Month: October 2019

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн Д.Оюунхоролтой ярилцлаа.

---

-Барьцаа хөрөнгө шаардахгүй итгэлийн зээл олгох төслөө өргөн барилаа. Ямар зорилготойгоор энэ хуулийн төслийг боловсруулсан бэ?

-Монгол Улсын Засгийн газрын 2016-2020 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөр, “Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх арга хэмжээний төлөвлөгөө батлах тухай” тогтоолын хавсралтад “Итгэлийн зээл”-ийг олгож өрхийн аж ахуй, бичил бизнес эрхлэгчдэд дэмжлэг үзүүлэхээр тусгасан. мөн өнөөдөр дөрвөн хүн тутмын нэг нь ядуу амьдарч, ажилгүй гурван хүн тутмын хоёр нь 45-аас доош насны бие эрүүл, ухаан саруул иргэн байна. монголын хөгжлийг сэвхийтэл татах учиртай идэр насны залуус маань өнөөдөр ажилгүйчүүдийн эгнээнд багтаж амьдралын баталгаажих түвшнээс доогуур орлоготой байна. Хөдөө орон нутагт ээж, аавынхаа тэтгэврийн мөнгөөр амьдардаг залуучууд ч бий болжээ. энэ бол өнөөдрийн бодит нүүр царай. монгол Улсын үндэсний статистикийн хороо, Дэлхийн банктай хамтран 2018 оны эцсийн байдлаар гаргасан ядуурлын судалгааны дүнгээс харахад Монгол Улсын хүн амын ядуурлын түвшин 2016 онд 29.6 хувь байсан бол 2018 онд 28.4 хувь болж ердөө 1.2 пунктээр буурсан. Сүүлийн хорин жилд бодитой ямар ч ахиц дэвшил гарсангүй. Дөрвөн хүн тутмын нэг нь ядуу амьдарч байна. нийт ядуу иргэдийн 41.8 хувь нь Улаанбаатар хотод амьдарч байгааг судалгааны дүн харуулсаар байна. хөдөөнөөс илүүтэй хотод ядуурлын түвшин өндөр байна. Монголчууд үе дамжсан ядуу, өр зээлтэй байж, үр хүүхдээ амьдралын баталгаажих түвшнээс доогуур орлоготой амьдруулъя гэж хэзээ ч хүсэхгүй. Хүн бүр л ажилтай, орлоготой, амьдралаа өөрсдөө өөд нь татаад явах юмсан гэх бодолтой байгаа. гэвч ард иргэдэд ажил хөдөлмөр эрхлэх, гарааны бизнесээ эхлүүлэх санхүүжилтийн эх үүсвэр үнэхээр алга. Тиймээс урт хугацаатай, хүү багатай зээлийн бодлогоор дэмжиж, хүмүүсийн амьдралд тус болъё гэж төслөө боловсрууллаа.

Иргэдийн хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих, тогтмол орлогын эх үүсвэртэй болгохын тулд өрхийн аж ахуй болон бичил бизнес эрхлэхэд шаардлагатай санхүүжилтийг бий болгох зорилгоор “итгэлийн зээл” олгох хуулийн төслийг шинээр боловсруулж оруулж ирсэн. 2018 оны байдлаар эдийн засгийн дундаж өсөлт 6.7 хувь, “Хүний хөгжлийн индекс”-ээр 0.735 буюу өндөр хөгжилтэй улсуудын ангилалд орж, нийт хүн амд олгох мөнгөн тэтгэмжид зарцуулах хөрөнгө 675 тэрбумд хүрсэн хэдий ч ядуурал гүнзгий хэвээр байгаа нь эдийн засгийн өсөлтийн үр дүнг хүн ам, гэр бүлд илүү оновчтой хэлбэрээр хүргэх, гэр бүлийн насанд хүрсэн гишүүдийг тогтмол орлоготой болоход анхаарч ажиллах нэн шаардлагатай байгааг харуулж байна шүү дээ.

-Хөнгөлөлттэй зээлүүд эзэндээ очиж чаддаггүй нэг асуудал байдаг шүү дээ…

-Банк, санхүүгийн байгууллага янз бүрийн хөтөлбөрийг дэмжих сангуудаас олон төрлийн зээлийг олгодог. Засгийн газраас ч ЖДҮХС-гийн зээл, хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангийн зээл гэх мэт олон төрлийн зээлийг олгодог. Гэвч үүний хүртээмж хэр өргөн бэ, ажилгүй иргэд, идэр насны залуучуудад эдгээр зээл тусламжууд хүрч, ядуурлын түвшинг бууруулахад дэмжлэг болж чаддаг уу гэх асуултад хариулт хайх хэрэгтэй. Ийм боломж хомс байна. Монгол Улсын 30 орчим жил ажилгүйдэл, ядууралтай тэмцсэн ч бодит үр дүнд хүрсэнгүй. Орлогын тэгш бус хуваарилалт улам л газар авч байна. Энэ асуудал иргэдийг бухимдуулсаар. Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих, ажилгүйдлийг бууруулах, өрхийн бизнес, жижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих чиглэлийн төрөл бүрийн хөтөлбөрүүдийн хөнгөлөлттэй нөхцөлтэй зээлүүд олон байдаг ч эзэндээ очиж чадахгүй байна. Бичил бизнес эрхлэхийг хүссэн иргэд зээл авахад шаардагдах барьцаа хөрөнгө байхгүйгээс өндөр хүүтэй, хугацаа багатай зээл авч байгаа нь тухайн иргэд өдөр тутамдаа өрнөөс өрийн хооронд сэтгэл зүйн болон санхүүгийн дарамттай амьдрахад хүргэж байна. Иймээс Монголын төр иргэддээ нэг удаа итгээд барьцаа хөрөнгө шаардахгүйгээр өрхийн бичил бизнес, хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих зээл олгож өрхийн орлогыг нэмэгдүүлэх зорилготой л үйлчилгээг бий болгохыг л энэ хуулиар зорьж байна. Өнгөрсөн олон жилд ажилгүйдэл, ядуурлыг бууруулах олон төсөл хөтөлбөр хэрэгжиж ирсэн. Хүү багатай, урт хугацаатай зээлүүд нэлээн хэрэгжиж байлаа. Энэ зээлүүдийг барьцаа хөрөнгөтэй, том бизнес эрхэлдэг аж ахуйн нэгжүүд нь авсан. Яг ядуу, орлого багатай иргэд хөнгөлөлттэй зээлийг авч чаддаггүй. Тэр хүмүүст хүсэл байвч барьцаа хөрөнгөгүй учраас авч чаддаггүй. Өнөөдрийн манай банк санхүүгийн системийн тогтолцоо эрсдэлийг даах чадвартай, иргэн зээл авна гэсэн шаардлага байгаа. Тиймээс л зээл авч чадахгүй байна. Тиймээс сүүлийн 30-аад жил хэрэгжүүлсэн эдгээр хөтөлбөрүүд амжилттай хэрэгжиж, эзэндээ очиж чадаагүй.

-Итгэлийн зээлийг хэн авч болох вэ, ямар бичиг баримт бүрдүүлэх вэ?

-Хуулийн төслөөр зээл хүсэгч нь эрх зүйн бүрэн чадамжтай, гэрээгээр хүлээсэн хугацаа хэтэрсэн аливаа өргүй, өрхийн аж ахуй болон бичил бизнес эрхлэх бизнес төлөвлөгөөтэй Монгол Улсын 18 нас хүрсэн иргэн байна. Үүнээс гадна санхүүгийн суурь мэдлэг олгох сургалт зохион байгуулна. Үүнд хамрагдсан байх ёстой. Орлогын тогтвортой эх үүсвэртэй гуравдагч этгээдээр батлан даалт гаргуулах шаардлагыг тавьж байгаа. Бүрдүүлэх бичиг баримтын хувьд хууль батлагдсаны дараа журмаар батална.

-Бүх хүн зээлтэй шүү дээ. Энэ зээлийг авах хүн байгаа юм уу?

-Ийм зүйл байхгүй. Хугацаа хэтэрсэн зээлгүй хүн авна. Өөрөөр хэлбэл, тэр хүн хүү багатай, урт хугацаатай зээлд хамрагдах гэж байгаа бол өндөр хүүтэй зээлээ төлчихөөд энэ зээлийг авах эх үүсвэр бүрдэнэ. Тиймээс бүх зүйлийг мушгин гуйвуулж, болохгүй бүтэхгүй талаас нь яриад байвал бид энэ хуулийг гаргаж чадахгүй.

-Санхүүгийн чиглэлийн сургалтад заавал хамрагдана гэсэн үү?

-Ер нь хүн бүрт санхүүгийн мэдлэг зайлшгүй шаардлагатай байна. Орлого, зарлагаа зөв тооцоолж чаддаг, олсноо зөв зарцуулдаг, гэр бүлийнхээ төсөв санхүүг тооцоолж чаддаг баймаар байна. Юу хийхээ төлөвлөөгүй зээл хайгаад байдаг, мөнгө олдвол юу ч хамаагүй хийгээд ашиг олчихмоор санагддаг. Зээл нь бүтээд мөнгө олддог, төлөвлөгөөгүй, төлөвлөлтгүй явж байгаад өрөнд орчихдог. Санхүүгийн боловсролгүйгээс өөрийгөө хохироох, илүү зардалд унах, орлого, зарлагын харьцаа алдагдах, зээлийн мэдээллийн санд муугаар хадгалагдах, бизнесээ хаах зэрэг нөхцөл байдалд хүрдэг. Иймээс зээл олголтоор хөшүүрэгдэн иргэдийн санхүүгийн боловсролыг дээшлүүлэх замаар өрхийн болон хувь хүний хөгжил, санхүүгийн сахилга батыг төлөвшүүлэхийг зорьж байгаа. Манайхан бизнес хийгээд амжилттай яваа нэг хэсгээ хараад атаархдаг. Нөгөө талаас бараг эгдүүцдэг. Яагаад эд нар надаас илүү явж байгаа юм бэ гэж боддог. Тиймээс иргэд энэ сургалтад хамрагдсанаар хөдөлмөрийн үр шимээр төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлээд, тодорхой ажлын байр бий болгож, татвар төлж байгаа энэ баялаг бүтээгчдээ дэмжиж, хамтран ажиллах сонирхол бий болно. Мөн хүн бизнес эрхлэхийн тулд яаж зээл хөөцөлдөж авдаг юм. Төслийг амжилттай хэрэгжүүлдэг юм. Яаж татвар төлж, бизнес амжилттай явдаг юм гээд олон зүйлс ч зэрэг суралцах боломжийг олгох байх. Ядаж монголчууд бие биенийгээ хүлээн зөвшөөрч дэмждэг, нэгнийгээ үзэн яддаг нийгмийн задралыг зогсооход дэмжлэг болно байх.

-Итгэлийн зээл олгох тухай санхүүгийн ямар байгууллагаас итгэлийн зээл хүсэх боломжтой вэ?

-Төсөлд арилжааны банкаар дамжуулан олгоно гэсэн байгаа. Итгэлийн зээлийг “Өрхийн гишүүдийн хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих замаар өрхийн орлогыг нэмэгдүүлэх” төрийн бодлогын хүрээнд хэрэгжүүлж байгаа төсөл тул төрөөс үүсгэн байгуулагдсан Төрийн банкаар дамжуулан олгохоор төлөвлөж байна. Төрийн банк нь 500 гаруй салбар нэгжтэй үндэсний хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулдаг томоохон банк шүү дээ. Тиймээс энд том үйлчилгээ нэмнэ гэж төсөв нэмэх, зардал нэмэх шаардлагагүй. Төрийн банкны дэд бүтцийг ашиглана.

-Итгэлийн зээлийг хэдэн удаа авах боломжтой вэ?

-Итгэлийн зээлээ хугацаанд төлсөн хэн боловч дахин зээл хүсэх эрх нь нээлттэй. Гурван жилийн хариуцлагатайгаар Итгэлийн зээлээ ашиглаад үр дүнтэй сайн бизнесээ хийгээд явж байвал өшөө дэмжлэг авч зээл авах боломж нь нээлттэй үлдэх юм.

-Зээлээ хугацаанаас нь өмнө төлөх боломжтой юу?

-Мэдээж хэрэг зээл аваад, үр ашгаа өгсөн тохиолдолд тэр зээлдэгч хугацаанаасаа өмнө зээлээ төлөх боломжтой. Дараа нь зээл авах хэн нэгэнд тэр санхүүжилт хэрэгтэй шүү дээ.

-Ипотекийн болон бусад зээлтэй хүмүүс энэ зээлийг давхар авч болох уу?

-Хугацаа хэтэрсэн өр зээлгүй байгаад хуулийн шаардлага хангаж байвал итгэлийн зээл авч болно.

-Санхүүгийн эх үүсвэрийг нь яаж шийдэх вэ. Олон тэрбум төгрөг шаардлагатай байх…

-Хуулийн төслийг боловсруулах явцдаа Монголбанк, Банкнуудын холбоо, Банк бус санхүүгийн байгууллагуудын холбоо гэх мэт олон байгууллагыг оролцуулж, ажлын хэсэг дээрээ хамтарч ажилласан. Тэгэхдээ санхүүгийн эх үүсвэрийг яаж бий болгох вэ гэдэг дээр нэлээн их ярьсан. Төрийн тусгай сангууд, улсын төсвөөс Монголбанкаар дамжуулаад 200 орчим тэрбум төгрөгийн санхүүжилт гаргахаар тооцоолж байгаа. 200 тэрбум төгрөгийг гаргавал 21 аймаг, есөн дүүрэгтээ зэрэг хэрэгжүүлж, эхлүүлж чадахгүй байх. Тодорхой бүсчилсэн байдлаар хамгийн их ядууралтай бүс дээрээ онцгойлон анхаарна. Энэ бүсүүдээс эхлүүлж, уг төслийг хэрэгжүүлэх эхлэлийг тавьж, үр дүнг нь харж болно. Эрсдэл бий болох нь уу. Иргэд энэ зээлээ авч, зориулалтаар нь ашиглаж, үр дүнг гаргаж чадах нь уу гэдэг тодорхой ажлуудыг эхлүүлнэ. Дэлхийн олон оронд ийм төсөл хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж байна.

-Төрд ийм хэмжээний мөнгө байгаа юу?

-Олон улсын байгууллагаас хэрэгжүүлэх төсөл, хөтөлбөр, Засгийн газраас гаргасан бонд, Засгийн газрын тусгай сан, улсын төсөв, бусад эх үүсвэрээс бүрдүүлнэ гэхээр бүрэн боломжтой гэж үзэж байгаа. Хууль батлагдчихвал энэ хуулийг бүрэн хэрэгжүүлэх л ёстой.

-Ер нь манай улсын эдийн засагт хор нөлөөтэй юм биш үү?

-Иргэд бага хүүтэй зээл авахыг хүсч байгаа. Хүлээлт нийгэмд байна. Үүнийг зарим нэгэн улстөрч, боломжийн амьдралтай, мөнгөний хомсдолд орж байгаагүй хүмүүс л энэ төслөөс татгалзаж байгаа шүү. Баахан мөнгө гаргаж эрсдэлд орчих вий гэж харлуулж ярьж байна. Гэтэл амьдралаа өөрчлөх гэж байгаа идэр насны залуус таван сая төгрөг ямар их чухал болохыг ойлгохгүй байна. Таван сая төгрөгөөр ажлын байр бий болгож амьдралаа өөрчилсөн хүмүүс их бий шүү дээ. Бид хүнд итгэж сурах хэрэгтэй. Бид нар эхлүүлээгүй, хэнд ч туслаагүй байж энэ хуулийг унагаахаар явах хэрэггүй. Энэ хуулийг унагаах зорилготой хүмүүс байна.

-Хэдэн төгрөг хүртэл зээл авч болох вэ. Зээлийн хэмжээг ямар үндэслэлээр тогтоож байна…

-Зээлийн сангийн судалгаанаас үзэхэд нийт зээлдэгчийн 90 хувь нь 20 сая хүртэл зээл авч байна. Тэрбум, тэрбумаар нь иргэд зээл авдаггүй. Авахыг ч хүсдэггүй. Ёстой л хөнжлийнхөө хэрээр хөлөө жийнэ гэдэг шиг төсөл хэрэгжүүлэх боломжтой хэмжээндээ зээлээ авдаг юм байна. Тиймээс эрхлэх бизнесийнхээ хүрээнд хэрэгцээндээ тулгуурлаад иргэд тав, 10, 15 сая гээд өөрт шаардлагатай хэмжээгээрээ хүсэлтэй гаргаж зээл авч болно. Ажлын хэсэг ярилцаад эхний ээлжинд дээд хязгаарыг 20 сая төгрөг байхаар саналаа оруулсан. Итгэлийн зээлийн дээд хязгаарыг 20 сая төгрөг гэж тооцоход нийт зээлдэгчдийн 90 хувь нь урт хугацаатай, хүү багатай, барьцаагүй зээл авах боломжтой болно. Энэ хуулийн төсөл эдийн засгийн байнгын хороонд оччихсон байгаа. Байнгын хороогоор энэ төслийг илүү сайжруулж хэлэлцэх байх. Дээд хязгаарыг өнөөгийн эдийн засгийн нөхцөл байдалд тулгуурлан байнгын хороогоор тогтоох байх. Энэ талаар тус байнгын хорооны даргатай ярилцсан.

-Ямар хугацаатай, хэдэн хувийн хүүтэй олгох вэ?

-Жилийн гурван хувийн хүүтэйгээр 36 сарын хугацаатай олгох санал оруулаад явж байна. Энэ хугацаанд тодорхой үр дүнг гаргаж чадах байх. Эхлээд зорилтот бүлэг рүүгээ чиглэнэ.

-Зорилтот бүлэг гэж хэнийг хэлээд байна вэ?

-Зорилтот бүлэг гэж үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэхэд санхүүгийн дэмжлэг, эргэлтийн хөрөнгө хэрэгтэй байгаа тийм өрхийн болон бичил бизнес эрхлэгч иргэнийг хэлж байгаа юм. Аж ахуйн нэгж энэ зээлд хамаарахгүй.

-Итгэлийн зээлийн эрсдэлийг хэн хариуцах вэ вэ?

-Энэ төрөөс санхүүжих бодлогын бага хүүтэй зээл. Дэлхийн жишгийг харахад хамгийн эргэн төлөлт сайтай зээл байдаг. Тухайн зээлдэгч төлж чадахгүйд хүрвэл батлан даагчаас нөхөн төлөх үүргийг хүлээнэ.

-Иргэд барьцаагүй зээл авчихаад эргэн төлнө гэдэгт та хэр итгэлтэй байна. Таны бодлоор энэ зээлийн үйлчилгээнээс хэр үр дүн гарах бол…

-Эд хөрөнгийн барьцаа тавиагүй ч “Итгэл”-ээ барьцаалж байгаа нь чухал. Төр, иргэн хоёрын дунд итгэлцлийг бий болгох шинэ загварыг гаргаж ирж байна. Мөн ойр дотны чинь хүн таныг зээлээ төлөхгүй бол би өмнөөс нь төлнө гэсэн батлан даалт гаргаж өгч байж зээл олгогдоно. Хамгийн их итгэсэн хүний итгэлийг алдахгүйн тулд хүн ер нь их хичээнэ дээ. Үүнээс гадна Зээл хүсэгч заавал санхүүгийн суурь мэдлэг олгох сургалтад суусан байх шаардлага тавьж байгаа. Энэ бас санхүүгийн хариуцлагыг ойлгуулах чухал үүрэгтэй.

-Зээлийг зориулалтын бусаар ашиглаж байгааг яаж мэдэж, хянах вэ?

-Зээл олгож байгаа банк өөрөө тухайн зээлдэгчийн үйл ажиллагаанд хяналтаа тавиад явна. Итгэлийн зээл авсан хүн аль болохоор итгэлээ барьцаалж, бизнес эрхэлж байгаа аж ахуйг үүсгэж өөрийн амьдралыг өөрчлөх гэж байгаа хүн тийм хариуцлагагүй алхмыг хийхгүй байх.

-Зээлээ хугацаанд нь төлөөгүй, зориулалтын бусаар ашигласан хүмүүст ямар хариуцлага хүлээлгэх вэ?

-Итгэлийн зээлийг хугацаанд нь эргэн төлөөгүй иргэний мэдээлэл Зээлийн мэдээллийн санд 20 жилийн хугацаанд хадгалагдана. Энэ нь тухайн иргэн дахин ямар ч зээлэнд хамрагдах боломжгүй болно гэсэн үг. Ингэвэл иргэн ямар ч зээлд хамрагдах боломжгүй болно. Мөн батлан даалтад гаргасан хүмүүс нь ч зээл авах боломжгүй болно. Мөн зориулалтын бусаар зарцуулсан нөхцөлд Зөрчлийн хуулиар хариуцлага тооцохоор байгаа.

-Ийм зээлийн хэлбэрийг хэрэгжүүлсэн улс орнуудын туршлагыг хэр судалсан бэ. Үр дүн гарсан ямар улс орнууд байна…

-Энэ санаачилга, үзэл санааны хэрэгжилтийн суурин дээр “Орон нутгийн эдийн засгийн хөгжил” (Lo­cal Economic Development) нэртэй, өдгөө ихэд моданд орж байгаа онол хүртэл бий болж, дэлхийн улс орнууд туршиж амжилтанд хүрсээр байна. Жишээ нь, Өмнөд Солонгос Улсад 1970-аад онд тухайн үеийн ерөнхийлөгч Солонгосын эдийн засгийн орчинг шинэчлэх зорилгоор Saemaul Undong буюу “Шинэ тосгон” нэртэй төсөл-санаачилга гаргаж, аж үйлдвэржилт хурдацтай хөгжиж байсан хот суурин газрын амьжиргааны түвшин, ядууралд өртсөн жижиг тосгод хоорондын ялгааг арилгах, амьдралын үндсэн нөхцөл, орчныг сайжруулахад төвлөрч байсан. Хари хожим төслүүд нь орон нутгийн томоохон асуудлыг шийдэх, иргэдийн орлогыг нэмэгдүүлэх загвар болж хөгжсөн гэдэг. Манай хөрш ОХУ болон БНХАУ-д бага хүүтэй, барьцаагүй зээлийн бүтээгдэхүүнийг төрийн дэмжлэгтэйгээр иргэддээ олгож, орон нутгийн эдийн засгийг хөгжүүлэх стратегийг баримталж байна. Ялангуяа ОХУ-д 2013 оноос хойш бичил зээлийн зах зээл хурдацтай хөгжсөн. Бичил бизнес эрхлэгчдэд жижиглэнгийн зээл олгож эхэлснээсээ хойш бараг тав дахин өссөн нь хүлээгдэж байсан хүлээлтээс ч илүү үр дүнд хүрсэн гэсэн судалгаа бий. Өнөөдөр 2400 гаруй бичил санхүүгийн байгууллагаар дамжуулан 10 сая орчим иргэнд зээл олгосон байна. Энэ арга хэмжээг зарим судлаачид барууны эдийн засгийн хоригийг хохирол багатай давах нэг чухал нөхцөл болсон гэж дүгнэсэн.

-Сүүлийн жилүүдэд БНХАУ энэ төрлийн зээлийг дэмжээд иргэдээ ядуурлаас гаргаад байна уу?

-БНХАУ-ын төрөөс бичил зээлийн бодлогыг түлхүү дэмжиж байна. Ашгийн бус байгууллагууд, засгийн газрын хөтөлбөрүүд, бичил зээлийн компаниуд, арилжааны банкууд, хөдөө тосгоны зээлийн хоршоодоор дамжуулан 2012 оноос хойш 6000 гаруй бичил санхүүгийн үйлчилгээ үзүүлдэг байгууллагатай байсан бол өнөөдрийн байдлаар хэдэн мянга дахин нэмэгдсэн байна. Тэгэхээр бидний Итгэлийн зээл нэртэй энэхүү бичил зээл зорилтот бүлгийг дэмжих төдийгүй улс орны эдийн засгийн хөгжлийг тэтгэх, эдийн засгаа солонгоруулах, дороос ургаж тэлэх нөхцөлийг бүрдүүлдэг бодлогын чухал шийдэл гэж харж болно.

-Энэ төрлийг зээлийг санаачлагч нь Нобелийн шагнал хүртсэн гэж сонссон…

-Бангладеш улсын залуу эдийн засагч, доктор Мухаммед Юнус 1976 онд Итгэлийн зээлийн төслийг анх санаачилж эхлүүлсэн. Энэ төсөл нь 1983 онд ядуу, бага орлоготой иргэдэд зориулагдсан банк болтлоо өргөжиж 100 мянган иргэнийг ядуурлаас гаргасан туршлагаараа Нобелийн шагнал хүртсэн гэдэг.

Энэхүү санхүүгийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг хөгжүүлж, зорилтот зах зээлээ тодорхойлж, үнэлгээ, шалгуур, зээл олгох, буцаан төлүүлэх өөрийн гэсэн өвөрмөц системийг бий болгосон чадсан байдаг. Өмнөд Африкт хэрэгжүүлсэн ядуурлыг бууруулах олон хөтөлбөрүүдийн нэг нь 2005 онд Сэргээн босголт, хөгжлийн хөтөлбөр нэртэйгээр Микро эдийн засгийн шинэчлэлийн стратегийг хэрэгжүүлсэн юм. Энэхүү стратеги нь газар зүйн тархалт, интеграцчилал, эдийн засгийн хараат бус байдал, санхүүгийн боловсрол, хувь хүний ур чадварын хөгжил зэрэгт төрийн оролцоотойгоор дэмжлэг үзүүлж, хүн амын олон тулгамдсан асуудлыг шийдсэн сайн загвар, мэдээ бий.

“Боловсрол төвтэй улс төр” ТББ-аас зохион байгуулж буй цуврал лекцийн гурав дахь илтгэгч нь Венесуэлд өсч, төрсөн, өдгөө АНУ-ын иргэн Александра Панзарелли. Профессор Александра Панзарелли “Венесуэл улсын ардчилал яагаад сүйрэв” сэдвээр лекц уншсан юм. Э.Бат-Үүл “Монгол Венесуэлийн яг араас явж байгаа. Венесуэлд инфляци хоёр сая давчихсан. Арван саяд хүрэх таамаг бий. Ийм үед хамгийн эмгэнэлтэй нэг зураг анзаарагдаж байна. Венесуэлийн ардчилсан хүчин өөр хоорондоо учраа олохгүй яваа” гэсэн үгээр лекцийг эхлүүлээ. Александра Панзареллигийн лекцийг тоймлон хүргэе.

УГО ЧАВЕС ТӨРИЙН ЭРХЭНД ГАРСНААР ВЕНЕСУЭЛИЙН МӨХЛИЙН ТҮҮХ ЭХЭЛСЭН

Уго Чавесаас өмнө Венесуэл өнөөгийнхөөс тэс өөр өнгөтэй байсан. Хүн бүр тэгш эрхтэй, олон улсад нээлттэй байлаа. Итали, Америк гэх мэт улсаас маш олон хүн ирж суурьшиж амьдарч байсан. Манай улсад ардчилал 1959 онд эхэлсэн түүхтэй. Хоёр гол нам эвсэл байгуулсан юм. Харамсалтай нь тэд дотроосоо ялзарч, ардчиллын үйл явц удааширч эхэлсэн л дээ. Ийм шалтгаанаар ядуурлын хувь эрс өссөн. 1988 онд эвссэн хоёр хүчний нэг намынх нь төлөөлөл болох Карлос Андрес Перрис гэдэг хүн Венесуэлийн ерөнхийлөгчөөр сонгогдож байлаа. Тэр хүн хоёр дахь удаагаа нэр дэвшихдээ “Далаад оны Венесуэлийг эргүүлэн өгнө” гэж амлаж ялалт байгуулсан юм. Харамсалтай нь эрх барьсныхаа дараа амлалт нь тийм амар биелэхгүйг ухаарсан. Ядуурлын хувь буураагүй учраас Каракас орчимд эсэргүүцлийн жагсаал цуглаан хүчээ авсан. Энэ цаг үеийг Венесуэлийн ардчиллын төгсгөл ирсэн гэж үздэг. Тэр үед хэний ч таньж мэдэхгүй Уго Чавес гэдэг хүн гарч ирсэн. Тэр гудамжинд өрнөсөн үймээн самуунд гол үүрэг гүйцэтгэгчийн нэг байсан юм. Мань хүн төрийн эргэлт хийх оролдлого хийсэн ч бүтээгүй. Шоронд хоригдож ял эдлээд гарч ирсэн. Дараа нь Уго Чавес сонгуульд өрсөлдөх эрх авч төрийн эрхэнд гарсан юм. Тэр төрийн эрхэнд гарснаар Венесуэлийн мөхлийн түүх эхэлсэн гэж хэлж болно. Уго Чавес хоёр зүйлийг амлаж гарч ирсэн. Нэг нь шинэ Үндсэн хууль батлах байсан бол нөгөө нь улс төрд оролцоо багатай нийгмийн бүлгүүдэд боломж олгоно гэсэн амлалт байсан нь манай улсын өнгөрсөн түүхэнд тод бичээстэй байгаа.

Венесуэлийн удирдагч шинэ Үндсэн хуулийн төслөө 1999 онд парламентаараа хэлэлцүүлээд батлуулсан. Тэр үед шинэчлэгдсэн Үндсэн хуулийн давуу, сул талыг одоо онцолъё. Үндэсний цөөнх парламентад суудалтай болсон, эмэгтэй сайд нар Засгийн газрын бүрэлдэхүүнд багтсан гэх мэт давуу талууд бий. Ийм шалтгаанаар Уго Чавесын нэр хүнд огцом өссөн л дөө. Шинэ Үндсэн хуулийнх нь нэг том сул тал нь Ерөнхийлөгчийн хэмжээ хязгааргүй эрх мэдэл. Хоёр танхимтай байсан парламентаа нэг танхим болгочихсон. Товчхондоо авторитар дэглэм тогтсон, Венесуэлд. Конгресс нэг танхимтай болсноор Ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл огцом хүрээгээ тэлсэн гашуун түүх бий.

Манай улсын хувьд эдийн засгийн гол тулгуур нь газрын тос байсныг хүн бүр мэднэ. Газрын тосны үнэ тухайн үед өндөр байсан юм. Уго Чавес газрын тосноос олсон мөнгөөр улс төр, нийгмийн том бүлгүүдийг атгандаа оруулахаас эхлээд буруу зүйл их хийсэн. Комунист лидер болсон.

Товчхондоо тэр манай улсын түүхийг шинээр бичилцсэн. Боливар гэж үндэсний баатар бий. Мөн л дэлхий мэдэх түүхэн хүн. Уго Чавес Боливарыг тахин шүтэж, өөрийгөө Боливартай адилтгаж үзэх болсон.Боливарын цогцсыг булшнаас нь гаргаж нүүр царайг нь өөрчилсөн. Бүр тодруулж хэлбэл, эртний Боливарын түүхэнд ул мөр, гавьяа зүтгэлээ үлдээсэн язгуур гаралтай угсаатнуудын царайнаас авахыг нь авч Боливарын царайг өөрчилсөн л дөө. Тэгээд өөрөө тэр төрхийг дуурайж, тэр бүх шинж чанарыг өөртөө бүрдүүлж эхэлсэн.

Уго Чавес хожим хорт хавдар тусч, бие нь эрчимтэй муудаж эхэлсэн ч ард түмнээс нуусаар байсан юм. Куба руу хүртэл очиж нэлээд хэдэн сар эмчилгээнд хамрагдсан цаг хугацаа түүний намтарт бий. Эмчилгээ нь үр дүнд хүрээгүй учраас сүүлдээ биеийн байдлаа зарласан л даа.Тэгээд мань эр Николас Мадуро гэж хүнийг залгамжлагаараа сонгосон. Николас Мадуро сонгуульд ганцхан хувийн саналаар ялж Венесуэлийг удирдах болсон юм. Тэр сонгуулийн маргаантай үр дүн хоёр талд хуваагдсан байсан нийгмийг улам туйлшруулж хагалсан. Уго Чавесыг хамгийн сүүлд иргэдлээ хандаж үг хэлэх үйл явдлыг сонирхсон гэрчийн нэг нь би. Тухайн үед би Канадын элчин сайдын яаманд зөвлөхөөр ажилладаг байлаа. Тэр үед төв талбайд цугласан иргэдийн сэтгэл хөдлөл дээд цэгтээ хүрсэн байсан шүү. Өмнө нь хүмүүсийн дундуур явж гар барьж, тэврэлдэж их эрчтэйгээр илтгэлээ тавьдаг байсан Уго Чавес тэр өдөр хөдөлгөөн нь удааширсан, өвчиндөө шаналж яваа нь илт байсан л даа.

ТААЛАГДААГҮЙ ШҮҮГЧЭЭ ШОРОНД ЯВУУЛДАГ БАЙЛАА

Уго Чавес Венесуэлийн ард түмэнд нэлээд нэр хүндтэй улстөрч байсан. Асар хүчтэй харизмтай. Олныг татах чадвараараа гойд удирдагч байсныг нь онцлох учиртай байх. Түүний хийсэн бас нэг сөрөг ажил нь хэвлэлийн эрх чөлөөг жинхэнэ утгаар нь нугачин дарсан. Ингээд ч зогсохгүй улсынхаа эдийн засгийн үгүй хийсэн хүн. Гэсэн хэр нь л ард түмэн түүнд их сайн ханддаг, дагаж хуйлардаг байлаа. Тэр засаглалын үндсэн гурван тулгуурыг үгүй хийсэн хүн. Гүйцэтгэх засаглал ямар ч эрх мэдэлгүй болсон, ерөнхийлөгчийн дохио зангаагаар хөдөлж эхэлсэн. Хууль, шүүхийн засаглал утгаа алдсаныг бас онцолъё. Зөв шийдвэр гаргасан шүүгчийг өөрт нь таалагдсан шийдвэр гаргаагүй гээд шоронд хийсэн түүх бий. Авлига авсан гэж буруутгаад нь торны цаана хийчихсэн. Тэгээд л тэр шүүгчийн хувь заяа эмгэнэлтэйгээр төгссөн. Уго Чавесыг амьтантай харьцуулбал наймаалж гэж хэлж болох юм. Учир нь тэр бүх салбарыг атгасан. Хэвлэл мэдээлэл, шүүх засаглал, эдийн засаг гээд бүх салбар түүний атганд орсон. Тэр бүгдийг сорсон.

Хэвлэл мэдээлэл гэж ирээд ярихад хувийн эзэмшлийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдийг эзэмшилдээ авсан байдаг. Нэг жишээ хэлье. Монголчуудын сайн мэдэх “Халтар царайт”-ыг хийсэн телевизийн суваг Уго Чавесыг зоригтой шүүмжилдэг байсан юм. Тэр сувгийг Уго Чавес 2007 онд хаасан. Өөрийнх нь эсрэг дуугарсан, өөрийг нь шүүмжилсэн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдийг тэр үг тайлбаргүйгээр хаадаг байсан. Тэр Владимр Путинтэй нэг талаараа их төстэй. Үзэл бодол, байр суурь, шийдвэр шийдлийг нь хүлээж зөвшөөрдөггүй сөрөг хүчний улстөрчдийг захиргааны хэргийн шүүхээр оруулж хорьдог байлаа. Ер нь бол эрх мэдэлдээ дулдуйдаж сөрөг хүчнийг нугачин дарсан. Улс төрийн намынхаа хувьд түүнийг яг нэг намын тууштай гишүүн гэхэд хэцүү. Маш олон нам сольсон. Өөр намаас дэвшиж байгаа нэр дэвшигчидтэй хэл амаа ололцохдоо хэцүү хүн байсан даа. Эрх мэдлээрээ ардчиллыг нугачин дарснаас гадна аж ахуйн нэгжүүдэд ч халгаатай байсныг онцолъё. Ялангуяа хөдөө аж ахуйн салбарын компаниудын бүх хөрөнгийг хурааж улсын хөрөнгө болгож эрх мэдлээ улам өргөжүүлсэн. Ингээд хэсэг хугацааны дараа Венесуэл улс тэр чигтээ Уго Чавес гэж хүний атганд орсон юм.

УДИРДАГЧАА ШҮТСЭН АРД ТҮМЭН ЭДИЙН ЗАСАГ СҮЙРЭХИЙГ АНЗААРААГҮЙ

Мэдээж түүнийг ингэж дураараа авирлах үед сөрөг хүчин аль чадлаараа эсэргүүцлээ илэрхийлж байсныг хэлэх хэрэгтэй. Тухайн үед Швейцарийн банк гэх мэт газарт ерөнхийлөгчийн нэр дээр маш их хэмжээний мөнгө хуримтлагдаж байна гэсэн мэдээлэл ирж, тэр мэдээллийг нь сөрөг хүчин эсэргүүцсэн улстөрчдийн нэг хэсэг нь шоронд орж, нөгөө зарим нь эх нутгаасаа дүрвэсэн. Улс төрийн орогнол хүссэн. Харамсалтай нь ард түмэн яг юу болоод байгааг ойлгоогүй. Уго Чавесыг тахин шүтсэн хэвээр байсан. Уго Чавесыг тахин шүтсэн нийт олонх буюу ард түмэн амьдрал дээр яг юу өрнөж байгааг ухаарах сэхээгүй, эдийн засагт балагтай ямар үйл ажиллагаа болж буйг ойлгох сөхөөгүй аж төрсөн. Энэ бол гашуун үнэн. Хээл хахуульд автсан элитүүд нь зсгийн эрхэнд заларсаар байсан юм. Тэр хүмүүс одоо ч эрх мэдлээс бууж, хураасан хөрөнгө мөнгөө алдахыг хүсэхгүй байна л даа. Ийм шалтгаанаар манай улс маш том хямралд орчихоод байна. Миний төрөлх нутгийн энэ эмгэнэлтэй түүхээс авах нэг том сургамж бий. Ардчиллын үнэ цэнийг алхам бүрдээ хамгаалах хэрэгтэй. Тэгж байж л улс орнууд популизмаас ардчиллаа аварч үлдэнэ.

Улс төрийн нөхцөл байдлын тухайд манайд хоёр том эвсэл бий. Нэг нь засгийн газрын эвсэл. Нөгөө нь сөрөг хүчний эвсэл. Аль аль нь энэ нөхцөлөөс хэрхэн гарах вэ гэдэг асуултад шийдэл олж чадахгүй яваа. Нэг хэсэг нь дахин сонгууль хийе гэж байгаа бол нөгөө хэсэг нь гадны интервенц хэрэгтэй гэж байна. Мадурогийн Засгийн газарт гурван фракц бий. Нэг нь өөрийг нь дэмжиж яваа. Нөгөөх нь Мадурогийн эсрэг яваа шинэ залуу үеийнхэн. Гурав дахь нь өмнө нь Мадурогийн засагт ажиллаж явсан сайд нар.

МАДУРО ОРОС, ХЯТАДЫН ДЭМЖЛЭГТЭЙГЭЭР ДАРАНГУЙЛЛАА ҮРГЭЛЖЛҮҮЛЭХ БАЙХ

Одоо манай улсын маргааш ямар байх вэ гэдэг дээр хэдэн хувилбар хэлье. Хамгийн муу хувилбараас нь эхэлье. Мадуро сөрөг хүчнээ нугачин дарах магадлал бий. Тэр ОХУ, Хятадтай түншлэл тогтоочихсон. Цэргийн элитүүд, газрын тосны бизнесийг гартаа атгасан давуу талтай. Хэрвээ энэ хувилбар хэрэгжвэл хямрал газар авна, гадаад өр нэмэгдэнэ. Сөрөг хүчний тухайд хоригдох нь хоригдож, дүрвэх нь дүрвэнэ. Хоёр дахь сценари нь Норвегийн сценари. Норвегийн Засгийн газрын зүгээс эвслийн хоёр хүчнийг ойлголцуулах яриа хэлэлцээр явуулж байгаа. Гэхдээ энэ хэлэлцээр одоогоор зогсчихсон. Мэдээж бүх зүйл хөшигний ард өрнөж буй. Энэ хоёрыг ойлголцуулж аль аль талын санааг тусгасан дундын аятайхан шийдэл олохоор Норвегийн тал хичээж яваа. Гэхдээ миний хувьд энэ хувилбарт эргэлзэж байна. Хамгийн сайн гэхдээ бараг л бүтэхгүй нэг хувилбар бий. АНУ, Канад, Европын холбооны зүгээс хүний эрхийн чиглэлээр хориг тавьчихсан. Энэ санкцид дулдуйдаж цэргийн дэглэм тогтоогоод Мадуро ерөнхийлөгч өөрөө сонгууль зарлах хувилбар бий. Үлгэрийн гэмээр өөр нэг шийдэл хувилбар бий. Хүмүүнлэгийн тусламж их хэмжээгээр оруулна, манай улсад. Ийм замаар Мадурогийн дэглэмийг аажмаар багасгаж, сонгууль зарлах. Үүнд би хувьдаа итгэхгүй байна.

МҮХАҮТ-ын дэргэдэх Франчайзингийн зөвлөлийн дарга, Олон улсын франчайзингийн холбооны гүйцэтгэх захирал Т.Мөнхчулуунтай ярилцлаа.

---

-мҮхаҮТ-ын дэргэд Франчайзингийн зөвлөл шинээр байгуулагджээ. Монголд шинээр нэвтрүүлэх франчайзыг зохицуулна гэж ойлгож болох уу?

-Франчайзингийн зөвлөлийн талаар ярихаас өмнө франчайзинг гэж юу болох, яагаад манайд хэрэгтэй байгаа суурь шалтгаанаас нь эхлээд ярья. Монгол Улсын нийгэм, эдийн засаг 90-ээд оноос хойш хөгжөөд байгаа юм шиг, хөгжихгүй ч байгаа юм шиг нөхцөл байдалд байгаа. Нийгэм, эдийн засгийн үзүүлэлтүүдээр нь маш өндөр өсөлттэй харагдаад байдаг. Тэгсэн хэрнээ яг энэ хөгжил хүмүүс наалдаж байна уу. Иргэд яагаад бухимдалтай байгаа юм, яагаад нүүрс түлээд байна, яагаад нийслэл хот шороон дунд байна вэ. Энэ хөгжил мөн үү. Япон, Солонгосууд яагаад үүнээс өөрөөр хөгжөөд, иргэд нь тав тухтай амьдраад байна вэ. 2012 оноос бидний хэсэг залуус Монгол Улсын хөгжлийн гарц юу байж болох талаар судалгаа хийж эхэлсэн. Хэд, хэдэн салбарт хийлээ. Уул уурхай, аж үйлдвэр, хөдөө аж ахуй, мал аж ахуйн салбарт хийхэд аль нь ч Монгол Улсын хөгжлийн гарц биш байсан. Харин бидэнд өөр нэг онцлог байна. Монгол Улс хүн ам цөөтэй ч үндэсний онцлогтой ард түмэн. Чөлөөтэй сэтгэдэг, ямар нэгэн хууль дүрэм, загварт баригддаггүй. Америкчуудтай харьцуулж хэлье л дээ. Америк хүн дэлхийн хаана ч бизнес хийж чаддаг. Тэргүүлэгч гүрэн гэдэг утгаараа иргэд нь хүртэл өөртөө итгэлтэй байдаг. Тэд юу ч хийж чадна гэсэн дотоод итгэл үнэмшилтэй.

Яг үүнтэй адил монгол хүнд ч “Бид дэлхийн талыг эзэлж явсан” гэсэн омогшил байдаг юм билээ. Ийм хүн ам цөөтэй, зах зээл багатай мөртлөө сэтгэхүй өндөртэй ард түмэнд хөгжлийн гарцын нэг нь франчайз байж болохоор байгаа юм. Франчайз гэж аль нэг улс орны хил хязгаарт баригдахгүйгээр бизнес эрхэлж ашиг олж болох боломжийг хэлдэг.

-Монголд гадны улсуудын брэндийн франчайз нэлээд ороод ирчихсэн. Үүнээс бид ашиг олохыг хэлээд байна уу, эсвэл…

-Аль, аль нь. Франчайз гэдэг тухайн нэвтрүүлж улсад менежмэнт, ноу хау, туршлага, нэр хүнд өгдөг. Үл хөдлөх, үйлдвэр, хүний нөөц, худалдаа, түүхий эд, бараа материалыг толгой компани гаргадаггүй. Тухайн дотоодын худалдан авагч бүгдийг нь гаргадаг. Гэтэл тухайн орны зах зээлээс орлогоосоо хамгийн багадаа 10-15 хувийг эрх олгогчдоо өгдөг. Монголд тиймэрхүү брэндүүдийг амжилттай хөгжүүлж чадвал доллар олох боломж бүрэн байна. Солонгосын гадаад худалдааг дэмждэг төрийн агентлаг Kotra гэхэд жилд 5000 франчайз бүтээгдэхүүн бүртгэж авдаг. Монгол ч франчайз бүтээгдэхүүн олон улсад гаргах боломжтой. Гэхдээ нэг хувь хүн, компани дангаараа гаргахад хэцүү. Тийм учраас холбоо, зөвлөл байх ёстой. Үүнийгээ бид байгуулчихлаа. Франчайз олон улсын зах зээл дээр гарахад брокер диллерүүд шиг хүмүүс ажиллаж байдаг. Дэлхий даяар хэдэн арван мянган хүмүүс энэ салбарт ажилладаг юм байна. Биткойн зардаг шиг. Ердөө л эрх худалдаалдаг гэсэн үг. Тиймээс үүнд нэвтрэхийн тулд холбоогоор дамжаад явбал харилцан хамтын ажиллагаа хийх боломжтой. Одоо Монголын хувийн хэвшлүүд нэгдэх цаг нь болчихсон. Гадны зах зээлд гарах цаг нь болсон. Энэ нэгдлийн нэг нь Франчайзингийн зөвлөл юм.

-Франчайз хийхэд эрсдэл бий юу?

-Байдаг. Жишээ нь, бидний өргөн хэрэглээний бараанаас эхлүүлээд жижиг дунд үйлдвэрийн бүгдийнх нь орлогыг хамдаг. Өрсөлдөх чадварыг байхгүй болгодог өндөр эрсдэл байдаг. Хаа сайгүй нээгдэж байгаа өргөн хэрэглээний худалдааны брэндүүдэд гэхэд зургаа, найман нэрийн дэлгүүрүүд орлогоо булаалгаж байгаа. Тэгсэн хэрнээ бидний ууж байгаа нэг аяга кофе, идэж байгаа тахианы нэг мөч, бэлэн гоймонгийн мөнгөний тодорхой хувь нь гадагшаа гарч байдаг. бид үүнийг анзаардаггүй. Уг нь монгол хүн бүр гадаадын ямар нэгэн үйлдвэрийн хувцсаас эхлээд маш олон зүйлийг хэрэглэдэг. Тэр бүрт чинь гадагшаа доллар урсч байдаг. Харин бид үүн шиг дотоод руугаа доллар оруулж ирдэггүй. Тийм учраас доллар оруулж ирэх франчайз брэндийг бий болгох ёстой юм.

-Тухайлбал?

-“Говь” байна. “Гоо”, “Марал” зэрэг брэндүүд ч байна. Эдгээрийг гадагшаа франчайз брэнд болгоод гаргах бүрэн боломж байна. Үйлчилгээний нэг брэнд амжилттай явахад үйлдвэрийн салбар хөгждөг. Тодорхой жишээ хэлье. Солонгосын “Caffe bene” 2009 онд байгуулагдсан. 10 жилийн дотор дэлхий дээр 3000 орчим салбартай болчихлоо. 1200 орчим нь Америкт байна. Бод доо. 3000 салбарын кофены аягыг хангахын тулд цаасан аяганы үйлдвэрлэл хөгжинө. “Sturbucks”-ын нэг жилийн цаасан аягны хэрэглээ гэхэд нэг тэрбум 600 сая гэж байгаа. Энэ бүхнийг дагаад маш олон үйлдвэрлэл хөгжиж байдаг.

-Манайд одоогоор гадны хэчнээн франчайз үйлчилгээ нэвтрээд байна вэ?

-Хэдэн мянгаар тогтохгүй.

-Яагаад вэ?

-Франчайз бүхий л салбарт байдаг. Оюуны эрх шилжүүлэх тухай шүү дээ. Маш өргөн хүрээтэй.

-Цаашид ямар брэндүүд орж ирэх бол?

-Хүн бүр ямар ч брэнд оруулж ирэх эрх нь чөлөөтэй байгаа. Гол нь хууль эрх зүйн орчин дутмаг байгаа учраас монголчууд ашиглуулаад байна. Уг нь манайд нэвтрээд байгаа хоол, худалдааны сүлжээ салбарт нь зөрүүлээд Монголын нэг брэндийг “Сүү” компанийн сүү, эсвэл “Говь”-ийн бүтээгдэхүүнийг худалдаалах ёстой.

-Тэгж худалдаалах боломжтой юу?

-Хаалттай. Үүнийг л хууль эрх зүйн орчны хамгаалалт гээд байгаа юм. Би нэг брэнд бүтээгээд АНУ-ын зах зээл дээр гаргалаа гэж бодъё. Арав дахин илүү татвар төлнө. Гэтэл би АНУ-д бүртгэлтэй франчайзингийн салбар өөрийн улсдаа оруулж ирвэл АНУ-д 10 дахин бага татвар төлнө. Бид АНУ-д зөндлөө л хөрөнгө оруулалт хийж өгч байна. Фэйсбүүкийн хэрэглээгээрээ гэхэд Азид тэргүүлж байна. Энэ чинь цаанаа маш их мөнгө. Зөрүүлээд бид нэг брэндийг АНУ-ын зах зүээл дээр гаргах гэж оролдоход10 дхин өндөр татвар төлөх нь. Ингэж тэд зах зээлээ хамгаалж байгаа юм. Хятад ч ялгаагүй. Орос ч хамгаалалттай. Европ хамгаалалттай. Манайд бол ямар ч хамгаалалт байхгүй. Хэн дуртай нь оруулж ирнэ.

-Гадны сүлжээ брэндийг ямар нөхцөлөөр оруулж ирж байна вэ. Дээр та орлогынхоо 10-15 хувийг өгдөг гэв үү?

-Олон улсад 7-8 төрлийн франчайзингийн эрх худалдаж авдаг сайт байдаг. Тийшээ хандаад гэрээ байгуулаад авчихаж болдог. Яг энэ нөхцөлд худалдан авагч монголчуудыг хамгаалах,франчайзингийн талаар тэдэнд мэдлэг олгох зайлшгүй шаардлагатай байгаа юм. Франчайзингийн гэрээ нь дотроо хатуу, уян хатан гэж хоёр хуваагддаг. Эрх шилжүүлэгч байгууллага хатуу заалтыг эхний ээлжинд санал болгодог. Ийм, иймзаалтуудыг хатуу мөрдөх ёстой гэдэг. Бизнесийнхээ онцлог, эрхийг хамгаалж байгаа хэлбэр мөн. Гэхдээ ямар тохиолдолд гэрээний нөхцлийг өөрчлүүлж болдог талаар монголчууд мэдлэгтэй болох хэрэгтэй. Ядаж л зөвлөгөө авдаг газартай байх ёстой. Солонгосын “Kotra” гэхэд өөрийнхөө улсын франчайзинг гаргахын тулд эрх шилжүүлэн авахаар хандсан хүнд бүх үйлчилгээг нь үзүүлдэг. Би Монголд кофены салбарыг нь нээе гээд очиход надад орчуулагч өгч байгаа юм. Хэлний асуудалгүй боллоо. Гэрээ байгуулахад хуулийн хүн хэрэгтэй гэхэд англи хэлтэй хуульч бэлдээд өгчихдөг. Кофе шоп нээхэд Монголын зах зээл ямар бол гэхэд нь эдийн засгийн тагнуулын түвшинд бэлтгэсэн мэдээллийг өгдөг. Монгол Улсын кофены хэрэглээ ийм хэмжээтэй, тийм улс орнуудаас орж ирдэг. Төчнөөн компани өрсөлддөг. Таны бүтээгдэхүүнийг сонгож авах боломжтой компаниуд нь энэ. Захирлуудынх нэр хаяг, утас энэ байна. Шаардлагатай бол уулзуулж болно гэх жишээтэй. МҮХАҮТ-ын дэргэдэх Франчайзингийн зөвлөл иймэрхүү түвшний үйлчилгээ үзүүлдэг болохыг зорьж байна.

-Франчайзингийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг нэвтрүүлэх явцад алдаа дутагдал гарсан тохиолдолд толгой компани хариуцлага хүлээдэг үү. Жишээ нь, манайд “KFC”-гийн бүтээгдэхүүн хэрэглэсэн хүмүүс хордох тохиолдол удаа дараа гарсан?

-Хариуцлага хүлээхгүй. Тэр бүх стандарт, эрүүл ахуйн шаардлагыг хангаж ажиллахыг тухайн орны эрх худалдан авагч л хариуцдаг. Эрх шилжүүлж байгаа хүмүүс ямар ч хариуцлага хүлээдэггүй. Дээр хатуу гэрээтэй холбоотой нэг бодит жишээ хэлэхийг хүсч байна. Монголын нэг компани гадаадын франчайз бүтээгдэхүүнийг оруулж ирэхээр 2.5 сая ам.доллар зарцуулсан байгаа юм. Зөвхөн эрхийг нь авахын тулд. Ямар нэгэн мэргэжлийн хүмүүсээс зөвлөгөө аваагүй, туршлагагүйтсэнээс болж маш хатуу гэрээ хийгдсэн. Эрх шилжүүлэгч байгууллагаас гэрээнд шарсан төмсийг зөвхөн тогтсон нэг чиглэлд харуулж байрлуулах ёстой. Өөр тийшээ харуулбал нэг сануулга өгнө. Үүнийг нь хянаж байдаг. Үүн дээр нэг сануулга авчихсан. Өдөрт тутмын орлого нь 20 мянган ам.доллараас дээш байх ёстой гэсэн байгаа юм. Гэтэл өдөр бүр ийм орлоготой байхгүй. Орлогоо нэг өдөр алдангуут хоёр дахь сануулгаа авсан. Одоо гурав дахь сануулга дээрээ явж байгаа. Эрх шилжүүлэн авах гэж таван тэрбум төгрөг зарцуулснаас гадна үл хөдлөх хөрөнгө гаргасан, баахан ажилчид бэлтгэж цалинжуулсан гээд нэмээд маш их зардал гаргачихсан байгаа. Гэтэл тэдгээр заалтаас болж хөрөнгө оруулалтаа дахиад нэг сануулга авахад алдахад бэлэн байна. Тэгэхээр хууль эрх зүйн орчны асуудал чухал байгаа юм. Хууль эрх зүйн орчин суурь нь байхгүй учраас дотоодын франчайзингийн эрх худалдан авагч нөхөд маань хаана, хэнд хандахаа мэддэггүй. Адаглаад дагнасан хуульч алга. Хуульчаас гадна туршлагатай хүн хэрэгтэй. Энэ тохиолдолд иймэрхүү маягийн франчайзингийн луйвар явагддаг. Монголчууд ч өртөх магадлал өндөр.

-Шинээр байгуулагдсан Франчайзингийн зөвлөл дотоодын зах зээлийг хамгаалах гээд байгаа юм шиг. Гэтэл дандаа гадны франчайзингийн захирлууд нэгдсэн байх юм. Тэд та бүхний энэ зорилгыг биелүүлж өгөх үү?

-Хэрэв бид хэтэрхий хаалттай болчихвол нөгөө нөхөд бас хаалттай болчихно. Тийм учраас харилцан ашигтай байх ёстой. Монголд яг одоо харилцан ашигтай биш, нэг талын ашиг аваад байна. Яагаад гадны захирлууд оролцож байна вэ гэхээр бид дотоодын зах зээлийн хууль эрх зүйн орчинг тодорхой болгох шаардлагатай. Тэртэй тэргүй өчнөөн олон брэндүүд цаашдаа орж ирнэ. Хэр их олон гадны брэнд орж ирэх тусамд Монголын доллар гадагшаа гарна гэсэн үг. Гол нь франчайзыг хориглох тухай яриагүй, Монгол Улсын франчайзингийн салбарт эрх зүйн орчныг бий болгоё.Жижиг дунд үйлдвэр эрхлэгч, брэнд бүтээж байгаа залуусыг дэмжье. Олон улсын зах зээл дээр гарах гарцыг нээе. Нэг компани нэг хувь хүн чадахүй юм билээ. Засгийн газар ч чадахгүй. Дундаас нь цавчаа хийгээд алга болгоно. Харин Монголын томоохон бизнес эрхлэгчдийг, эрх худалдан авагч болон зарж байгаа нөхдүүдийг боломжоор нь хангая гэж байгаа юм. Эрх зүйн боломж, мэдээлэл содлилцох боломж, мэдлэгээ хуваалцах боломжоор нь хангаж чадвал Монголоос франчайз бүтээгдэхүүн гадагшаа гарч чадна. Гаднаас орж ирж байгаа франчайз бүтээгдэхүүнээс ч дотооддоо ашиг олох боломж бүрдэх юм.

Б.ЭНХЗАЯА