Month: March 2020

“Legal pro” хуулийн фирмийн хуульч, өмгөөлөгч О.Санчирбалтай ярилцлаа.

---

-Авлига, албан тушаалын хэргүүдийн шийдвэрлэлт удаашралтай. Эхнээсээ хэрэгсэхгүй болсоор байна гэх ойлголт нийгэмд бий болоод удлаа. Мөрдөн шалгах байгууллага хэргийг илрүүлдэг, шалгадаг, тогтоодог гэдгээ зарлаад байгаа. Харин тэр хэргүүд нь шүүх дээр шийдвэрлэгддэггүй, прокурор дээр гацсаар байгаа гэх санал, гомдлууд ч олон нийтийн дунд байсаар байна. Ер нь сүүлийн үед прокурорын байгууллага хэт хаалттай боллоо гэсэн шүүмжлэл ч байдаг. Та үүнийг юу гэж харж байна вэ?

-Монгол Улсын Үндсэн хууль болон Эрүүгийн хууль хянан шийдвэрлэх тухай хуульд зааснаар прокурор нь хэрэг бүртгэх, мөрдөн байцаах ажиллагаанд хяналт тавьж шүүх хуралд төрийн нэрийн өмнөөс оролцдог. Яллах чиг үүргийг хэрэгжүүлдэг байгууллага. Нөгөө талаас хэрэг бүртгэлт мөрдөн байцаалтын шатанд хэргийн процесс ажиллагаа үнэн зөв, хуульд нийцэж явагдаж байгаа эсэх, хүний эрх зөрчигдөж байгаа эсэхийг шууд хяналт тавьж оролцдог субьект.

Өөрөөр хэлбэл, нэг талаас тухайн гэмт этгээд гэм буруутай эсэхийг шүүхийн өмнө нотлох үүрэг бүхий этгээд шүү дээ, прокурор. Харин өмгөөлөгчийн хувьд тухайн хэрэгт холбогдсон, эсвэл эд хөрөнгө, эрүүл мэнд, амь насаар хохирсон этгээдийн хууль ёсны эрх ашгийг хамгаалж оролцож байгаа этгээд. Үүн дээрээс прокурор, өмгөөлөгч гэдэг субьект гарч ирж байгаа юм. Хууль зүйн хувьд эсрэг тэсрэг байр сууринаас оролцож байгаа субьектүүд. Энэ талаас хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд тухайн прокурор хараат бусаар үйл ажиллагаагаа явуулах зарчимтай. Хэргийн оролцогч болох өмгөөлөгч болон бусад хохирсон хэрэгт холбогдсон яллагдагч, шүүгдэгч сэжигтэнтэй шууд харилцах боломжгүй. Хуулиар хориотой.

Прокурор хаалттай байна гэж байна. Прокурорын байгууллагын тухай хуульд прокурор нь хуульд хориглосноос бусад буюу төрийн нууц, хувь хүний нууцтай холбоотой асуудлаас бусад прокурорын шийдвэр ил тод байх хуулийн зарчимтай. Түүнээс гадна прокурор нь тухайн хэрэгт цугларсан нотлох баримтад үнэлэлт дүгнэлт өгөх, дотоод итгэл үнэмшлээрээ тухайн хэргийг шийдвэрлэх үүрэгтэй. Мэдээж түрүүн ярьсанчлан хүний эрхийг бас хамгаалдаг. Хэрэв цугласан нотлох баримт нь хуульд заасан үндэслэл журмын дагуу тухайн хэрэгт хамааралгүй хүнийг холбогдсон гэж үзээгүй бол шууд яллах нь өөрөө хууль зөрчиж байгаа. Ийм учраас дотоод итгэл үнэмшлийнхээ хүрээнд хэргийг шийднэ гэсэн хуулийн заалттай.

Нөгөө талаас прокурорын байгууллага босоо тогтолцоотой гэж ярьдаг. Дээд шатны прокурор, зохих шатны прокурор, доод шатны прокурор гэж байна. Прокурорын байгууллагын тухай хуулинд дээд шатны прокурорын өгсөн үүрэг даалгавар чиглэлийг доод шатны прокурор шууд дагаж биелүүлэх үүрэгтэй гэсэн ойлголт байдаг. Улсын ерөнхий прокурорын орлогч зохих шатны доод шатны прокурор дүүргийн прокурорт ч юм уу “Чи энэ хэргийг түргэн шуурхай шийдвэрлэ” гэсэн чиг үүрэг өгөхөд тухайн прокурор мэдээж түүнийг дагах болдог. Хараат бусаар бие даасан үйл ажиллагаа явуулна гэдэг ойлголт үүн дээр алдагддаг. Уг нь бол бие даан үйл ажиллагаа явуулах чиг үүрэгтэй хэдий ч тогтолцооны хувьд дээд шатны прокурор доод шатны прокурорт үүрэг даалгавар чиглэл өгч болж байгаа юм. Тэгэхээр тухайн хүний өөр өнцгөөс харж байсан дотоод итгэл үнэмшилд нөлөөлөхүйц хуулийн зохицуулалт байна. Энэ хоёр хоорондоо зөрчилддөг.

-Хэрэг удааширдаг тухайд?

-Хэрэг прокурор дээр удааширдаг, алга болдог гэдэг асуудал яригддаг. Прокурорын байгууллага ачаалал их байдаг. Хуулийн хүрээнд эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд зааснаар прокурор хэрэг бүртгэлтийг нээхээс татгалзах шийдвэрийг гаргаж байна, бас хэрэг бүртгэлтийн хэргийг нээдэг, хэрэг бүртгэлт мөрдөн байцаалтын ажиллагаанд байгаа хэргийг татаж хянадаг, яллах дүгнэлт үйлддэг, шүүх хуралдаанд оролцдог, шүүхийн урьдчилсан хэлэлцүүлэгт оролцдог, цагдан хорих таслан сэргийлэх арга хэмжээний хурал гэх мэт ажлын ачаалал нэг талаасаа их байдаг.

Гэхдээ прокурорын байгууллагын хүний эрх зөрчөөд байгаа нэг асуудал ажиглагддаг. Хүнийг хорихын тулд эрүүгийн хэрэг үүсгээд яллагдагчаар татчихдаг. Гэтэл дараа нь нөгөө хэрэг нь гэмт хэргийн шинжгүй болчихоод байхад хэрэгсэхгүй болгож чаддаггүй. Ингээд удаашруулаад байдаг. Нөгөө хэргээ шүүх рүү очиж шийдүүлэх гэхээр цагаатгах болчихдог. Тиймээс эрүүгийн хэрэг үүсгэж яллагдагчаар татсан мөрдөн байцалтын хэргийг өөрсдөд дээрээ уяад байдаг асуудал байдаг. Мэдээж прокурор бүр ийм биш. Зоригтой залуус байдаг. Тэр залуус хэргээ хэрэгсэхгүй болгоод шийдвэрлэчихээр дээд шатны прокуророос үндэслэлгүйгээр эрүүгийн хэрэг үүсгэж яллагдагчаар татсан, хэрэг хэрэгсэхгүй болголоо. Ажлын үзүүлэлт, тоон үзүүлэлт муудлаа гэж ярьдаг учир хэргийг хэрэгсэхгүй болгож чаддаггүй. Тэгээд мөрдөн байцаалтын хугацаа сунгадаг. Үндэслэлгүйгээр хүнийг яллагдагч гэдэг статустай бариад байдаг. Энэ асуудлыг ер нь эргэж харах цаг болсон.

-Прокурор дээрх үйл ажиллагаануудыг явуулахад хуулийн хугацаатай. Тийм үү?

-Мэдээж хуулиараа хэрэг хянах хугацаа гэж бий. Мөрдөгч санал гаргаад прокурор хүлээж аваад түүнийг 14 хоногийн дотор хянах үүрэгтэй. Цаашлаад хяналтын хугацааг сунгах боломж байдаг. Нэг прокурор наад зах нь 40-50 хавтаст хэрэг хариуцдаг. Түүнийг уншихын тулд тодорхой цаг хугацаа ордог. Улсын яллагч шүүх дээр тухайн хэрэгт холбогдуулсан хүнээ шүүхийн өмнө нотлох үүрэг хүлээнэ. Тухайн хэрэгт авагдсан баримтууд хэрэгт хамааралтай, гэмт хэрэгт үйлдсэн эсэхэд үнэлэлт дүгнэлт өгөөд шүүх рүү шилжүүлж байгаа. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр цацагдсан болгон гэмт хэрэг биш. 2020 он гараад сонгуулийн жил эхэлсэн. Үүнтэй холбогдуулаад улс төрийн үйл ажиллагаа хүнийг харлуулах, гэмт хэрэг үйлдсэн талаар худал мэдээлэл тараадаг зүйлс маш их бий. Хүмүүс ялгаж салгаж ойлгох ёстой.

Авлига, албан тушаалын хэргүүдийн зарим жишээг та дээр дурдлаа. 2020 оны нэгдүгээр сарын 10-ны өдөр хуульд өөрчлөлт орсон. 2020 оны хоёрдугаар сарын 24-ны өдрөөс хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль болон Эрүүгийн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийг дагаж мөрдөх журмын тухай хууль байгаа. Эрүүгийн хуулийн 22 дугаар бүлэгт заасан буюу авлигын гэмт хэргийг прокурор, шүүхийн шатанд хэрэгсэхгүй болгосон хэргүүдийг бүгдийг сэргээн шалгахаар хуульчилсан. 2017 оны долдугаар сарын 1-нээс 2020 оны нэгдүгээр сарын 10-ны хүртэл хугацаанд хэрэгсэхгүй болсон бүх хэргийг шүүхийн шатанд шүүх шийдвэрлэнэ. Прокурорын шатанд хэрэгсэхгүй болсон бол дахин сэргээж гэм буруутай эсэх асуудлыг шүүхээр тогтоолгоно гэсэн ойлголт байгаа. Түүнээс биш авлига албан тушаалын бүх хэрэг замхраад алга болж байгаа асуудал биш.

-Авлига албан тушаалын хэрэгт холбогдсон хүмүүс одоо өөрсдөө хэргээ хурдан шийдэхийг шаарддаг болж. Энэ нь хэргийн шийдвэрлэлт удааширч байгааг харуулж байгаа болов уу?

-Хуулинд олгогдсон яллагдагч дээрх этгээдүүдийн гэм буруутай эсэх асуудлаараа шүүхэд түргэн шуурхай шийдвэрлүүлэхээр гомдол хүсэлт гаргах эрхтэй. Тухайн хэргийн оролцогч өөрөө бие даан оролцох нь ховор байдаг. Тухайн этгээд нь хууль ёсны эрх ашгаа хамгаалуулахаар өмгөөлөгч авдаг. Өмгөөлөгч оролцогчийн хувьд гэмт хэрэгт холбогдуулан шалгаж байгаа тохиолдолд хэргийг яллах болон цагаатгах нотлох баримтуудыг цуглуулдаг. Цагаатгах талын нотлох баримтыг хэрэгт хавсарган мэтгэлцэхэд шаардлагатай баримтууд, мөн дээрээс хэрэгт дутуу хийгдсэн ажиллагаануудын тухайд хүсэлт, гомдол гаргадаг. Дээрх гомдол хүсэлт гаргах нь бас хуулийн хугацаатай. Мэдээж хоёр гурван жил үргэлжилнэ гэсэн үг биш. Бүх үе шатууд хуулийн хугацаатай байдаг. Ямархуу асуудал дээр яагаад уддаг нь мэдээж сонин. Хуульд заасан хугацааны дагуу нэгэнт нотлох баримт илэрхий бол дээрх хэргийг шийдвэрлэхээр шүүхэд хэргийг шилжүүлэх эрх нь прокурорт өөрт нь байгаа. Нэгэнт гэмт хэргийн шинжтэй үйлдэл байгаа бол удаашруулаад байх шаардлагагүй. Нэг ёсондоо хэргийг түргэн шуурхай шалгаж шүүхэд шилжүүлэх үүрэг нь прокурорт байгаа. Дээрээс нь зарим хэрэг дээр улс төрийн нөлөө орсон байхыг үгүйсгэхгүй.

-Хэргийг шийдвэрлэж байгаа зарчмыг харахад шүүгч, прокурор хоёр нэг талд, давуу эрхтэй. Өмгөөлөгч ялгаварлагдсан байдалтай хэрэг шийдэхэд оролцдог гэдгийг хуульчид шүүмжилдэг. Та үүнтэй санал нийлэх үү?

-Санал нийлнэ. Шүүгчийн аюулгүй байдлыг хангахаар шүүгч нарын ажлын байр руу нэвтрэх хаалт хяналттай, тусгай чипээр онгойдог. Шүүгч бол хуульд зааснаар тодорхой хэрэг маргаан дээр талуудын оролцогч шүүх хуралдаан дээр мэтгэлцээний үндсэн дээр гэм буруутай эсэхийг тогтоож шийтгэх тогтоол юм уу цагаатгах тогтоол гаргадаг субьект. Шүүгчийн өмнө прокурор өмгөөлөгч хэргийн оролцогч нар мэтгэлцэж байж гэм буруутай асуудлыг шийдвэрлэдэг. Гэтэл прокурорын хувьд шүүгчийн өрөө рүү сул чөлөөтэй нэвтэрдэг, тухайн таслан сэргийлэх арга хэмжээ авах талаараа шүүгчтэй орж зөвшилцдөг, ярилцдаг. Тодорхой баяр ёслол болохоор прокурор, шүүхийн байгууллагууд нягт уялдаа холбоотой хамтардаг асуудал ажиглагддаг. Харин өмгөөлөгчийн хувьд шууд шүүх хуралдаанд оролцдог. Иймэрхүү л дүр зураг амьдралд байдгийн хувьд байдаг. Сүүлд больчихсон байна лээ, шүүх дээр прокурорын өрөө хүртэл тусдаа байсан. Өмгөөлөгчид бол байхгүй. Тэгэхээр прокурор гэдэг маань шүүн таслах ажиллагаанд төрийн нэрийн өмнөөс оролцдог хэдий ч цагаатгах талын болон ял шийтгэлийг хөнгөрүүлэх чиглэлээр шүүх хуралд оролцож байгаа этгээд ямар нэгэн өрөөгөөр хангагдаагүй. Хэргийн оролцогч нартай үүдэнд сууж байдаг ийм л дүр зураг байсан.

-Уг нь бол эсрэгээрээ байх ёстой биз дээ?

-Прокурор маань шүүгчтэй шууд харилцаж байгаа нь шүүгч хэрэгт хараат бусаар шийдвэр гаргах шийдвэрт нэг талаас нөлөөлдөг, хэргийн талаар урьдчилж танилцуулдаг үйл явдал болдог. Хуулиараабол шүүгч бол төв байр суурьтай. Улсын яллагч яллах талын нотлох баримтаа танилцуулж, өмгөөлөгч цагаатгах, хөнгөрүүлэх байр сууринаас оролцдог. Энэ хоёрын хооронд мэтгэлцээний үндсэн дээр тухайн шүүгч гуравдагч этгээдийн хувьд шийдвэр гаргах эрх бүхий субьект байх ёстой шүү дээ.

Б.ЭНХЗАЯА

Европын холбооны “Эрасмус+” хөтөлбөрийн санхүүжилтээр “ОХУ болон Монгол улсад Арьс ширний сургалт, судалгаа ба инновацийн төв байгуулах” төслийг хэрэгжүүлж эхэлжээ. Төслийн талаар Хөдөө аж ахуйн их сургуулийн Мал, аж ахуй, биотехнологийн сургуулийн ахлах багш, доктор Б.Итгэлтэй ярилцлаа.

---

-Европын холбоо “Эрасмус+” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлээд багагүй хугацаа өнгөрч байна. Хөтөлбөрийн талаар танилцуулаач?

-Европын холбоо нь өөрийн бүрэлдэхүүнд багтдаг улс орнуудын дэлхийн бусад орнуудтай хамтран ажиллах үйл ажиллагааг дэмжих зорилгоор энэ тэтгэлэгт хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж ирсэн. 2014-2020 онд International Credit Mobility буюу Олон улсын багш ба оюутны кредит солилцох, Capacity Build­ing in Higher Education буюу Дээд боловсролын салбарын чадавхийг бэхжүүлэх, Erasmus Mundus Joint Master Degrees буюу Магистрийн зэрэг олгох, Jean Monnet Activities буюу Европ судлал гэсэн дөрвөн чиглэлээр тэтгэлэгт хөтөлбөр зарласан. Манай төсөл Европын холбооны “Эрасмус+” хөтөлбөрийн “Capac­ity building in Higher Education” буюу “Дээд боловсролын хүний нөөцийг чадавхижуулах” чиглэлд хамаарна.

-Тэгвэл танай багийнхан ямар төсөл хэрэгжүүлж байна вэ?

-Төсөл маань “ОХУ болон Монгол Улсад Арьс ширний сургалт, судалгаа ба инновацийн төв байгуулах” буюу “Establish­ment of Leather Hubs in Russia and Mongolia” нэртэй. Төслийг 2019 оны нэгдүгээр сарын 15-наас эхлэн хэрэгжүүлж эхлээд хоёр дахь жилдээ хэрэгжүүлж байна. Төслийн нийт үргэлжлэх хугацаа гурван жил. Нийт санхүүжилт 995,950 евро. Манай төслийн багт нийт найман орны 13 байгууллага хамрагддаг. Төслийн удирдагчаар Турк улсын “Эгэ” их сургууль, гишүүдэд Монгол Улсын ХААИС, ШУТИС болон Арьс ширний үйлдвэрлэлийн холбоо, ОХУ-ын Дорнод Сибирийн технологи удирдлагын их сургууль, Буриадын хөдөө аж ахуйн академи болон Буриадын худалдаа аж үйлдвэрийн тэнхим тус тус багтаж байгаа. Төслийн зөвлөх орнуудад Итали, Грек, Польш, Румын болон Литовын арьс ширний эрдэм шинжилгээ, сургалт болон судалгаа эрхэлдэг байгууллагууд орсон.

-Олон улсын төсөлд оролцохын тулд ямар шаардлага хангасан байх ёстой вэ. Хамгийн гол шалгуур үзүүлэлт юу вэ?

-Төслийн шалгаруулалтын нэг гол шалгуур нь төсөл дэвшүүлж байгаа байгууллагуудын хамтын ажиллагааны түүх юм билээ. Мөн хоёр ба түүнээс дээш орны оролцоо, оролцож байгаа орны тухайн салбарын хоёр ба түүнээс дээш тэргүүлэх байгууллагуудын хамтын ажиллагааны хоёр ба түүнээс дээш жилийн түүх үүсгэх их чухал юм байна. Бид энэ төсөлд ХААИС, ШУТИС, Арьс ширний үйлдвэрлэлийн холбоо, Дорнод сибирийн их сургууль, Буриадын ХАА-н Академи болон Туркийн “Эгэ” их сургуультай хэрхэн яаж хамтран ажилласан талаар дөрвөн жилийн түүхээ бичиж оролцсон.

-Арьс ширний сургалт, судалгаа, инновацийн асуудал гэхээр манай улсад их л ойрхон сэдэв шүү дээ. Энэ нь төслийн гол үндэслэл болов уу?

-Манай ХААИС-ийн Малын гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүн судлал, хяналт үнэлгээний тэнхим нь Таваар судлалчдыг бэлтгэж ирсэн түүхтэй. “Таваар судлалч” мэргэжилтэний ажлын байрыг төрөөс зохицуулж, баталгаажсан ажлын байртай байсан. Гэтэл энэ тогтолцоо нурж, ажлын байр үгүй болсноор Таваар судлалч мэргэжлээр элсэн суралцагчдын тоо эрс буурч ирсэн. ШУТИС-ийн хувьд ч “Арьс ширний технологич” мэргэжлийн анги элсэлтгүйн улмаас хаагдаад байгаа. Гэсэн хэдий ч арьс ширний салбарын үндсэн түүхий эд нь нөхөн сэргээгддэг, бүтцийн хувьд өвөрмөц онцлогтой үнэт баялаг учраас манай орны хувьд арьс ширний салбарыг сэргээн хөгжүүлэх нь зайлшгүй асуудлуудын нэг юм. Салбарыг сэргээн босгоход мэргэжилтэй боловсон хүчин нэн чухал тул их дээд сургуулиудын арьс шир судлалын сургалтын төлөвлөгөө, хөтөлбөр болон сургалтын арга зүйд шинэчлэл хийх, чадавхаа дээшлүүлэх, сургалт үйлдвэрлэлийн уялдааг сайжруулах, олон улсын түвшинд хүрэхийн тулд гадаад хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэхасуудалд анхаарч ажилласан.

-Олон орны төлөөлөгчид хамтран нэг баг болсон нь сонирхол татаж байна. Төсөлд шалгарах амар байгаагүй болов уу. Төслийн багийн түүх хаанаас яаж эхэлсэн, хэрхэн бүрдсэн бэ?

-Би ХААИС-д Арьс шир судлалын багшаар ажиллаж байгаад 2013-2014 онд Арьс ширний эрдэм шинжилгээ, туршилт үйлдвэрлэлийн “АРМОНО” нэгдэлд эрдэмтэн нарийн бичгийн даргаар ажилласан юм. Дорнод сибирийн технологи удирдлагын их сургуулийн Таваар судлал, Усны нөөц ба Арьс ширний технологийн тэнхмийн эрхлэгч, профессор Дмитрый Вальеревич Шалбуевтай ажлын шугамаар харилцах үед хамтран ажиллах санал тавьсан. Тус сургууль нь Энэтхэг, Япон, Хятад, Австри, Туркийн их сургууль, эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгүүдтэй төдийгүй манай ШУТИС-тай хамтран ажиллаж байсан туршлагатай юм билээ. Миний хувьд арьс ширний эрдэм шинжилгээ судалгаа хийдэг олон улсын эрдэмтэдтэй бага зардлаар холбогдох, хамтран ажиллах сайхан боломж гэж үзэн, гэрээ хийж хамтын ажиллагааг эхлүүлсэн. Эндээс бидний төслийн баг бүрэлдэх эхлэл тавигдсан гэж хэлж болно. “АРМОНО” нэгдэл бүтцийн өөрчлөлтөнд орсон учраас сургуульдаа багшаар эргэн орж, Дорнод сибирийн технологи удирдлагын их сургуультай хамтын ажиллагаагаа үргэлжлүүлсэн. Манай ХААИС-ийн захирал Т.Хэрүүга, дэд захирал Г.Гантулга, МААБС-ийн захирал О.Баатарцогт болон Малын гаралтай бүтээгдэхүүн судлал, хяналт үнэлгээний тэнхмийн хамт олон маань бүх талаар дэмжиж, хамтран ажилласан.

Улмаар ШУТИС-ийн захирал О.Туяацэцэг, Арьс ширний профессорын багийн ахлагч доктор Т.Төрмөнх, Салбарын эрхлэгч профессор Б.Удвал болон Арьс ширний үйлдвэрлэлийн холбооны дэд захирал Т.Баярсайхан, О.Бат-Очир, Т.Рэгзэдмаа, “АРМОНО” нэгдлийн лабораторийн эрхлэгч, доктор З.Энхжаргал нарт санал тавин, Монголын талын багаа бүрдүүлсэн. Дорнод сибирийн технологи удирдлагын их сургууль төдийгүй Туркийн Эгэ их сургуулийн зохион байгуулдаг олон улсын арьс ширний эрдэм шинжилгээний хуралд Монголын их, дээд сургууль, үйлдвэр, эрдэм шинжилгээний байгууллагын технологичид, судлаачдыг оролцуулсан.Мөн “Монгол ба Оросын Арьс ширний үйлдвэрлэгчдийн анхны уулзалт”-ыг зохион байгуулсан. Дэлхийд 2-т эрэмбэлэгдэх арьс шир боловсруулах “Русская кожа” компанитай Монголын бизнес эрхлэгчдийг холбож, арьс боловсруулах технологийн туршилтыг Булигаар ХК, Дархан Нэхий ХК болон Мон Ирээдүй компаниудад явуулахад хамтран ажилласан.

Үүний зэрэгцээ ХААИС, ШУТИС болон Дорнод сибирийн технологи удирдлагын их ургууль хамтарсан оюутны эрдэм шинжилгээний хурлыг жил бүр зохион байгуулж ирсэн. Судлаач оюутнуудын оролцоог нэмэгдүүлэх зорилгоор шагналын сан бүрдүүлсэн. Харин энэ ажлыг Монголын Арьс ширний үйлдвэрлэлийн холбооны гүйцэтгэх захирал Т.Баярсайхан хариуцан ажиллаж ирсэн байгаа. Энэ дашрамд олон улсын оюутны эрдэм шинжилгээний хурлын анхны санхүүжилтийг олгосон Мон–Ирээдүй ХХК-ний захирал Б.Ганбилэг, Future ХХК-ний захирал И.Түмэндэлгэр, Булигаар ХХК-ний захирал Б.Мөнхжаргал, Мидельмен ХХК-ний захирал Эрдэнэбулган нарт болон сургалт үйлдвэрлэлийн дадлага, туршилт судалгааны ажлыг явуулахад байнга дэмжин ажилладаг МЛТЖ ХХК-ний захирал Б.Орхонбаяр, С.Даваажав, Шевро ХХК-ий захирал Б.Түмэн-Өлзий, Дархан Нэхий ХХК-ны захирал Б.Батсайхан, Буурал гол ХХК-ний О.Билгүүн захирал нарт их сургуулиудын хамт олныхоо өмнөөс талархал илэрхийлмээр байна. Бид “Товароведение” ба “Технология кожи и меха” мэргэжлээр оюутан солилцооны 2+2 хөтөлбөр боловсруулсан ба “Изучение ранозаживляющих свойств биоактивной матрицы на основе коллагена и кисломолочных композиций” сэдэвт Орос Монголын хамтарсан төсөл бичиж, ОХУ-ын ерөнхийлөгч Путины тэтгэлэгт хөтөлбөрийн шалгаруулалтанд оролцож байсан зэрэг түүхүүдээ дэлгэрэнгүй бичиж 2017 оны шалгаруулалтанд оролцсон. Шалгаруулалт 2018 оны туршид гурван үе шаттай явагдаж, найман сард 874 их, дээд сургуулиудаас шалгарсан тухай албан бичиг хүлээн авсан. Энэ төслийн бичиг баримтыг боловсруулахад гардан ажилласан АРМОНО нэгдлийн лабораторийн эрхлэгч, доктор З.Энхжаргал, ХААИС-ийн Бүтээгдэхүүн судлал, хяналт үнэлгээний тэнхмийн багш, доктор Д.Дашмаа, П.Пүрэвсүрэн, ШУТИС-ын багш доктор Б.Сувдаа, АШҮХолбооны мэргэжилтэн Т. Рэгзэдмаа нарт гүн талархлаа илэрхийлж, ажлын өндөр амжилт хүсье.

-874 төслөөс шалгарна гэдэг маш том амжилт. Төслийн зорилго, үр дүн юу байх вэ?

-Тийм ээ. Энэ бол маш том амжилт. Цаашид ч бид нягт хамтарч ажиллаж чадвал улам их амжилтанд хүрнэ. Манай төслийн гол зорилго бол “Их дээд сургуулиуд ба арьс ширний үйлдвэрүүдийн хооронд гүүр болж, хамтарсан сургалт, судалгаа хөгжүүлэлтийн (R&D) ажлыг өргөжүүлэхзамаар үйлдвэр эрхлэгчдийг инновацийн эрэлхийлэгчид болгох”-д оршино. Дээр дурьдсан зорилгод хүрэхийн тулд ОХУ ба Монголд нийт дөрвөн сургалт, судалгаа, инновацийн “LEATHUB” төв байгуулна. Төслийн санхүүжилтээр лаборатори байгуулахаас гадна сургагч багш нарыг зөвлөх орнуудад сургана. Төслийн үр дүнд Орос, Монголын арьс ширний үйлдвэрүүд байгаль орчинд ээлтэй шинэ технологийг нэвтрүүлнэ, Монгол, Буриадын арьс шир боловсруулах уламжлалт технологийг сэргээн хөгжүүлнэ. Кластерийн системийг бий болгоход хувь нэмрээ оруулах замаар Европын холбоо, Орос, Монголын үйлдвэрлэгч, их дээд сургуулийн хоорондын хамтын ажиллагаа харилцан ашигтай байх нөхцөл бүрдэнэ гэж үзэж байна.

Г.ДОРЖ

Жүжигчин Д.Хосбаяртай ярилцлаа.

---

-Та дүр бүтээхдээ зохиолтойгоо хэрхэн ажилладаг вэ?

-Уран бүтээлч хүний гол баримтлах зарчим нь зохиол байдаг. Ямар нэгэн уран бүтээлд ажиллахдаа эхлээд заавал зохиолыг нь харна. Дараа нь хамт ажиллах уран бүтээлчдийн багаа хардаг. Тухайн цаг үеийн нийгмийн байдал, мөн өөрийн дүрийн ертөнцийг үзэх үзэл нь юу юм гэдгээс нь эхэлж ажилладаг. Зарим хүмүүс жүжигчдийг ямар нэгэн уран бүтээл дээр ажиллахдаа зүгээр үг цээжлээд л тоглодог гэж боддог. Гэвч тийм биш л дээ.

-Дүр бүтээж байх үедээ хоолойгоо өөрчлөх шаардлагатай нэлээд тулгардаг байх?

-Жүжигчин хүн “зуурсан гурил шиг” байх ёстой гэж ярьдаг. Хоолоор зүйрлэвэл, жүжигчин цуйван, гурилтай шөл гэхчлэн ямар ч хоол болох ёстой. Дуу хоолой, бие цогцос бол надад байгалиас заяасан өгөгдөл. Хэдий миний байгаа байдал намуухан байж болох ч надаас тэс өөр, орилж хашгирсан, миний сэтгэл зүйн темпераментээс тэс өөр темперамент байсан ч гэсэн мэргэжлийн жүжигчин мөн л юм бол би түүнийг гаргах л ёстой байхгүй юу. Миний тоглосон дүрүүдэд Хосбаяраас тэс өөр орилж хашгирсан дүр зөндөө байгаа. Жишээлбэл, “Үр” аймшгийн кинонд би эсрэг дүрд тоглосон.

-Та УДЭТ-т 2010-2013 онд ажиллаж байсан. Тоглохыг мөрөөддөг байсан ч тэнд ажиллаж байх үедээ тоглож чадаагүй жүжгийн дүр байдаг уу?

-Байгаа. Би СУИС-ийг 2009 онд Ардын жүжигчин Мөнхдорж багшийн удирдлага дор төгсөөд тэр жилдээ УДЭТ-т шалгалт өгч туслах жүжигчнээр ажилд орсон. “Тэнгэрийн хүү”, “Оролмаа эх” жүжгүүдийн олны хэсэгт ажиллаж байлаа. Ер нь би кинонд ажиллахаасаа илүү театрт ажиллах дуртай. Театр өөрөө амьд харилцаатай байдаг. Надад театрт тоглохыг хүсдэг олон дүр бий. Оюутан байхдаа Шекспирийн “Ромео Жульетта” жүжгийн Ромеод тоглохыг мөрөөддөг байлаа. Тоглож чадаагүй л дээ. Одоо ч худлаа болсон байх аа. Мөн “Гамлет” жүжигт тоглохыг мөрөөддөг байсан. Би УДЭТ-т байхдаа хүүхдийн жүжгүүдэд л олон тоглосон.

-УДЭТ-т ажиллаж байхдаа тоглосон дүрүүдээсээ алинд нь илүү хайртай вэ?

-Би УДЭТ-т дөнгөж ороод В.Хюгогийн “Парисын дарь эхийн сүм“ мюзыклд тоглож байсан. Тэр жүжгийн гол дүр нь өөрөө олны хэсэг байсан байхгүй юу. Ихэнх сценүүд нь олны хэсэгтэй, бүжигтэй, орилж хашхирсан. Хоёр цаг гаруй хугацаанд олон хүн бүжиглэж, дуулдаг. Тэр жүжиг л миний зүрх сэтгэлээс хэзээ ч гардаггүй юм.

-Тухайн үед тайзан дээр гарахад ямар мэдрэмж төрдөг байв?

-Сэтгэл хөдлөл дээд цэгтээ хүрдэг байсан. УДЭТ-т шалгалт өгөөд тэнцэнэ гэдэг “тэнгэрийн умдаг атгасантай” дүйцнэ. Анх тайзан дээр гишгээд л Ардын жүжигчин, гавьяатуудын ард зогсоод, тэдэнтэй текст харьцах үгээр хэлэхийн аргагүй л сайхан мэдрэмж байсан.

-Жүжигчин аливаа уран бүтээлд ажиллахдаа сэтгэл зүйгээ сайтар бэлдэх шаардлагатай байдаг. Таныг уран бүтээлд ажиллаж байх үед сэтгэл зүйн хувьд тогтворгүй байсан үе бий юү?

-Уран бүтээлч аливаа нэг дүр дээр ажиллахдаа тухайн киноныхоо дүрээр л амьдрах ёстой. Өөрт тохиолдсон хар бараан зүйл, гэр бүлийн хэрүүл болон дарамт шахалт, сэтгэл санааны таагүй байдлаас бүрэн ангижирч байж аливаа нэг дүр дээр ажиллах ёстой. Надад сэтгэл санааны хувьд тогтворгүй байсан тохиолдол зөндөө л байдаг. Намайг нэг хурим хөтөлж байхад ээж маань залгаад “Нагац ах чинь бурхан болчихлоо. Миний хүү, ажлаа дуусгаад шууд ирээрэй” гэсэн. Тэр үед эвгүй л байсан. Хүмүүст аз жаргал хүсээд, маш гоё зүйлийг ярьж байгаа хэрнээ дотроо уйлмаар санагдаж байсан.

-Дэлгэцийн уран бүтээлүүдээ дараа нь үзэхэд “Ээ энэ дээр нь ингэчихгүй дээ” гэх харуусал төрж байсан дүр бий юү?

-Бүх уран бүтээлд маань тийм харуусал байдаг. Маш сайн ажилласан хэрнээ дараа нь уран бүтээлээ үзэхээр дутуу л байдаг юм. Жишээлбэл, “Найз” киноны хамгийн сүүлийн үхдэг хэсгийг сайн ажвал гүрээ нь хөдлөөд амьсгалж байдаг байхгүй юу. Би тэр кинонд дахиад таван секунд амьсгаагаа түгжчихгүй дээ гэж харуусдаг юм. Уран бүтээлч хүн насан туршаа суралцаж байдаг.

-Уран бүтээлд ажиллаж байх үед шантармаар бэрхшээл зөндөө тулгардаг байх. Ялангуяа олон ангит кинонд тоглож байх үедээ шантармаар зүйлстэй тулгарахад киногоо дундаас нь орхиж болохгүй хэцүү байдаг байлгүй. Та тийм үеүдийг хэрхэн даван туулдаг вэ?

-Хамтын хүчээр л даван туулдаг. Олон ангит кинонд тоглоход хамгийн багадаа гурван сарын ажил. Өвөл гадаа зурганд орох, намар хүйтэн ус руу орох гэх мэт хэцүү зүйл олон тулгардаг. Би Ц.Төмөрхуяг ахын найруулсан “Хараал” аймшгийн кинонд тоглосон. Тэр кинонд “Хүүхэд нь нас бараад, оршуулчихаад байж байтал эхнэр нь шөнө очоод хүүхдээ ухаад аваад ирдэг. Шөнө бороон дунд цахилгаан цахиад хаалга тогшихоор нь онгойлгосон чинь эхнэр нь хүүхдээ тэвэрчихсэн “Хүүхдээ одоо хөхүүлье” гэчихсэн зогсож байдаг. Тэгээд шоконд ороод, хүүхдээ буцааж аваачаад шөнө ширүүн борооноор булдаг.” Тэрэн дээр би маш их цөхөрч байсан. Гал командын машин авчираад бороо оруулаад шалба норчихсон, Гачууртын хүн тавьдаг газар цогцос ухахад маш хэцүү л байсан. Ёстой л уран бүтээл юм даа гэж бодоод л даван туулсан даа.

-Хамтарч ажиллахад урамтай, байнга суралцаж байдаг уран бүтээлч байдаг уу?

-Дрийм энтертайментийн найруулагч, зураглаач Ц.Цэрэндоржтой би “Үр”, “Үзэсгэлэнт арванхоёрдугаар сар” зэрэг кинонуудад хамтран ажиллаж байсан. Найруулагч, зураглаачийн өнцгөөс дүр дээр маш сайн зөвлөж ажилладаг. МУГЖ Ц.Төмөрхуяг ахтай “Хараал”, “Үр”, “Бүтэн амьдрал” кинонууд дээр хамтран ажиллаж байсан. Аав шиг л зааж зөвлөдөг хүн дээ.

-“Амьдрал чиний төлөө” киноны Тодбаярын дүр таныг олонд таниулж өгсөн. Уг киноны саналыг анх хэрхэн хүлээж авч байв?

-“Амьдрал чиний төлөө”, “Найз” хэмээх хоёр кино надад хувь хүний тал дээр болон уран бүтээлчийн хувьд нэлээн зүйлийг өгсөн. Түүнээс хойш маш олон уран бүтээлд тоглосон. Заримыг нь бараг мартчихсан байна. Тэр үед би УДЭТ-т ажиллаж байсан. Намайг “Гэгээн Муза” нааадмын улаан хивсний ёслолыг хөтөлж байхад Н.Байгаль найруулагч харсан юм билээ. Дараа нь намайг дуудаж уулзаад, санал тавьсан.

-“Бүтэн амьдрал” киног үзэгчид “хэт солонгос хэв маягтай” хэмээн нэлээд шүүмжилсэн байна лээ. Та уг киноны зохиолыг хэр сайн зохиол гэж дүгнэх вэ?

-Би “Бүтэн амьдрал” кинонд Оюу толгойн ажилтан залуугийн дүрд тоглосон. Кино зохиол нь Дэлхийн стандартынх. Тэгэхээр зохиолын эрхийг нь худалдаж аваад өөрийн улсын онцлогт тохируулж киногоо хийсэн гэсэн үг. Солонгос зохиолыг албан ёсны эрхтэйгээр худалдаж аваад уг киног Монголд хийсэн. Миний хувьд, маш сайн зохиол гэж бодож байгаа. Би өмнө нь НТВ телевизийн “Гэр дүүрэн охид” кинонд ажиллаж байсан. Оросын инээдмийн кино зохиолыг худалдаж аваад тэр киног хийсэн юм.

-Хамгийн сүүлд ямар уран бүтээлд ажиллав?

– “Этик” продакшны гурав дахь уран бүтээл “Хилгүй жим” кинонд тоглолоо. Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Үүр сумын хилийн застав дээр байрлаж сар гаруй хугацаанд кино зургаа авсан. Уг кинонд гарах үйл явдлыг бодит амьдралаас сэдэвлэсэн. 1993 онд гурван хилчин хилээ манаж яваад Тувачуудад эрэлхэгээр амиа алдсан байдаг. Би уг киноны гол дүр болох баатарлаг гавьяа байгуулсан гурван хилчний нэгэнд тоглосон. Энэхүү хилчдийн эхнэр, хүүхдүүдтэй нь очиж уулзсан. Цагаан-Үүр суманд уг гурван хилчинд зориулсан хөшөө байдаг юм билээ. Киноны маань нээлт коронавирусийн дэгдэлттэй холбоотойгоор хойшилсон байгаа.

-Дараагийн уран бүтээлийнхээ төлөвлөгөөг гаргасан уу?

-Дрийм энтертайментийн залуустай хамтраад эмэгтэйчүүдийн нийгэмд эзлэх байр суурийн тухай “Шоронгоос бичсэн ил захидал” өгүүллэгийг кино болгох гээд ажиллаж байна. Одоогоор зохиол дээрээ ажиллаж байгаа.

-Таны хүндэлж явдаг найруулагч хэн бэ?

-Квентин Тарантино. Түүний шийдлүүд нь гоё санагддаг юм. “Биллийг устга”, “Жанго эрх чөлөөгөө олсон нь” гэх мэт кинонуудыг нь үзэх дуртай. Монголоос гэвэл, Ж.Сэнгэдорж. “Бодлын хулгайч”, “Үргээлэг” гэх мэт кинонуудыг хийсэн. Түүнийг л сайн найруулагч гэж боддог. Бас кинонд нь ажиллаад үзчих юм сан л гэх бодол бий.

-Таныг сагсан бөмбөгийн спортод дуртай, НБА-гийн тоглолтуудыг их үздэг гэж сонссон. Ямар багийг дэмждэг вэ?

-Байнга үздэг. Сан-Антонио Спёрс багийн улаан фанат. Энэ улиралд манай баг бүсдээ 12 дугаар байрт яваа. Manu Ginobili, Tim Dun­can, Tony Parker хэмээх “Их гурвал”-ыг ид үед нь дэмжиж эхэлсэн. Би чөлөөт цагаараа зааланд тоглох дуртай. Мөн “Аавуудын групп”-ын соёл урлаг хариуцсан админ хийдэг.

У.ЧИНЗОРИГ