Month: September 2019

Ардчилсан Үндсэн хууль тогтоогчдын холбооны ерөнхийлөгч, АИХ-ын дэд дарга асан Ж.Гомбожавтай ярилцлаа.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн хоёрдугаар хэлэлцүүлэг өндөрлөж, Ард нийтийн санал асуулга явуулахаар болж байна. Таны хувьд энэ удаагийн нэмэлт, өөрчлөлтөд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-“Өдрийн сонин”-ы сэтгүүлч надтай ярилцлага хийж байгаад баяртай байна. Танай сонинд ярилцлага өгөөгүй багагүй хугацаа болсон байна шүү. Миний хувьд Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг хийх нь зөв гэж бодож байгаа. Гэхдээ одоогийн Улсын Их Хурлаар хэлэлцээд гарч байгаа нэмэлт, өөрчлөлт миний болоод миний эргэн тойрны хүмүүсийн хэрэгцээ, шаардлагыг хангахгүй байна. Би анхнаас нь Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг буруу шийдвэрлэж байна, хууль зөрчөөд байна гэдгийг хэлсэн.

-Хэрхэн зөрчиж байна вэ?

-Үндсэн хуулийн зургадугаар бүлгийн 68.1-т “Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах санаачилгыг хууль санаачлах эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтан гаргах бөгөөд саналыг Үндсэн хуулийн Цэц Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлж болно. Тэгэхээр Ерөнхийлөгч, УИХ гишүүн, Засгийн газар Үндсэн хуулийн төсөл санаачлаад түүнийгээ шууд УИХ-д өргөн барих ёсгүй. Эхлээд Цэцэд өгөх ёстой байдаг. Манаачид нь хэлэхгүйгээр хулгай хийж болохгүй. Ямар өөрчлөлт оруулах гэж байгаагаа манаач нь болох Цэцэд хэлнэ. Цэц юу гэж хэлнэ түүгээр нь шийднэ гэсэн заалт байдаг. Энэ удаад 62 гишүүн төслөө эхлээд УИХ-ын даргад өргөн барьсан. Харин 14:00 цагт Цэцийн даргад төслөө өргөн барьсан.

Цэц үүний хариуг зургадугаар сарын 13-ны өдөр УИХ-ын дарга Г.Занданшатарт өгсөн. Тэр бичигт “Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 64 дүгээр зүйлийн нэг дэх хэсэгт Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Цэц бол Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих бүрэн эрх бүхий байгууллага. Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгаа мөн гэж заасан бөгөөд Үндсэн хуулийн Цэц эдүгээ хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж байгаа саналыг Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлэхгүй болно. Монгол улсын Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлт нь Үндсэн хуулийн үндсэн бүтэц суурь үзэл баримтлалын агуулгад бүрнээр нийцсэн байвал зохино” гэжээ. Үүнээс хоёр санаа гарч байгаа юм. Нэгдүгээрт, энэ удаагийн төсөл Үндсэн хуулийн үндсэн суурь үзэл баримтлалд нийцээгүй төсөл байна. Тиймээс бид үүнийг өргөн барихгүй гэж. Нэгэнт Цэц ингээд шийдчихсэн байгаа нөхцөлд УИХ хэлэлцүүлгийг явуулах ёсгүй. Хоёрдугаарт, Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулбал заавал Ард нийтийн санал асуулга явуулах ёстой. Иймд УИХ-ын гишүүд Үндсэн хуульд ямар өөрчлөлт оруулах эсэхээрээ заавал ард нийтээсээ санал асуулга авах ёстой юм. Түүнийхээ дарааагаар төслөө боловсруулах учиртай. Бид 1992 оны Үндсэн хуулийг хийхдээ эхлээд Ерөнхийлөгчөөр удирдуулсан Үндсэн хууль боловсруулах ажлын хэсэг томилсон. Дараа нь Улсын Бага хурлын хоёр удаагийн хэлэлцүүлэг хийсэн. Ард нийтийн хэлэлцүүлэг зохион байгуулсан гэсэн үг. Цэц энэхүү төслийг болно гэж үзсэн бол ард нийтийн хэлэлцүүлэгт оруулах ёстой. Гэтэл одоо ард нийтийн хэлэлцүүлэг бус ард нийтийн санал асуулга явуулах гэж байна. Энэ нь ард нийтийн асуулгын тухай хуулийг зөрчиж байгаа хэрэг болно. Учир нь ард нийтийн санал асуулга явуулаад үүнийг сонгогчид дэмжсэн бол эргээд түүнийг УИХ хэлэлцэх боломжгүй.Түүнийг батлагдсанд тооцно. Хэрвээ түүнийг дэмжээгүй бол хүчингүй болдог. Ард нийтийн санал асуулгын хуулинд эдгээр зүйлсийг маш нарийн зааж өгсөн. Ард нийтийн санал асуулгын тухай хуулийн 4.3-т Ард нийтийн санал асуулгыг нэг удаад гурваас доошгүй асуудлаар явуулах бөгөөд санал асуулга явуулах асуултын тоо, агуулгыг УИХ хэлэлцэн шийдвэрлэнэ гэж заасан байдаг. Гэтэл уг хуулийг мөн зөрчиж байна. Гурваас доошгүй асуудлаар л санал асуулга явуул гэж заасан байхад 35 зүйлтэй төслөөр санал асууулга явуулах гэж байна.

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр санал асуулга явуулахдаа дэмжинэ, дэмжихгүй л гэж асуух ёстой юм биш үү?

-Дэмжсэн, дэмжээгүй гэж асуух ёсгүй. Агуулгаар нь л асуух ёстой. 35 зүйлтэй төсөлд зарим хүний дэмжиж байгаа заалт ч байна. Дэмжихгүй заалт ч бий. Би УИХ-ын баталсан тогтоолыг уншсан. Түүнд хоёр зүйлийг хамтатгаад хийчихэж. Ард нийтийн санал асуулга явуулах, нэмэлт, өөрчлөлтийн эхийг батлах тухай гэсэн гарчигтай байна. Энэ бол тус тусдаа асуудал. Хэрвээ нэмэлт, өөрчлөлтийн эхийг баталчих юм бол Ард нийтийн санал асуулга хийх ямар хэрэг байна вэ. УИХ-ын шийдвэр эцсийн байдлаар гарчихаж байгаа биз дээ. Энэ мэт асуудлуудаас үүдэн бид 62 гишүүнийг Үндсэн хуулийн Цэцэд өгсөн. Цэц шударга ажилладаг бол дүгнэлт гаргах ёстой. Харамсалтай нь УИХ-ын зарим удирдлага Цэцтэй тохиролцоод маргаан үүсээд байгаа асуудлыг гурван сар гаруй хугацаанд дарж байна. Ийм байж болохгүй.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөс онцолж хэлэх заалтууд нь юу байна вэ?

-Үндсэн хууль байтугай аливаа хуулийг хийхдээ ард түмнээ хуурах зорилгоор хийдэггүй. Жишээ нь, УИХ-ын гишүүн гэмт хэрэг үйлдсэнийг шүүх тогтоовол эгүүлэн татна гэсэн байна Энэ одоо ч хуулинд байгаа. Шүүх тогтооно гэдэг чинь шүүхийн шийдвэр гарсан хойно гэсэн үг. Гишүүнийг шалгахдаа бүрэн эрхийг нь түдгэлзүүлээд шалгах ёстой. Гэтэл түдгэлзүүлэх хууль байхгүй. Тэд хууль зөрчөөд Халдашгүй байдлын дэд хороог байгуулсан. Тэр нь парламентад хамгийн олон жил суусан дөрөв, таван хүний бүрэлдэхүүнтэй. Тэд УИХ-ын халдашгүй дархан байдлыг хангана гэж байгаа ч гишүүдэд ял завших боломжийг хуулиар олгож байна. Шалгах боломжийг нь олгодоггүй, шалгачихаад шүүх рүү шилжүүлье гэхээр өгдөггүй. Өнөөдрийн байдлаар 75 гишүүдийн 50-иад нь асуудалтай байна. Хэрвээ өөрчлөх байсан бол УИХ-ын гишүүнийг шалгах эрх нь нээлттэй байх байсан. Хүн бүр хуулийн өмнө тэгш эрхтэй байх ёстой. УИХ-ын гишүүн байлаа гээд халдашгүй дархан эрхтэй байж болохгүй. Би УИХ, Засгийн газрын удирдлага бүрдэхэд “Та нар Халдашгүй байдлын дэд хороогоо хүчингүй болго. Жирийн иргэдээс өөр эрх ямба эдэлж, хууль зөрчиж байна” гэдгийг тодорхой хэлсэн.

-Энэ удаагийн нэмэлт, өөрчлөлт өнөөгийн нөхцөл байдлыг дээрдүүлж, хэдэн алхам урагшлах боломжийг олгож чадах уу?

-Энэ төслийн цөөнгүй заалт төрийн дээр нам гарахад чиглэгдсэн. УИХ-ын гишүүн хэлэлцэж байгаа асуудлын талаар илээр гаргана гэж оруулсан нь намын дарга, бүлгийн дарга нарын хараа хяналт дор саналаа өгнө гэсэн үг. Хэрэв эсрэг санал өгвөл намаасаа хөөнө, дараа сонгуульд нэр дэвшүүлэхгүй, албан тушаал өгөхгүй гэх зүйлийг ярина. Ингэхээр УИХ-ын гишүүн ард түмний бус намын төлөөлөл болж хувирч байгаа юм. Ил санал хураалтын хамгийн хортой тал нь энэ. Мөн Ерөнхий сайд Засгийн газраа бүрдүүлнэ гэж байна. Энэ нь яамд болоод сайд нарын тухай асуудал биш. Агентлаг, газар хэлтэс, аймаг, нийслэл, сум, дүүрэг, баг хороо хүртэл эрх баригч нам ажил олгогч болж хувирна. Энэ нь дэвшил бус харин ч ухралт болж байна.Ерөнхий сайд өөрөө Засгийн газраа бүрдүүлэхээр түүний таньдаг, мэддэг хүмүүс л томилогдоно. Аль ч улсад Засгийн газрын гишүүдийг УИХ-ын хяналтад оруулдаг. Ингэснээрээ Ерөнхий сайдад тусалж байгаа хэрэг юм.

-Дордуулсан долоон өөрчлөлтийг эргэн харснаараа ололттой зүйл боллоо гэдгийг хууль санаачлагчид хэлж байгаа. Та үүнтэй санал нийлэх үү?

-Үндсэн хуулийн Цэцээс 2011 оны арваннэгдүгээр сарын 29-ний өдөр тогтоол гаргасан байдаг. Тэрхүү тогтоолд “УИХ-ын 1999 оны арванхоёрдугаар сарын 24-ний өдрийн хуралдаанаар хуралдсан Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтийг хүчингүй болгосугай. 1992 оны нэгдүгээр сарын 13-ны өдөр батлагдсан Үндсэн хуулийн бүх заалт хүчинтэй болохыг дурдсугай. Үндсэн хуулийн Цэцийн энэ шийдвэр эцсийнх бөгөөд гармагцаа хүчин төгөлдөр болно” гэжээ. Тэгэхээр тэр долоон заалтыг дахин хэлэлцэх ёсгүй юм. Дээрээс нь хүчингүй болчихсон тэр заалтуудыг 18 жил мөрдөөд явчихсан. Хууль зүй дээлдэг орон мөн л юм бол өнгөрсөн хугацаанд гарсан бүх шийдвэрүүд хүчингүй гэсэн үг. Дээрх дутагдлууд энэ жил дахин давтагдлаа.

-Таныхаар ямар өөрчлөлт хийх ёстой байв?

-Тогтолцооны томоохон өөрчлөлт хийх ёстой байсан. Ардын Их хурал, Улсын Бага хурал гэсэн хоёр танхимтай болох ёстой. Дээр дурдсан алдаа завхралыг арилгахын тулд хоёр танхимтай болж, дээд танхимд нь Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга Дээд шүүхийн дарга, Улсын Ерөнхий прокурор, ШУА-ийн ерөнхийлөгч, Ерөнхий аудитор зэрэг цөөхөн хүнийг томилдог байх, хариуцлага тооцдог хэрэгтэй. Мөн УИХ-ын гишүүд, Улсын Бага хурлын гишүүдийг эгүүлэн татдаг гэх мэт цөөхөн эрх мэдэлтэй байх ёстой. Мөн Монгол Улсын дунд, урт хугацааны бодлогыг боловсруулдаг байх хэрэгтэй. Би энэ тухай буюу зөвхөн Үндсэн хуулийг гуравдугаар бүлгээр өөрчлөлт хийх төсөл боловсруулаад 2017 онд холбогдох байгууллагуудад өгсөн. Тэд хүлээж авдаггүй. Хүлээгээд авчихаар энэ хүмүүсийн төрийн мөнгийг шамшигдуулдаг, ял завшдаг байдал нь ил болох гээд байгаа хэрэг. Хамгийн сүүлд л гэхэд хуульд хөөн хэлэлцэх хугацаатай холбоотой өөрчлөлт оруулснаар ямар их хүн ял завшив. Тэр бүрт Монголын ард түмэн хохирч байна. Энэ бол дээд хяналтгүй парламент хэрхэн дураараа дургиж болдгийн тод жишээ. Би өөрөө АИХ-ын дарга байсан хүн. Намайг АИХ-ын дарга байх үед Улсын Бага хурал, шүүх, прокурор, Засгийн газар даруулгатай л байсан. Гомбожав ингэж байлаа гэж биеэ магтаж байгаа хэрэг биш. Хоёр танхимтай байхын ач холбогдол нь л энэ.

-Та шинэ Үндсэн хууль баталж явсан хүний нэг. Тухайн үед орхигдуулсан зүйл нь юу байсан бол?

-1992 оны Үндсэн хуульд бид дутуу бодож хийсэн хэд хэдэн зүйл бий. Тухайлбал, УИХ нь 76 гишүүнтэй, нэг танхимтай байна гэж заасан нь дутагдалтай. Манай улс нэг хүний захиргаадалтын дор 40, 50 явж ирсэн байсан учир түүнээс татгалзаж, 76 гишүүд төрийн эрх мэдлийг тэгш хувааж өгөх нь зүйтэй гэж үзсэн. Тэр утгаараа АИХ-ыг хугацаанаас нь өмнө татан буулгаж байлаа. Гэтэл нэг танхимтай 20 жил болоход хэмжээгүй эрхтэй, хяналтгүй, ард түмний бус, улс төрийн нам, эдийн засгийн бүлэглэлүүдийн төлөөлөл болоод хувирчихсан байна. Тэгэхээр 1992 оны Үндсэн хуульд хамгийн алдаатай, дутуу бодож хийсэн зүйл нь парламентыг нэг танхимтай болгосон явдал. Дэлхийн хөгжсөн улс орнууд бүгд хоёр танхимтай байгаа. Танхимын гишүүдийнх нь тоо манайхаас хавьгүй олон. Манай УИХ-ын гишүүд Герман, Англи, Америк, Японы хуулиуд ийм байдаг гээд ярьдаг. Гэхдээ тэд хоёр танхимын тухай огт ярихгүй байна. Учир нь тэд өөрсдийнхөө дээр ард түмний хяналтын дээд танхимтай байхыг зөвшөөрөхгүй байгаа юм. Энэ нь эх орны баялгийг хэсэг бүлэг нөхдүүд идэж байх зорилготой.

Хоёрдугаарт, бид Үндсэн хуулийн Цэцийг томилох ажлыг дутуу бодож хийсэн. Ерөнхийлөгч, УИХ тус бүр гурав гурвыг, харин үлдсэн гурвыг нь Дээд шүүх санал болгож томилдог. Эдгээр хүмүүс ард түмний нэрийн өмнөөс Үндсэн хууль биелүүлж байна уу гэвэл үгүй. Харин ч Ерөнхийлөгч, УИХ, Дээд шүүхэд үйлчилдэг болчихоод байна. Тийм Цэцийг татан буулгаад Дээд шүүхэд харьяалуулах, төрийн засаглалын хэлбэрт хяналт тавьдаг энэ үүргийг дээшлүүлэх хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, Ерөнхийлөгч, УИХ, Дээд шүүх, прокурор зэрэг нь үндсэн хууль зөрчиж байгаа бол үг дуугүй шүүх байгууллага руу чиглүүлэх ёстой. Одоо томилгоо нь буруу байгаагаас гадна эрх мэдэлгүй, зөвхөн дүгнэлт гаргаж байна. Дүгнэлт гаргалаа ч түүнийг нь хүлээж авдаггүй байдалд орчихсон.

Гуравдугаарт, Дээд шүүхэд хууль зөрчсөн, төрийн залгамж чанарыг зөрчсөн, ард түмний тархи толгойг буруу тийш нь эргүүлсэн намуудыг тараадаг, хүчингүй болгодог эрх мэдэл нь алга. Энэ эрхийг өгөөгүй нь буруу зүйл болсон. Зүгээр л бүртгээд орхидог. Угтаа нэгэнт л бүртгээд эрхийг нь олгож байгаа бол эрх, үүргээ биелүүлээгүй тэдгээр намуудад хяналт тавьдаг, хариуцлага тооцдог байх ёстой. Хязгааргүй эрх мэдэлтэй парламенттай байна. Тэр парламентад хяналт тавьдаг байгууллага нь эрх мэдэлгүй, улс төрийн байгууллагуудын төлөөлөл болчихжээ. Тиймдээ ч манайд засаг төрийн хямрал нүүрлэчихэж. 1992 оны Үндсэн хуулийн хамгийн том ололт нь төрийн дээр нам байсныг болиулсан. 1990 оны гуравдугаар сарын 25-ны өдөр Ардын их хурал чуулган хийж Үндсэн хууль дахь Нам бол манай нийгмийг удирдан чиглүүлэх хүч мөн гэх заалтыг хасан төрийн дээр ард түмнийг тавьсан. Гэтэл өнөөдөр ард түмний эрх мэдлийг улс төрийн намууд авчихаад байна. Эрх үүргээ мэддэггүй, мэдэхийг хүсддэггүй тийм хүмүүс төр төлөөлж байна. Тодруулбал, манай УИХ-д төрд бэлтгэгдээгүй хүмүүс сонгогджээ. Үүнээс болоод энэ 27 жилд Монгол Улс уул уурхай, байгалийн баялагаас гадна төрийн мэргэшсэн албан хаагчгүй болж хохирсон байна. Өнөөдөр яам, тамгын газрууд дээр тухайн намын төлөөлөл болсон хүмүүс л байгаа. Төр мэргэшсэн албан хаагчгүй болсон. Үүнийг нөхөхөд дор хаяж 20, 30 жил хэрэгтэй.

-Ард нийтийн санал асуулга явуулахтай холбоотойгоор Ерөнхийлөгч засаглалын хэлбэрийг асуух хэрэгтэй гэсэн санал гаргасан. Энэ нь хуулийн хүрээнд боломжгүйгээс гадна эв нэгдлийг илэрхийлэгч төрийн тэргүүн ийм санал гаргаж байгаа нь буруу гэдгийг хуульч, судлаачид онцолж байгаа. Та үүнд ямар суурьтай байна вэ?

-Одоогийн төслийн хэдэн заалтууд бүгд өөр, өөрийнхөө эрх мэдлийг авч үлдэх, болж өгвөл нэмэгдүүлэх сонирхлоор хийгдэж байна. Улс орны эрх ашгийн төлөө гэх ганц ч заалт алга. УИХ-ын 76 гишүүн бүгдээрээ цугларч, хуралдаж хууль батлах үүрэгтэй. Тэр хуулийг Засгийн газар биелүүлж байна уу үгүй гэдэг дээр хяналт тавих ёстой. Ийм л хоёр үүрэгтэй байгууллага. Гэтэл энэ үүргээ биелүүлэхгүй байна. Энэ байдлаа ч Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд оруулчихлаа. Тодруулбал, УИХ-ын гишүүдийн олонх буюу 39 нь ирснээр хурал эхэлнэ,хуулийг олонхын саналаар эцэслэн батална гэж байна. УИХ-ын гишүүн хуулийг эцэслэн батлахад нь гэхээсээ илүү хэлэлцэх үед нь ард түмнээ төлөөлж үгээ хэлэх нь чухал. Кноп дарахыг робот ч чадна шүү дээ.

Судлаачдын хэлж байгаагаар Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлсэн 45 органик хууль байгаа юм билээ. Ерөнхийлөгч бол аж ахуйн ажил руу орох ёсгүй хүн. УИХ ч тэр Өргөдлийн байнгын хороо гэж байгуулсан байна. УИХ ийм зүйл хийх ёсгүй. УИХ хуулийг л зөв гаргах, утааг арилгах бодлогыг нь л боловсруулж байх ёстой. Өргөдлийн байнгын хороог байгуулснаараа УИХ Засгийн газрын ажлыг нь булааж авч байгаа хэрэг. Ер нь энэ төрийн бүтэц зохион байгуулалт маш муу байна. Идэж, уух, шамшигдуулах болохоороо сарниулсан хууль тогтоомж гаргадаг. Газрын асуудлыг л гэхэд зургаа, долоон яам хариуцаж байна. Энэ утгаараа газрын асуудал ямар ч хяналтгүй байгаа юм. Дээрээс нь төрийн бүтцийг авсаархан, цомхон, чадварлаг болгомоор байна. УИХ-ын нэг гишүүн дөрвөн туслахтай. 76 гишүүний 300-аад туслахаас шилж сонгоод хууль боловсруулах ганц хүрээлэнтэй болж болно. Тэр хүрээлэнгээр бүх хууль дамжина гэсэн үг. Өнөөдөр гаргасан хууль тогтоомжууд насгүй байгаагийн учир нь хуулийг шүүж гаргадаг байгууллагууд муу ажилладагтай холбоотой. Үндсэндээ энэ төр дампуурчихсан байна. Энэ дампуурлаас салахын тулд бид авлигачид, оффшорчдоосоо салах хэрэгтэй. Хамгийн чухал нь ард түмний их хуралдай хийж, Ардын Их хурал, Улсын Бага хурлаа байгуулан засаг төрийн цоо шинэ тогтолцоонд орсон Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хийх нь зөв.

Үндсэн хууль гэдэг эхний өгүүлбэрээсээ авахуулаад эцсийн мэдэгтүн, сахигтун гэх үг хүртлээ төрөөс хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалахад оршдог. Үндсэн хуульд орсон үг өгүүлбэрийг улам сайжруулж, нарийсгаж явах ёстой.

Өнгөрсөн хоёр сарын хугацаанд УИХ-аар Үндсэн хуулийг хэлэлцлээ. Манай ард түмэн Үндсэн хуулийн мэдлэг муу, тун сул гишүүдийг сонгожээ. Өнөөдрийн парламент бол Монголын сонгогчдын бүтээгдэхүүн шүү дээ. Сонгогчдод Монголоо гэх сэтгэл, зүтгэл алга. Бид сонгогчдын дутагдалд орсон байна. Бид цаашдаа үүнд онцгой анхаарч, зөв зүйтэй хүнийг сонгох нь чухал.

Дундговь аймгийн музейн захирал, соёл судлалын ухааны магистр Маамын Бямбажавтай ярилцлаа.

-Таныг Дундговийн музейд олон жил ажиллаж буй хүн гэж сонссон. Хэд дэх жилдээ ажиллаж байна?

-Аймгийнхаа музейд гучин тав дахь жилдээ ажиллаж байна. Есдүгээр ангид байхдаа анх музей үзэж байлаа. Тэр л сэтгэгдэл минь надад гүн гүнзгий сонирхол төрүүлсэн. Аравдугаар ангиа төгсөөд “Энэ музейд ажиллана” гэж сэтгэл шулуудсан даа. Өнгөрөгч гучин таван жилийн хугацаанд музейн бүхий л ажлыг хийлээ. Жижүүр, үйлчлэгч хийж байлаа. Нягтлан бодогчоор ажиллалаа. Музей тайлбарлагч хийсэн. Одоо захирлын алба хашиж байна даа. Музейдээ ажиллаж байхдаа нягтлангийн сургууль төгсөж, Төрийн захиргаа удирдлагын академийн төрийн удирдлагын ангийн менежерийн анги төгсөхдөө музейнхээ судалгаан дээр үндэслэж “Музейн үйл ажиллагааг сайжруулах нь” сэдвээр бакалаврын зэрэг хамгаалсан. Мөн энэ сэдвээ цааш гүнзгийрүүлж магистрын зэрэг хамгааллаа.

-Аймаг, орон нутгийн музейнүүд гэж балгас шиг болсон юмнууд байдаг. Энэ нь ч улсын хэмжээнд соёлын талаарх бодлого алдагдсантай холбоотой байх. Танай Дундговь аймгийн музейн хувьд ямар онцлогтой музей бол. Үзмэр ихтэй юү?

-Манай аймгийн музейд 4600-гаад үзмэр хадгалагдаж байна. Эдгээр үзмэрийн1300 гаруй нь шашны холбогдолтой үзмэр, 800 гаруй нь хүрэл зэвсгийн үеийн олдвор дурсгалууд байгаа. Мөн түүхийн холбогдолтой мянга гаруй, угсаатны зүйн үзмэрүүд гурван мянга гаруй бий. Манай музей хүрэл зэвсгийн үеийн үзмэр цуглуулгаараа Монгол Улсад төдийгүй дэлхийд алдартай. Дундговийн музей гэхээр “Хүрлээрээ алдартай” гэж салбарынхан маань бүгд мэднэ. Зава Дамдины гэр музей байна. Зава Дамдин Монголын шашин, түүх, соёлын нэрт зүтгэлтэн хүн.

-Монголын түүхийг гэхэд “Хоро чойнжин” номдоо тодорхой дурдсан их эрдэмтэн дээ?

-Үнэхээр том эрдэмтэн. Монгол Улсын түүхийг түвд хэлээр бичсэн, Шинжлэх ухааны академи буюу Судар бичгийн хүрээлэнг үүсгэн байгуулалцсан түүхэн гавьяат хүн шүү дээ. Манай музейд шашны хөөмөл, шуумал, зурмал өчнөөн бурхад хадгалагдаж байна. Түвд хэлнээ бичигдсэн номууд хэдэн зуугаараа байна. Худам монгол бичгийн өчнөөн дурсгалууд хадгалагдаж байгаа.

-Дэлхийд хосгүй үнэтэйд тооцогдох ямар бүтээл үзмэрүүд байна?

-Түүх, соёлын дурсгалыг хосгүй үнэт, үнэт, ердийн гэсэн зэрэглэлээр Улсын нэгдсэн бүртгэл, мэдээллийн санд бүртгүүлдэг юм. Засгийн газрын тогтоол гарч хосгүй үнэт үзмэрт оруулдаг. Манайхаас яг одоогоор санал өгөөд хосгүй үнэт үзмэрт орчихсон зүйл байхгүй. Монгол Улсын Байгалийн түүхийн музейд хадгалагдаж байгаа солирын хэлтэрхий манайд хадгалагдаж байгаа. Байгалийн түүхийн музейд хадгалагдаж байгаа солирын нэг хэсэг нь хосгүй үнэт үзмэрт орсон. Тэр солир 1967 оны хоёрдугаар сарын 3-ны өдрийн өглөөний найман цаг 30 минутанд Дундговь аймгийн Хулд сумын Тугалын бүлээн гэдэг газар унасан. Үүнийг өглөө үнээ сааж байсан хүн харсан байдаг. Энэ солирыг яг унасан даруйд нь аймгийн музейд авчирсан байгаа юм. Манай музейн эрхлэгч мундаг хүн учраас Олон улсын солир судлалын институтэд явуулж, судалгаанд оруулсан. Тэр институтээс “Ийм найрлага бүхий солир ерөөс унаж байгаагүй. Энэ бол төмөр чулуун солир. Найрлагаараа маш ховор учраас хосгүй үнэтэд тооцогдоно” гэсэн дүгнэлт гаргасан.

-Зава Дамдин гэж их соён гэгээрүүлэгчийн гар бичмэлүүд байдаг гэлээ. Эрдэм шинжилгээний эргэлтэд орсон байдаг бол уу?

-Зава Дамдины 16 боть сүнбүм байгаа. “Хоро Чойнжин” бүтээл нь ч бий. Энэ бүхэн эрдэм шинжилгээний эргэлтэд ороод явж байгаа. Манай Дундговь аймгаас Монголын маш олон алдартай хүмүүс мэндэлсэн байдаг. Монгол Улсын Зууны манлай эрэгтэй, эмэгтэй уртын дуучин Дорждагва гуай, Норовбанзад гуай хоёр гэхэд манай аймгийнх шүү дээ. Дундговиос шинэ үеийн утга зохиолыг үндэслэгчдийн нэг Содномбалжирын Буяннэмэхээс наашлуулаад төрийн шагналт яруу найрагч Долгорын Нямаа, соёлын гавьяат зүтгэлтэн, “Болор цом” наадмын хошой тэргүүн шагналт яруу найрагч Цэндийн Чимэддорж, хүүхдийн нэрт зохиолч Самбуугийн Надмэд, кино жүжгийн нэрт зохиолч Хоролын Зандрайбайды, МЗЭ-ийн болон “Алтан-Өд” шагналт яруу найрагч Цэвлээгийн Отгонжаргал нарынмаш олон зохиолч, яруу найрагч, уран үгийн инжаанууд төрсөн. Эд бүхний нэрэмжит булангууд, зохиол бүтээлүүдтэйгээ байна.

-Зураачид гэхэд маш олон төрсөн дөө?

-Ардын зураач Доржпалам, байгалийн их дууч хэмээгдсэн төрийн шагналт зураач Цэмбэлдорж гуайн бүтээлүүд байна. Монголдоо хөрөг зургаар алдаршсан Өлзийхутагийн бүтээлүүд, “Зарцын нүүдэл”-ийг зурсан зураач Цэрэндоржийн бүтээлүүд бий. Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, их шог зураач Цэвгийн Байды гуайн бүтээлүүд эх зургаараа байгаа. Монголын орчин үеийн алдартай зураачдын бүтээлүүд гэхэд зуу гаруй хадгалагдаж байгаа.

-Музейн катологи аль хэр хэвлэгдсэн бол?

-Музейн катологи, номыг арваад жилийн өмнөөс хийсэн. Тэрнээс хойш хориод номыг музейн санхүүжилт болон гадны ивээн тэтгэлгээр хэвлүүлж дээ. Муейнхээ жаран жилийн ойдоо зориулж хамгийн анх “Шилдэг үзмэрийн катологи”-ийг гаргасан. Энэ онд манай музейн далан жилийн ой тохиож байгаа. Одоо түүхт ойдоо зориулж тавдахь удаагийн хэвлэлтээ гаргаж байна. Музейн катологи гэдэг маш их ач холбогдолтой зүйл байдаг.

-Ямар ач холбогдолтой байх вэ?

-Үзмэрийг хулгайд алдах, солигдох, хуурамчаар үйлдэхээс сэргийлдэг. Янз бүрийн юм боллоо гэхэд эрэн сурвалжлахад тус нэмэртэй. Үндсэндээ баталгаажуулж авч байгаа нэг хэлбэр л дээ. Мөн үзмэрийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, аялал жуулчлалыг татан, үзэгчдэд үзмэрийг таниулах зэрэг олон талын ач холбогдолтой.

-Орон нутгийн болон бусад музейнүүдтэй аль хэр хамтарч ажиллаж байна?

-Салбарын бүх музейнүүдтэй хамтарч ажиллана. Монгол Улсын Үндэсний музейтэй гэхэд “Хүрэл зэвсгийн үеийн үзэсгэлэн”-г 2003 онд, 2016 онд тус тус гаргасан. Манайх хүрлийн үеийн үзмэрүүдээ хэд хэдэн төрөлд хувааж байгаа. Ангийн зэвнүүд байна. Хутга бий. Амьтны дүрстэй, олон марал, чимэг, унжлагууд гээд олон төрлийн үзмэр байна л даа. Амьтны дүрстэй хүрэл дотроос хэдэн мянган жилийн өмнө хийгдсэн гэхэд үнэхээр хосгүй хийц дүрслэл, уран чамин бүтээлүүд байдаг. Манай музейн лого гэхэд БНХАУ-ын Өмнөд Монголын Ордост олдсон. Үзмэрүүд шинжлэх ухааны судалгаа, шинжилгээ, эргэлтэд анх орсноороо нэршчихдэг. Тэр ямар дүрс вэ гэхээр бугын хөлнөөс чоно барьж байгаа дүрс л дээ. Хэмжээ нь өндрөөшөө 15 сантиметр, өргөөшөө найман сантиметрийн дүрс. Энэ үзмэртэй яг ижилхэн дүрс бүхий тэмээг чоно барьж байгаа хүрэл үзмэрийг би олж авсан.

-Манай Баянхонгор аймгийнхан гэхэд хүрэлийн үеийн хос морийг бас их бахархан, лого тэмдэг ч болгосон байдаг шүү?

-Тэр хос морь ч их алдартай шүү дээ. Гэхдээ манай музейд буй үзмэрүүдээс арай хожуу үеийнх гэдэг санагдаж байна.

-Хүрлийн үе гэх гэхээр яг хэдий үеийн талаар яригдаад байна?

-Хүн төрөлхтний түүхэнд хүй нэгдлийн үе гэж ярьж бичдэг дээ. Тэрний дараа нийтийн тооллын өмнөх хоёроос найман жилийн өмнөх үед хамааруулан авч үздэг. Хүрэл зэвсгийн үед овог аймгаараа амьдарч байсан хүмүүс гэр бүл болох, аж ахуй эрхэлж, ан гөрөө хийж, мал ахуйг гаршуулах болсон. Тэр үеийн хүмүүсийн урлагийн мэдрэмж маш өндөр байсан байгаа юм. Манай үзмэрт буй хутгануудын ишийг харахад янз бүрийн хээ угалзтай байгаа. Жараад хутга байгаа. Кинжаал маягийн хутгууд ч бий.

-Ховор үзмэр цуглуулга бүхий музейнүүд халдлагад өртөх магадлал өндөр байдаг. Танай музейн хувьд тийм зүй бус зүйл ажиглагдах юм уу?

-Ний нуугүй хэлэхэд тийм хандлага анзаарагддаг шүү.Манай үзмэрийн хүрлийг гэхэд хуурамч гэсэн цуу яриаг дэгдээдэг. Бүүр бодлогоор дэгдээнэ гээч. Эрдэмтэн судлаачдаас ч тийм хандлага илэрнэ. Тиймээс зориудаар АНУ-ын эрдэмтдээр хүртэл судлуулж байсан. Манай музейн үзмэр яагаад ийм найдвартай байна вэ гэхээр хүний нөөц маш найдвартай, сан хөмрөгөө хариуцаж байсан хүн гэхэд хорин хэдэн жил ажлаа хариуцлагатай хийж ирсэнд байгаа. Миний өмнөх захирал Мөнхбаяр гэхэд 26 жил үнэнч шударга ажилласан. Шашин номын том зүтгэлтнүүдийн нэр алдраар амьжирч буй зарим нэг хүмүүс хүртэл “Өв хэрэглэлээ авна” гэх тохиол гарна. Улс төрийн том зүтгэлтнүүд алдартай зураг бүтээлүүдийг хуулбарлаад өгье гэх мэт янз бүрийн л санал ирнэ. Тэр бүхэнд төрийн албан хаагчийн чигч шулуун зан л гол шугам болно шүү. Хүмүүсийн шунал гэж өнөө цагт их аймаар болсон нь анзаарагдана шүү.

-Түүхэн тэгш ойдоо зориулж юу хийж бүтээв?

-Ойдоо зориулж манай хамт олон “Далан бүтээлч ажил” хийх жагсаалт гаргасан. “Шилдэг үзмэрийн катологи”, “Дундговь судлал-1” 2018 онд зохиогдсон олон улсын эрдэм шинжилгээний хурлын илтгэлийн зэрэг зургаан ном хэвлэх болсон. “Хүрэл зэвсгийн үеийн үзмэрүүд” гэсэн ном гаргалаа. Зава Дамдины тухай ном гаргаж байна. Монгол бичгээр хадгалагдаж байгаа дурсгалуудаа катологижуулж, гадаадын эрдэмтэн судлаачдад зориулж латин галигтай хэвлүүлсэн. Түвд хэлнээ гарсан номуудаа катологижуулж байна. Дундговь аймгийн музейн 70 жилийнхээ ойн номыг гаргаж байна даа. Сая Дундговь аймагт болсон гурван мянган уртын дуучдын наадмын үеэр нүүдэлч монголчуудын ахуй соёл, аж төрлийг дөрвөн улирлаар нь харуулсан үзэсгэлэнг гаргасан. Сур элдэх, эсгий хийхэд яадаг юм тэр бүх зан үйлтэй нь үзүүлсэн.

-Танай музейг хэн гэж хүн үүсгэн байгуулсан бол?

-Монголын музейн түүхэнд анх удаа музейн зориулалтын барилга бариулж байсан Жамсрангийн Сугар гэж мундаг хүн байсан. Амьтдын чихмэл, үзмэрийг орон нутагт анх удаа хийлгэсэн хүн шүү дээ. Хүрэл зэвсгийн үеийн цуглуулгыг бий болгохдоо сурагчдын зуны даалгавар өгч бүрдүүлсэн байдаг. Дундговь аймгийн нутгаар морин тэрэгтэй хэдэн сар өдрөөр явж олдвороо цуглуулдаг байсан учраас сахал үсэндээ баригдсан тэр хүнээс айж эмээх ч тохиол гарч байсан тухай инээдтэй яриа домог үлдсэн байдаг. Хамгийн гол нь тийм л халуун сэтгэлээр аймгийнхаа музейг байгуулсан юм билээ. Энэ хүнийхээ тухай “Морь тэрэгтэй эрэлчин” гэсэн ном гаргалаа.

Хурим бол хүний амьдралын хамгийн дурсамжтай, мартагдашгүй мөчүүдийн нэг. Амьдралынхаа ханиар сонгосон хүнтэйгээ нэг гэр бүл болж, насан эцэслэтлээ хамтдаа амьдарч жаргал зовлонгоо хуваалцах боллоо гэдгээ аав ээж, хамаатан садан, найз нөхдөдөө зарлан тунхаглаж, баяртай жаргалтай мөчөө хуваалцдаг сайхан баяр юм. Аав, ээжээсээ ерөөлийн үг сонсох нь энэ ёслолын хамгийн том утга учир байдаг. Тэгвэл сүүлийн үед 23-28 насны миллениал (“Y” буюу 1981-1996 оны хооронд төрсөн залуусын үе. Мэдээлэл, технологийг эзэгнэгч хүмүүс гэж тодорхойлох нь бий) залуучуудын дунд нууцаар хуримлах мода дэлгэрээд байгаа гэнэ. “Elopement” нь “elope” буюу зугтах, оргох гэсэн үгнээс гаралтай бөгөөд олон нийтийн оролцоогүйгээр яаруу байдлаар хуримлах хэв маягийг ийнхүү нэрийддэг юм байна. Уламжлалт заншлаар бол хос хоёрын аль нэг талын эцэг, эх тэдний гэрлэлтийг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх, эсвэл сүйт бүсгүй хуримаасаа өмнө бие давхар болсон бол нууцаар хуримлах замыг сонгодог. Өөрөөр хэлбэл аргагүй байдалд орсон тохиолдолд гаргадаг шийдвэр гэсэн ойлголт байжээ. Харин орчин үед санхүүгийн асуудлаас болж хосууд ийм маягаар хурим хийх нь олширчээ.

Хуримын зардал хаа газар л өртөг өндөртэй байдаг. Америкт дундаж хурим 30-40 мянган ам.доллар байдаг гэсэн судалгаа бий.

Манайхаар бол 80-100 сая төгрөг. Энэ мөнгөөр Монголд бол гурван өрөө байр, нэг машин авчихаж болмоор харагдаж байна. Өндөр хөгжилтэй, манайхыг бодвол санхүүгийн боломж харьцангуй өндөр нийгэмтэй Америкт ч гэсэн энэ нь маш их мөнгө. Америк залуусын жилийн дундаж орлого 40 мянган ам.доллар. Тэгэхээр нэг жил юу ч идэхгүй, өмсөхгүй мөнгөө цааш хийж байж хуримын зардлаа босгоно гэсэн үг. Манайд ч хуримын өртөг өндөр болохоор залуу хосууд цалингийн зээл хүртэл авч зочдоо дайлж цайлах хэрэг гардаг шүү дээ. Орчин үеийн суурин газрын хурим наргиж цэнгэх найр наадам гэхээсээ илүү тээр дараа болдог болсон нь нууц биш. Бэлэг сэлтнээс авахуулаад уригдсан зочдод ч шаналгаатай байдаг хэмээн шүүмжлэл дагуулдаг.

Ийм болохоор залуус хамаатан садан, найзуудаа урьж сүртэй дайллага хийлгүй хоёулхнаа ёслоод өнгөрөхийг илүүд үзэх нь аргагүй. Зарим хосууд шашны ялгааны асуудлаас болж ийм замаар хуримлаж байгаа боловч ихэнх нь санхүүгээ хэмнэх бас хөгжилдөх, өвөрмөц дурсамж үлдээх гэсэндээ ийнхүү нууцаар гэрлэдэг аж. Байгалийн үзэсгэлэнт газар очиж ёслол хийлээ гэхэд аялаад, шинэ газар үзчих давуу талтай.

НУУЦААР ГЭРЛҮҮЛДЭГ АГЕНТЛАГ БОРООНЫ ДАРААХЬ МӨӨГ ШИГ ОЛШИРЧЭЭ

Барууны оронд Elope­ment үйл ажиллагаагаар дагнадаг тусгай газрууд бий болоод нэлээд хэдэн жилийн нүүрийг үзжээ. Ийм шийдвэр гаргасан хосууд эхэндээ айж түгшин самгарддаг гэнэ. Гэр бүлийнхнээсээ айхаас өгсүүлээд хамтын амьдралаа ийнхүү “бие даан” эхлүүлэх гэж байгаа залуу хүмүүст бэрхшээл гарах нь мэдээж. Эдгээр асуудал дээр сэтгэл санаагаар дэмжин туслахаас гадна очих гэж буй газрын тухай судлан, ёслолоо хэрхэн үйлдэх гээд л бүх зөвлөгөөг өгч гардан гүйцэтгэдэг гэнэ. Залуу хосууд ихэвчлэн өөр улсыг зорьдог бөгөөд хуримын зургаар мэргэшсэн чадварлаг зурагчин дагуулж явдаг юм байна. Шаардлагатай бол хөтөч, орчуулагч хөлсөлж болно. Ингээд зорьсон газраа очин зурагчин, хөтөч гэх мэт цөөхөн гэрчтэй цомхон хуримын ёслол үйлдэнэ. Ийм хуримын хамгийн чухал зүйл бол гэрэл зураг. Хамгийн өвөрмөц, хамгийн онцгой зургуудтай болох гэж чамгүй мөнгө төлдөг гэсэн. Ингэж авахуулсан зургуудаа Инстаграм хуудсанд нийтлэх нь нууцлаг хуримын бас нэгэн салшгүй хэсэг бололтой. Учир нь Инстаграмд ийм төрлийн хуримын зураг маш их хандалт авдаг юм байна.

Нууц хуримын үйл ажиллагаа явуулдаг “Events, Etc”-ийн үүсгэн байгуулагч Линдсэй Никелийн цахим хуудсаар зочлоход хосуудад дараахь зөвлөгөөг өгсөн байх юм. “Хамгийн эхлээд гэр бүлийнхэн болон найз нөхдийнхөө хариу үйлдэлд сэтгэл санаагаа бэлдэх нь чухал. Чиний хайртай, дотны хүмүүс амьдралын чинь хамгийн чухал өдрийн нэг хэсэг болж чадаагүйдээ гомдон, сэтгэл дундуур үлдэх нь нууц хуримын хамгийн хэцүү, гунигтай зүйл. Хүн бүр та хоёрын шийдвэрийг зөвөөр хүлээж авч, ойлгоно гэж найдалтгүй шүү” хэмээн Линдсэй Никел онцолжээ. Мөн “Ойр дотныхныгоо шархлуулахгүйн тулд гаргасан шийдвэрээ урьдчилж хэлээд аяллын явцдаа холбогдон, зураг явуулах ч юмуу видеогоор ярилцан хэрэг явдлыг зөөлрүүлэх хэрэгтэй. Хамтдаа гаргасан энэ шийдвэрийнхээ төлөө тэднээс уучлал гуйх албагүй ч тэд та хоёрыг төрүүлж өсгөн хүн болгосон, бас та хоёрыг хос болоход найз нөхөд чинь их бага хэмжээгээр хувь нэмрээ оруулсан гэдгийг мартаж болохгүй” гэж зөвлөсөн байна. Гэрлэх гэж буй хосууд хууль, эрх зүйн мэдлэг цуглуулах нь чухал. Энэ нь мэдээж тухайн очих гэж буй газрынхаа гэр бүлийн тухай хуулийг судлахаас эхэлнэ. Мөн мартаж болохгүй нэг зүйл нь дээр хэлсэнчлэн зурагчин, хөтөч болон орон нутгийн хурим зохион байгуулагчийг хөлслөх. Ингэвэл төгс хурим болох магадлал өсдөг. Яагаад гэрэл зургийг чухалчлаад байна гэвэл гэр бүлийнхэн чинь та хоёрын хуриманд гэрэл зургаар дамжуулан оролцох боломжтой болно, өөр арга байхгүй. Гэхдээ ямар ч тохиолдолд хосууд л сэтгэл хангалуун, сайхан дурсамжаар дүүрэн үлдэх нь чухал гэж Линдсэй Никель сануулжээ.

СҮЙТ БҮСГҮЙЧҮҮДИЙН ОРГОДОГ ШАЛТГААН ЮУ ВЭ

Зарим орнуудын нууц хуримын уламжлалаас түүвэрлэн бэлтгэсэн юм. Их Британид л гэхэд хуримын заншил хатуу дэгтэй. Хуримлах хосууд ёслолоос өмнө сүмдээ нэрсээ бүртгүүлдэг. Товлосон өдрийн өмнөх ням гаригийн мөргөлөөр хосуудын нэрсийг залбирал үйлдэхээр ирсэн олны өмнө чангаар дуудан уншдаг байна. Үүний зорилго нь гэрлэлтийг эсэргүүцэх хууль ёсны эрхтэй хэн нэгэнд шударгаар сэрэмжлүүлэг өгөх. Ингэснээр хууль бус гэрлэлтээс болгоомжилж байна хэмээн англичууд үздэг аж. Шашны дэг жаягийн дагуу, уламжлалт ёсоор хуримаа хийхийн тулд сүмийн тэргүүн хамбаас зөвшөөрөл хүсдэг бөгөөд хосууд олны нүдэн дээр гэрлэлтээ батлуулахгүй байх шалтгаантай бол өөр хууль үйлчилдэг газар луу зугтан хуримлах тохиолдол байдаг гэнэ.

Харин Филиппин улсад нууцаар хуримлах заншлыг “tanan” хэмээдэг. Энэ үйл Филиппинд олон жилийн турш уламжлагдан ирсэн бөгөөд эмэгтэй хүн эцэг, эх нь зөвшөөрөөгүй тохиолдолд найз залуутайгаа хамтран амьдрахаар төрсөн гэрээ орхиж явахыг хэлдэг ажээ. Хамтрагчид ихэвчлэн шөнөөр оргон зайлдаг ба өглөө нь эцэг, эх нь охиноо байхгүйг мэдээд бөөн дуулиан дэгдээдэг нь ойлгомжтой.

Маш хатуу шашны жаягтай Индонез улсад хүртэл нууц гэрлэлтийн “соёл” байдаг. Эндхийнхэн эцэг, эх юм уу ойр дотныхоо хүний зөвшөөрөлгүй гэрлэнэ гэдэг бараг л байж боломгүй зүйл. Тиймээс оргон зайлж хуримлана гэдэг маш хэцүү. Эсэргүүцэлтэй тулгарсан хосууд ихэнх тохиолдолд салж хагацдаг бөгөөд цөөн хэд нь гэрлэлтээ батлуулахгүйгээр зүгээр л хамтран амьдрах замыг сонгодог байна. Дэлхийн хаа сайгүй нууцаар гэрлэх уламжлал байдаг байх нь. Манай улсад ч бүр эртнээс л ийм зүйл байсан. Эцэг, эхийн шахалт заавраар (гэвч энэ нь цаанаа нэгэн амбан захирагч, ноёны тушаал байдаг) хайргүй хүнтэйгээ гэрлэн, богтлуулдаг эмгэнэлт хувь заяаны тухай бишгүйдээ л уншиж сонссон биз ээ. Богтлуулж буй бүсгүйг хайрт залуу нь шөнө дөлөөр үүрч дүүрэн, мориндоо сундлан оргуулж зугтдаг. Тэр үед гэр бүлийн баталгаа энэ тэр гэж юм байгаагүй тул хошуу алгасан оргон зайлж, төвхнөдөг эсвэл балар шугуйд нуугдан амь зогоодог байсан болов уу. Ингэж зугтсан амрагууд хөөрхий бүсгүйг хүчээр эхнэрээ болгох гэж байсан эрхтэн дархтаны зуултанд орсноор гэмт хэрэгтнүүд, оргодлууд болон хувирч, аймаг хошуу даяар эрэн сурвалжлагдана. Ингээд амьдрах аргагүйд хүрдэг байсан гэдэг. Одоо үед богтлох гэдэг харгислал, хүчирхийлэл арилсан биз. Харин ч залуу хосууд аав, ээжийнхээ үгнээс зөрж хамтын амьдрал үүсгэсэн болоод удалгүй салж сарнин хүүхэд өнчрүүлэх явдал газар аваад байгаа. Энэ нь нэг талаар эрх чөлөөгөө эдэлж байна гэсэн хэт туйлшрал болов уу гэж анзаарагддаг.

А.МӨНХЗУЛ