Бизнесийн томоохон зээлүүдээс гадна чанаргүй ангилалд бараг ордоггүй хэрэглээний зээл ч эрсдэлд орох магадлалтай болов. Тодруулбал, 2018 оны эцэст нэг өрхийн төлж байгаа өрийн дарамт дундаж орлогынх нь 90 хувьд хүрсэн гэх тооцоо гарсан билээ. Нэг үгээр хэлбэл, өрх бүр автомашины лизинг, цалингийн зээл, тавилга зэрэг бусад бараа бүтээгдэхүүний зээлтэй. Үүнийгээ дарахын тулд цалингийнхаа 90 хүртэлх хувийг зарцуулдаг гэсэн үг. Тэгвэл өрхийн орлого хумигдсанаар хэрэглээний зээлээс үүдэлтэй “гамшиг” эдийн засагт нүүрлэж мэдэхээр байна. Үүнтэй холбоотойгоор арилжааны банкууд иргэд болон аж ахуйн нэгжүүдийг зээлийн үндсэн төлбөр, хүүг тодорхой хугацаагаар хойшлуулах алхам хэрэгжүүлэх зайлшгүй нөхцөл байдал үүслээ. Энэ талаар эдийн засагч Х.Батсуурийн байр суурийг сонирхлоо.
-Коронавирусийн халдвартай холбоотойгоор эдийн засагт үүссэн хүндрэлийг зөөллөх чиглэлээр төрөөс хэрэгжүүлж буй алхмыг хэрхэн дүгнэж байна вэ?
-Коронавирусийн тархалттай холбоотойгоор Хятад, Солонгос зэрэг олон орны эдийн засагтаа авч байгаа арга хэмжээнүүдийг манайх бас авах хэрэгтэй. Энэ нь төв банкнаас эхлээд арилжааны банкууд нь нэг цогц бодлогоор ажиллана гэсэн үг. Энэ хүнд үед төв банкны удирдлага дор зангидагдаж ажиллах ёстой. Нэн түрүүнд мөнгөний бодлогын гол хэрэгсэл болсон хоёр зүйлийг хийх ёстой.
Нэгдүгээрт, бодлогын хүүгээ бууруулна. Гэвч манайд бодлогын хүү бусад оронтой харьцуулахад өөр зарчмаар ажилладаг учир эдийн засагт дорвитой нөлөө үзүүлэхгүй. Гэхдээ заавал хийх ёстой алхам юм. Бусад улс орны хувьд бодлогын хүүг бууруулснаар эдийн засагтаа тодорхой нөлөө үзүүлээд явдаг.
-Манай бодлогын хүү өөр зарчмаар ажилладаг гэдгийг тодруулахгүй юу?
-Маш энгийнээр тайлбарлавал, манайд бодлогын хүү гэдэг нь төв банкнаас арилжааны банкуудад төлж байгаа хүүг хэлж байгаа юм. Гэтэл бусад улс оронд арилжааны банкууд хоорондоо заавал байх нөөцийг гүйцэтгэх үүднээс богино хугацаанд өгч авалцдаг зээлийн хүүг хэлж байгаа юм. Тэгэхээр нэг нэртэй боловч хоёр өөр ойлголт яваад байна. Тиймээс манайд бодлогын хүүг бууруулснаар бусад улс орнуудад нөлөөлдөг шиг зарчмаар хүчтэй нөлөөлөхгүй гэсэн үг.
Хоёрдугаарт, төв банкнаас мөнгөний тэлэх бодлого явуулж, зузаатгал хийх хэрэгтэй. Тодруулбал, онцгой нөхцөлийн зээлийн багц гаргаад коронавирусийн тархалттай холбоотойгоор авч байгаа хязгаарлалтуудад хамгийн их нэрвэгдсэн салбаруудад эхэлж егөх учиртай.
Өөрөөр хэлбэл, онцгой нөхцөлийн зээл гэж 200-400 тэрбум төгрөг гаргахад боломжтой юм. Энэ тусгай хэрэгцээний зээл хамгийн бага хүүтэй байна. Тухайлбал, инфляцын түвшинтэй тэнцэж очих таван хувийн хүүтэй байж болно. Уг мөнгийг арилжааны банкуудаар дамжуулж олгох боломжтой. Ямар ч байсан коронавирусийн тархалттай холбоотойгоор хамгийн их нэрвэгдэж байгаа салбаруудад шууд өгөх хэрэгтэй.
Нөгөө талаас арилжааны банкуудад байгаа мөнгийг арвижуулах үүднээс заавал байлгах нөөц гэж бий. Энэ нөөцийн хэмжээ 10 хувь байсан бол бууруулж, 7-8 хувь ч юм уу болговол арилжааны банкуудад мөнгөний нөөц бий болж цаашаагаа зээл гаргахад хялбар болно. Гэхдээ энэ бол нэн тэргүүний чухал асуудал биш. Хамгийн гол нь онцгой нөхцөлийн зээлийг маш бага хүүтэйгээр гаргаад зорилтот бүлэгт хуваарилах хэрэгтэй байна.
-Зорилтот бүлэг гэдгийг тодруулахгүй юу. Олон улсад энэ арга хэрэгсэл ямар байдлаар хэрэгжиж байна вэ? о
-Жижиг, дунд үйлдвэрүүд, импорт, экспортод оролцдог аж ахуйн нэгжүүд байна. Энэ дундаас байр түрээсэлж үйл ажиллагаа явуулдаг аж ахуйн нэгжүүдэд хамгийн түрүүн дэмжлэг очих хэрэгтэй. Яг энэ арга хэмжээг Сингапур болон Хятадын засгийн газар аваад эхэлчихсэн. Сингапурын төв банк бодлогын хүүгээ бууруулж, арилжааны банкууддаа их хэмжээний зузаатгал хийсэн байгаа. Арилжааны банкууд үүний хариуд өөрийн харилцагч нарынхаа зээлийн үндсэн төлбөрийг зургаан сараас нэг жилээр хойшлуулсан.
Тухайлбал, UOB банк байна. Энэ банк гурван тэрбум ам.долларын онцгой зээлийн багц гаргасан. Үүнд маш бага хүүтэй зээл олголтоос гадна үндсэн телбөр тулаад ирсэн зээлдэгчийн төлбөрийг зургаан сараас нэг жилийн хугацаатай хойшлуулсан. Мөн 1, 2 дугаар сарын зээлийн хүүгийн төлбөрийг цуцалсан.
Хятадуудын хувьд мөн онцгой нөхцөл байдалд зохицсон арга хэмжээнүүдийг авч ирсэн. Төв банк нь аль эрт бодлогын хүүгээ бууруулсан. Дээрээс нь 1.7 их наяд юанийн онцгой нөхцөлийн зээлийн багцыг гаргасан. Энэ нь 246 тэрбум ам.доллартай тэнцэх мөнгө юм. Энэ мөнгийг шат дараалалтайгаар гаргаж байна. Коронавирусийн тархалтын эсрэг хориг арга хэмжээнд хамгийн түрүүнд өртсөн хүмүүст эхэлж өгсөн байгаа.
Үүнд худалдаа болоод үйлдвэрлэл эрхэлдэг жижиг, дунд аж ахуйн нэгжүүд хамрагдсан. Эхний ээлжинд 300 тэрбум юанийн багцыг аль хэдийнээ тараагаад дуусчихсан. Дараагийн ээлжинд 600 тэрбум юанийн багцыг зээлдэгч нартаа өгч байна. Онцгой нөхцөлийн зээлийн хүү жилийн 1.5 хувь байхаар тогтоосон. Энэ мэтээр арга хэмжээнүүдийг улс орнууд аваад эхэлчихсэн. Японы төв банк гэхэд арилжааны банкуудтайгаа тохиролцоонд хүрч хүүгүй зээл олгохоор болсон.
-Зөвхөн төрөөс арга хэмжээ авахаас гадна хувийн хэвшлийнхэн харилцагч нартаа ямар хөнгөлөлтүүдийг үзүүлж байна вэ?
-Хувийн хэвшлүүд ихээхэн идэвх зүтгэл гаргаж байна. Нэг жишээ хэлье. Хятадын “Далиан Ванда” хэмээх үл хөдлөх хөрөнгийн корпораци бий. Хятад даяар 280 төвийг ажиллуулдаг том байгууллага. Энэ компани түрээслэгч аж ахуйн нэгжүүдээсээ нэгдүгээр сарын түрээсийг авахгүй гэж зарласан. Хоёрдугаар сарын түрээсийг ч авахгүй байх нөхцөл үүсэж буй. Энэ бүхэн тус компанид 3 тэрбум гаруй юанийн өртөгтэй тусч байна.
Гэхдээ улс орон, харилцагч нарынхаа төлөө хийж байгаа зөв үйлдэл юм. Мэдээж энэ корпорацид Хятадын төв банкнаас хөнгөлөлттэй зээл олгох нь дамжиггүй. Яагаад гэвэл энэ компани харилцагч нартаа уян хатан хандаж байгаа учир үүнд нь тохирсон дэмжлэгийг засгийн газраас нь үзүүлэх болно.
-Манай аж ахуйн нэгж, иргэд бараг бүгд зээлтэй. Коронавирусийн халдварын тархалттай холбоотойгоор орлого эрс хумигдах боллоо. Тэгвэл арилжааны банкууд санхүүгийн зах зээлийн 95 гаруй хувийг бүрдүүлж байгаа учир зээл хойшлуулах нь тэдэнд өндөр эрсдэлтэй юу?
-Тийм зүйл байхгүй. Ямар ч хямрал болсон түүхэнд дандаа ашигтай ажиллаж ирсэн цорын ганц салбар бол арилжааны банк. Миний санахын 2000 оноос хойш ашиггүй ажиллаж байсан тохиолдол бараг байхгүй. Тэгээд ч манай арилжааны банкуудын ашгийн маржин буюу зээл гаргах эх үүсвэрийн зардал болоод олж байгаа орлого хоёрын зөрүү 8-15 хувь байдаг. Уг нь дэлхийн дундаж 3-5 хувь байдаг. Тэгэхээр манайхан дэлхийн дунджаас 2-3 дахин өндөр ашиг олдог гэж дүгнэвэл үнэнээс хол зөрөхгүй.
-Тэгэхээр зээлийн төлбөрийг хойшлуулах, тодорхой сарын хүүг тэглэх бүрэн боломжтой байх нь ээ?
-Тийм.
-Тэгвэл арилжааны банкууд зээлийг хойшлуулах ачааллыг ямар хугацаагаар авах боломжтой вэ?
-Дэлхийн дунджаас 2-3 дахин их ашиг олж байгааг хэллээ. Тэгвэл дэлхийн улс орнууд зээлийг 2-3 cap хойшлуулж чадаж байгаа юм чинь манайх тэднээс 2-3 дахин ашигтай ажилладаг тул хугацаа энэ харьцаагаар өсөх боломжтой. Өөрөөр хэлбэл, зээлийг дунджаар 3-8 cap хойшлуулах боломжтой харагдаж байна. Ашиг олох боломжоо ийм хугацаагаар золиосолж болох нь байна.
-Гэвч арилжааны банкууд зээлийг хойшлуулах чиглэлээр ямар нэг алхам хийхгүй байна. Нөхцөл байдлыг харахад бизнесийн болон хэрэглээний зээлийн чанар цаашид улам аюултай ‘түвшинд хүрч болзошгүй. Үүний үр дүнд арилжааны банкууд өндөр эрсдэл хүлээнэ шүү дээ?
-Арилжааны банкууд уян хатан ажиллах нь өөр өөртөө зориулсан арга хэмжээ болохоос бус өөрийгөө золиослоод харилцагч нараа аварч байгаа үйлдэл биш. Ирээдүйд олох ашигтаа анхаарсан арга хэмжээ гэдгийг арилжааны банкууд эхлээд ойлгох хэрэгтэй. Яагаад гэвэл арилжааны банкуудыг баяжуулж, ашигтай ажиллуулж байгаа нь зээлдэгч нар байхгүй юу. Зээлдэгч нар хүнд байдалд орж, улмаар энэ нөхцөлөөс болж 5-8 сарын дараа арилжааны банкуудад хүндээр тусах байдлыг одооноос харж, санаачилга гаргаж хүндрэлийг зөөллөж өгөх хэрэгтэй.
-Арилжааны банкууд төрөөс хийх аlхмыг хараад байх шиг. Гэтэл төсвийн орлого тасалдсан, дэлхий даяар коронавирусийн халдварын улмаас эдийн засаг хүндэрсэн үед арилжааны банкуудад дэмжлэг үзүүлэх боломж хязгаарлагдмал байх магадлалтай. Иймээс төрийг царайчлалгүй эхний алхмыг өөрсдөө хийж болохгүй юу. Бизнес ашгаар хэмжигддэг ч хүнлэг чанар гаргахаас өөр сонголтгүй үе бас байдаг?
-Яах вэ, хэцүүдсэн үед төр, төв банкаар авралын арга хэмжээ авахуулах гэсэн найдварын үүднээс гүрийж байж болно. Гэвч тийм зүйл байхгүй. Тэгэх ч шаардлагагүй. Арилжааны банкууд өөрсдийн буруугаас болж хохирох юм бол төв банк үүн дээр орж туслах, улмаар энэ ачааллыг ард түмний нуруун дээр үүрүүлэх ёсгүй гэж харж байна. Бид бүхний өмнө нэг зүйл ил байна.
Өвчин туссан хойно нь эмчлэх бус түүнээс сэргийлэхийг дор бүрнээ хичээж байна. Ийм ч учраас бүгд маск зүүж, гараа угааж, ариутгах зэргээр маш сайн ажиллаж байна. Албан газрууд маскгүй хүнд үйлчлэхгүй гэж байна.
Халуун хэмжиж, зохих шаардлагууд тавьсны дараа байгууллага руугаа нэвтрүүлж байгаа. Энэ мэтээр бусад оронтой харьцуулахад монголчууд өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр эрвийх дэрвийхээрээ маш сайн ажиллаж, хичээл зүтгэл гаргаж байгааг онцолж хэлэх ёстой. Энэ их хичээл зүтгэлийн үр өгөөж ч гарч, аюулт өвчнийг хохирол багатай даван туулах боломжтой. Би үүнийг ард түмэнд хамааруулж хэлж байгаа юм.
Харин дээд түвшинд хангалтгүй байна. Халдвартай гадны нөхөр орж ирсэн байхад дээдсүүдийн нөлөөнд автаж явуулчихсан байх магадлалтай тухай яриа гарсан. Хэрэв үнэн бол долдгонуур, ард түмнээ боддоггүй энэ мэт нөхөд төрд байх эрхгүй.
Дээр өгүүлсэнчлэн, эрүүл мэндийн салбартай адил эдийн засагт ч сэргийлэх арга хэмжээ авах учиртай. Энэ нь арилжааны банкуудад хамааралтай. Эрсдэлийг урьдчилан харах ёстой. Гэвч энэ арга хэмжээ эдийн засагт бүрмөсөн орхигдсон. Ялангуяа, коронавирусийн тархалтын үеэр энэ бүхэн тод томруун харагдлаа. Бусад улс орон аль эрт нэгдүгээр сараас арга хэмжээ аваад эхэлчихсэн.
Гэтэл коронавирусийн асуудал үүсээд бараг хоёр cap болж байхад Монголын эдийн засагт ямар ч арга хэмжээ аваагүй. Сануулга егөөд байхад юу ч хийгээгүй. Тэгээд сайд нь долоон хоногийн өмнө гарч ирж мэдэгдэл хийсэн. Арга хэмжээ авна гэсэн. Энэ нь бие биенээ хуурсан, ард түмний нуруун дээр эрсдэлийг үүрүүлэх гэсэн шуналтай, мэдлэг чадваргүй хүмүүсийн үйлдэл гэж харагдаж байна. Энэ байдал төр засаг, томоохон корпорациуд, арилжааны банкуудад ч үүссэн байна.
Төсвийн орлого эхний хоёр сард 400 тэрбумаар тасалдсан. Хурдтай ажилламаар байна. Ард түмний нуруунд бүх ачааллыг үүрүүлээд өөрсдөө мэнд үлдэнэ гэвэл эндүүрэл. Хүн ёсны хариуцлага гэж нэг юм бийг мартаж болохгүй.
Г.БАТЗОРИГ
