Түрүүч нь №051 (6417) дугаарm
Хятад ажилчдын төв клубээс Монголын хувьсгалын 25 жилийн ойн баярыг угтаж, нийтэд зориулан гаргах түүхт жүжиг Муланы тухай тайлбар (М.Саруул-Эрдэнийн хувийн цуглуулга)
Хоёрдугаар үзэгдэлд Мулан гавьяа байгуулж, Ирвэсийн арьсыг барьж хаандаа тушаагаад, амласан албан тушаалыг нь авалгүй гэртээ харина. Ижий аавдаа алдар гавьяагаа яриад, “яргай модны нахиа” хэвээрээ ирлээ хэмээсэн нь онгон биеэрээ буй гэсэн санаа. Хөршийнх нь хархүү түүнд дурлан тайзан дээр гэрлэж, аз жаргалтай төгсөнө. Энэхүү хурим нь мөн Шү Вэйгийн шинэчлэл мөн.
Гурав. СҮЙ-ТАНГИЙН ТҮҮХЭН ДУУЛАЛ
Шү Вэйгийн хувилбар буюу Мин улсын үеийн Мулан ийнхүү уулын дээрэмчинтэй тулж байсан Тоба бүсгүй байсан бол Чин улсын хувилбарт харийн дайсантай тэмцэж, илүү “эх оронч” уур амьсгалтай болоод ирэв. Чү Рэнхугийн эмхэтгэсэн зуун бүлэгт Сүй-Танг улсын дуулал (Сүй танг янеи, 1675 он)-ын 55-61 дүгээр бүлэгт Муланы домог оржээ. Энэ хувилбарт үйл явдал Сүй улсын унах үед өрнөж, Түрэг улс дайнд оролцож эхэлнэ. Муланы эцэг нь түрэг, эх нь хятад хүн болов. Энд мөн Хуа Муланы нэрийг анх удаа нанхиад утгаар тайлбарлаж, тэднийх цэцэрлэгтээ замбага цэцэг тарьсан нь охиныг төрөхөд дэлбээлсэн учраас тийн нэрийдэв гэх аж. Судлаач Лан Доны үзсэнээр энэ нь Шү Вэйгийн хувилбарт шүтсэн, гэвч өөрийн чөлөө дураар нэмсэн шинжтэй, мөн Муланыг жүжгийн хэлбэрээс үргэлжилсэн үг, тууж болгох гүүр нь болсон бүтээл аж.
Харвардын их сургуулийн судлаач Шиамин Ква, Уилт Идэма нар “Мулан: Хятадын сонгодог домгийн таван хувилбар, холбогдох эхүүд” хэмээх бүтээлдээ “Өмнөх хувилбарууд дахь эцгийнхээ оронд цэрэгт явсан, гарамгай ялалт байгуулсан, өндөр алба тушаалыг хайхарсан зэрэг нь “эх оронч” хэмээх үзэлд хангалтгүй санагдсан тул энэ хувилбарт Мулан цэвэр ариун үзлээрээ бүр амиа хорлож төгсөнө” (Shiamin Kwa, Wilt L. Idema, Mulan: Five Versions of Classic Chinese Legend with Related Texts, 2010) хэмээн дүгнэжээ.
Үйл явдлыг товч дурдваас: Сүй улс мөхөж бүхүйд хаан ширээнд өрсөлдөж байсан Лиу Вүжоу Өрнөд Түжүэ буюу Түрэгийн Хэшана хэмээх хаантай тохирч, Жинянг, Куожоу хоёрыг эзлэхээр болно. Хэшана хаан цэрэг элсүүлэхэд Хуа Ху хэмээгчийн нас өндөр болсон тул охин Мулан нь оронд нь эрийн дүрээр цэрэгт явна. Лиу Вүжоу-гийн гол баатар нь Ючи Гонг жанжин, түүнтэй ид тулалдаж буй баатар нь хожмоо Танг улсын тайзунг болох Ли Шиминий жанжин Чин Шубао. Лиу Вүжоу дийлдэн, хамсаатан Түрэгтэйгээ нийлж зугтах гэсэн боловч Хэшана хаан түүнийг алж орхино. Ючи Гонг жанжин тэгмэгц Түрэгтэй нийлэхээ больж, Тангийн талд орно. Хэшана хаан Доу Жиандэгийн цэрэгт дийлэгдэн амиа алдахын даваан дээр Мулан ирж, эрэлхэг тулалдан амийг нь аварна. Гэвч өөрөө Доу Жиандэгийн охин, өөр нэг эмэгтэй баатар Доу Шиан Нианд баригджээ.
Доу Шиан Ниан Муланыг эрэгтэй биш, тахимдуу ёсоор эцгийнхээ оронд цэрэгт явсан өөрийнх нь адил бүсгүй хүн гэдгийг мэдээд уяран хайрлаж, олзны хүний ёсоор бус, анд нөхөр шиг харьцан, шивэгчнээ болгов. Удалгүй дайн дуусч, Мулан гэртээ харив. Гэтэл хөгшин эцэг нь нас барж, эх нь дүү нарыг нь асрахын тулд Вэй овгийн нэг эртэй гэрлэсэн байжээ. Хэшана хаан үүнийг мэдээд Муланыг ордондоо ирж татвар эм бол гэсэн тушаал буулгана. Мулан үүнийг үл зөвшөөрөн, хутгаар хоолойгоо хэрчин амиа егүүтгэнэ. Энэ хувилбараас хойш Муланы домгоор 1800 онд 32 бүлэг роман, 1850 онд 46 бүлэг роман, 1903 онд Бээжингийн алдартай дуурь, 1939 онд Шанхайд кино гэх мэтээр утга зохиолын бүхий л төрөл хэлбэрээр гарсаар өдгөө Холливудын бүрэн хэмжээний кино болон ахин мэндлэх гэж байна. Энэ завсар Мулан охин жужан-табгач-сяньби-түрэг угсааг дамжсаар эцэст нь хэдийнэ “хятад бүсгүй” болжээ.
Мулан жүжгийн тухай дурамж өгүүлсэн Н.Сувдаа ээж Найзхандын хамт. (Н.Сувдаагийн хувийн архив, зохиолч Ц.Түмэнбаярын зөвшөөрлөөр авав)
Дөрөв. МУЛАН ХЭМЭЭХ НЭРИЙН ГАРАЛ
Мулан хэмээх нэрийн гарлыг хамгийн нухацтай судалсан эрдэмтэн бол Торонтогийн их сургуулийн нанхиадач Санпинг Чэн юм. Тэрбээр хоёр зүйлийн баримтаас шалтгаалан Мулан нэрийн гарлыг нэгд, хятад хэлнээс биш, хоёрт, эмэгтэй хүний нэрнээс биш, харин, монгол, түрэг хэлнээс, эрэгтэй нэрийн дотроос эрэх ёстой хэмээн дүгнэжээ. Угаасаа Гуо Маочиан эмхэтгэлдээ бүхий л хятад нэрийг тайлбарласан боловч ганц Муланы тухайд “Мулан – нэрийн утга тодорхойгүй” хэмээн тэмдэглэн үлдээсэн аж. Мулан гэсэн үгийг хятад хэлний нэгэн зүйл, сайхан үнэрт, тансаг цэцэгтэй холбон тайлбарласан нь бүр сүүлийн үеийн (XVII зууны) оруулга гэдгийг өмнө дурдсан буй. Энэ бол Мулан хятад даяар алдаршиж, эмэгтэй гэдгийг нь хэн хүнгүй мэдэх болсон үед нэмсэн зүйл. Гэтэл одоогоор олдоод буй анхны эхэд:
Арван хоёр жилийн турш мөр зэрэгцэн байлдав
Анд Муланыг бид эмэгтэй гэж мэдсэнгүй… хэмээн дуулдаг нь Мулан гэж нэр тухайн үедээ эрэгтэй нэр байсныг баталж байна. (Өдгөөчлөн харьцуулбал Цэцэгээ нэртэй баатартай хамт байлдаад байгаа атлаа эмэгтэй гэж гайхаад буй мэт)
Санпинг Чэн өөр нэг нухацтай баримт дурдсан нь Хятадын түүхийн Жоу Шү намтар зохиолд Хан Шионг гэж баатар эрийн тухай өгүүлдэг, тэрхүү баатрыг Мулан хэмээн нэрлэдэг, Бэй чи шү сурвалж бичигт мөнөөх жанжныг Хан Шионг биш Хан Мулан гэж хоёр ч удаа дурдсаныг тэмдэглээд, Сяньби, Тоба зэргээс гаралтай жанжид, өөрөөр хэлбэл “зэрлэг бүдүүлэг” улс аймгийн овог нэрийг хятад болголгүй, тэр чигээр нь хадгалдаг байсан ёсыг тайлбарлан өгүүлжээ.
Үгийн гарал зүй нарийн ухаан, түүхэн үүднээс нэгэнт аль зүгээс эрлээ эхлэхээ мэдсэн бол одоо хэл шинжлэлийн сэргээн тогтоох аргуудыг хэрэглэж эхлэх ёстой. Үнэхээр тэр “зэрлэг бүдүүлэг” нарын хэлнээс ирсэн нэр юм бол тэр “зэрлэг бүдүүлэг” нарынхаа хэлнээс хайх нь зохистой. Тэр хэл нь Алтай язгуурын хэл буюу, монгол, түрэг, манж хэл байх нь тодорхой.
Хятад судлаач Чэн ханз үсгийн харьцуулсан дуудлагаар дунд үеийн хятад хэлнээ Мулан нь *мук-лан байсныг сэргээн тогтоож. Мөн дунд үеийн хятад хэлний М нь, хойт зүгийн хэлнүүдийн Б-тэй таардаг болохыг багатур гэхийг мохэдуо, балиг буюу түрэг хэлний “загас” гэсэн үгийг молэ гэж буулгаснаар баталсан байна. Ингэж үзэхлээр Мук-лан хэмээх нэр нь уг хэлэндээ *Бук-лан хэлбэртэй байсныг сэргээж болно. Ингээд баатар эрийн нэрийн язгуур байж болох “бук-” хэлбэрүүдийг түүснийг нь сонирхуулбал:
Буг-а (Алтай язгуурын олон хэлнээ Бугаас эхлээд Хандгайг хүртэл томоохон эвэрт амьтдыг нэрлэх үг)
Бугра (Алтай язгуурын олон хэлнээ “тэмээ”-г, өөр зарим хэлнээ эр бугыг нэрийдэх үг)
Бук-а (Монгол болон бусад хэд хэдэн хэлэнд эр үхэр – бухыг хэлэх үг)
Бу-лан (ал Кашгари ганц эвэрт адгуусыг хэлэх Алтай язгуурын хэлний үг хэмээжээ)
Буга, Бух хоёрын тухайд монгол хэлнээ аль аль нь буй, Бугра хэмээх тэмээний хувьд монгол бичгийн буур буюу бугур-ын тэрхүү “буг-” язгуур мөн. Харин тэр Булан гэдэг ганц эвэртийн тухайд Индианагийн их сургуульд Монгол судлалыг үндэслэгч Дэнис Синьор авгай “Булан нь Алтай язгуурын хэлнүүдэд ганц эвэртийг хэлэх уугуул үг байсан бололтой” хэмээн дүгнэсэн нь маш сонирхолтой судалгаа билээ. (Denis Sinor, “Sur les noms altaiques de la licorne”, Wiener Zeitschrift fur die Kunde des Morgenlandes, 61, 1960 )
Муланы нэрийг нэхэн сурвалжилсан түүхэн хэл шинжлэлийн судалгааг үүгээр өндөрлөж, чухам “бух, буга, буур, булан хэмээх ганц эвэрт”-ийн алин болохыг тунгаах зав зайг уншигч танаа өөрт тань үлдээгээд дараагийн бүлэгтээ орсу.
Тав. МУЛАН УЛААНБААТАРТ
Үүнийг бичигчийн хувийн цуглуулга дотор хувьсгалын 25 жилийн ойгоор буюу 1946 онд, Улаанбаатар дахь Хятад ажилчны төв клубээс тавьсан “Хуа Мулан цэрэгт мордсон нь” хэмээх жүжгийн тайлбар брошюр хадгалагдаж буй. Хятад, монгол (монгол бичгээр), орос гурван хэлээр бичсэн уг тайлбарыг харахад дэлхий нийтийн ихэнх үзэгчдийг 1998 онд, Диснэйн хүүхэлдэйн кино гарснаар сая Мулантай танилцсан гэж тооцдог бол Улаанбаатар хотынхон 1946 онд тэр түүхтэй танилцаж байсан аж. Хавтас дээр монгол бичгээр “Монголын хувьсгалын 25 жилийн ой” хэмээн бичсэн боловч орос хэлээр “25 годовщины МНР” гэсэн нь жүжгийг тоглосон оныг тогтооход бага зэрэг бэрхшээл үүсгэж байна. Учир нь Ардын хувьсгалын 25 жилийн ой 1946 онд тохиосон бол МНР буюу БНМАУ-ыг тунхагласан ой нь 1949 оных юм. Ерөнхий найруулагчаар Ван Ши ажилласан хэмээх баримтыг Ван Ши Хятад улстаа 1947 онд буцаад 1949 онд ЗХУ-д элчин сайдаар томилогдсонтой огтлолцуулан бодвоос 1946 он нь зөв хэмээн дүгнэв.
Брошюрын дээр гараар, үзмэн ягаан бэхээр Чойбалсан хэмээн бичсэн нь жүжигт маршалыг урьж, тусгай дугаар явуулсны учир бололтой. Х. Чойбалсан чухам өөрөө үзсэн эсэх тухай мэдээ үгүй. Ямар ч байсан Улсын филармонийн хөгжимчин, тус клубт труба, тромбон тоглодог байсан Д.Нямаа “Найруулагч Ёон Ши маршалтай танил учраас маршал Чойбалсан клубээр ирж жүжиг үздэг байлаа” хэмээн дурсжээ.
Тэртээ 1946 онд анх найруулан тавиад, түүнээс хойших хэдэн жилд тоглосон жүжиг учраас манай урлагийн түүхэнд Муланы тухай бичигдсэн зүйл үгүй боловч хувь хүмүүсийн бага сага дуртгал дурсамж бас үлджээ. Уг жүжгийн хоёр найруулагчийн нэгнийх нь охин, Хятад ажилчны төв клубийн хашаанд төрж өссөн, Монголын радиогийн ахмад сурвалжлагч Н. Сувдаа 2016 оны есдүгээр сарын 4-ний өдөр өгсөн ярилцлагадаа “… ‘Хоа ма лан (эхэд хэрхэн бичсэн хэлбэрээр нь авав. М.С.) цэргийн албанд явсан нь’ гэдэг түүхэн жүжиг тоглодог байсан. Нэгэн эмэгтэй цэргийн алба татагдах үед нь аавынхаа оронд эрэгтэй хүн болоод явж байгаа тухай юм. Сүүлд хятадууд энэ үлгэрээр олон ангит кино хийсэн байна лээ. Шийг Ёо Ли Цай гэдэг клубийн дарга найруулж тавьсан…” хэмээн өгүүлснийг судлаач Г.Оюунчимэг тэмдэглэн үлджээ. Одоо энэхүү жүжгийг тоглосон клубийн үүх түүхийг товч дурдаж, жүжгийг тавихдаа Хятадын түүхэн дэх чухам аль эх сурвалжийг үндэслэсэн болохыг нь хэлэлцээд, найруулагч жүжигчдийнх нь талаар өгүүлсний эцэст брошюр дэх эхийг бүрнээр нь, зүүлт тайлбарын хамт уншигч танаа хүргэе.
Зургаа. ХЯТАДАЖИЛЧНЫ ТӨВ КЛУБ
Ц. Түмэнбаяр, Г. Оюунчимэг нар саяхан “Монголд ажиллаж байсан Хятад ажилчны төв клуб” нэртэй томоохон ном гаргажээ. Уг номд тус клубийн холбогдолтой баримт сэлт, архивын материал, хувь хүмүүсийн дурсамжийг арвин оруулсан байна. Номд бичсэн түүхээс үзвэл XVIII зууны эхээр Хятадын циркийн болон театрын хэрмэл жүжигчид Улиастай, Ховд хот, Богдын хүрээнд дулааны улиралд ирж тоглоод буцдаг байсан нь хожмоо жүжигчдийн хувьд нүүх суухад түвэгтэй байсан учраас суурин театр байгуулсан аж. 1928-1929 онд Монголд ажиллаж байсан ийм Хятад театруудыг бүгдийг хаасан боловч 1930 онд Монгол үйлдвэрчний эвлэлийн хөрөнгөөр “Хятад ажилчны төв клуб”-ийг байгуулжээ. Хятадын ший жүжиг тоглодог гол төв нь анх Хятадын дөрвөн гудамжинд өмнө, хойт (На Яньз, Ший-Яньз) театр гэж байгаад МҮЭ-ийн харьяанд 1930 оны үед ирсний дараа Өргөн чөлөөнд нүүж ирсэн байна. Өргөн чөлөө гэдэг нь Өргөөгийн баруун дамнуурчны гол гудамж буюу одоогийн Гандангийн зүүн хүр доорх Бадма Ёго дацан (хуучин Гэсэр сүм)-ээс Хүнсний нэгдүгээр дэлгүүр хүртэлх замыг хэлнэ.
Ший Яньз 1930 он буюу эхэн үедээ улаан булангийн хэлбэрээр ажиллаж байсан… 1932 оны хавар тэрхүү улаан булангийн барилгыг засварлахгүйгээр ашиглаж үл болно гэсэн инженерийн акт гарсан учраас түр хааж,… Үйлдвэрчний Төв Зөвлөлөөс 9000, Намын Төв хорооноос 5000 төгрөг өгч, 20000 төгрөгийн түр зээлдүүлэн, барилгын иж бүрэн засвар, өргөтгөл хийжээ. Ингээд 1932 оны Октябрийн баяраар анхны киногоо гаргаж клубийнхээ нээлтээ хийсэн бөгөөд үүнээс хойш үйл ажиллагаа нь өргөжин тэлсэн ажээ. (Ц.Түмэнбаяр, Г.Оюунчимэг, “Монголд ажиллаж байсан Хятад ажилчны төв клуб”, Улаанбаатар номоос)
Ингээд идэвхтэй ажиллаж, Улаанбаатар хот дахь урлаг үзвэрийн нэгэн чухал төв байсаар 1965-1966 онд хоёр улсын хоорондох харилцаа улс төрийн шалтгаанаар хүйтрэхэд хаалгаа барьсан ажээ. Клубт зөвхөн хятад ажилчин, жүжигчид төдийгүй монголчууд мөн хамрагдаж, манай зарим урлагийн мастер тэндээс төрөн гарснаас жишээлэхэд, хөгжмийн зохиолч МУГЗ Б.Түмэнжаргал, МУГЗ Дагважамц, ардын жүжигчин Д.Ичинхорлоо, Улсын филармонийн хөгжимчин Б.Нямаа, Д.Загнуур, Хандсүрэн нарыг дурдаж болно.
Долоо. УЛААНБААТАРТ ТОГЛОСОН МУЛАН АЛЬ ХУВИЛБАР ВЭ?
Тайлбарын оршил хэсэгт “Сүй Танг улсын үлгэрийн бичгээ сзохиов” хэмээснээс үзэхэд Чү Рэнхугийн эмхэтгэсэн зуун бүлэгт Сүй-Танг улсын дуулал (Сүй танг янеи, 1675 он)-ыг эхээ болгосон аж. Гэвч мөн “Гагцхүү зовуурьтай болох нь манай энд жүжгийн эх бичиг ч үгүй бөгөөд мөнхүү жүжгийг үзээгүйн дээр олж уншсан ч үгүй болой” хэмээн үнэнээ өчсөн байна.
Манай сонины вашингтон дахь тусгай сурвалжалагч М.САРУУЛ-ЭРДЭНЭ
Үргэлжлэл бий
