлжүүлэхэд үнэнчээр зүтгэж чадах байх гэж олон түмэн үзсэн гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл “Сонгогчид өөрснөө нэр дэвшүүлж байгаа” гэж үзсэн ч болно.
Тэдний дотор өнөөгийн АН, МАН-ы гишүүд, тэндээс нэр дэвших боломжтой залуус ч олон байв. Бас удирдлагатайгаа таарамжгүй гэх шалтгаанаар намаасаа шахагдагсад ч үзэгдэнэ. Бас ХҮН, Социал демократ гэхчлэн бусад намын залуус ч олноороо харагдана. Электоратын судалгаанаас тодорсон зарим нь бие даахыг эрмэлзэж байгаа аж.
Удахгүй болох сонгуульд Электорат-ынхан аль намын хэнийг, аль эвслийг “Зөв хүн” гэж дэмжихийг харах л үлдлээ.
Элэгтороод, Эрихртаат гэсэн ч болох “Электорат” ийм учиртай.