Month: September 2019

МУИС-ийн Улс төр судлалын тэнхимийн багш доктор, дэд профессор Д.Бумдарьтай ярилцлаа.

---

-Ард нийтийн санал асуулгын ирцийг хүргэхийн тулд УИХ-ыг тарааж, ээлжит бус сонгууль хийх тухай яригдаж эхэллээ. УИХ ямар тохиолдолд тардаг юм бэ?

-Ард нийтийн санал асуулга /АНСА/ юунд зориулагдаж хийгддэг вэ гэдгийг бид харах ёстой. Гурван тохиолдолд ард нийтийн санал асуулга явуулна гэж хуульд заасан байдаг.

Түүний нэг нь Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт мөн. Их хурал тарах засаглалын хэлбэр ямар байх эсэхийг асууна гэж байгаа нь Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлттэй холбоотой гарч байгаа улс төржилт.

АНСА явуулаад, эсвэл явуулж чадахгүй байгаа энэ тохиолдолд УИХ тарах ёстой гэх зохицуулалт холбогдох хуулиудад байхгүй. Тэгэхээр өнөөгийн энэ нөхцөл байдлыг улс төржилт гэж харж болно.

-СЕХ-оос Ард нийтийн санал асуулгад 12 тэрбум шаардлагатай гэсэн боловч, УИХ-дээр 30 тэрбум шаардлагатай гэж яригдаж буй. УИХ-ын дарга үүнийг бууруулах чиглэл өгсөн гэж ч мэдэгдсэн.

Ийнхүү хуурамчаар нэмэгдүүлэн төсөв хүрэхгүй байна гэх нэрийдлээр УИХ-ыг тарааж, ээлжит бус сонгууль хийх нь гэх хардалт ч байна л даа.

-АНСА-ын тухай хуульд Ерөнхийлөгч болон УИХ-ын сонгуулийн тухай хуульд ашиглаж байсан зүйлүүдээ ашиглаж болно гэсэн заалттай байдаг. Тэгэхээр бид сонгуульд хэдэн төгрөгийн зардал гаргадаг юм бэ гэдгийг харах боломжтой болж байна.

Мөн сонгууль шиг ач холбогдол өгөх ёстой байх нь гэж ойлгож болно. Төсвийн асуудлын тухайд шууд тэд байсан гэдгийг би хэлэх боломжгүй. Судлагдсаны үндсэн дээр гарсан төсөв тооцоог УИХ-аар оруулсан болов уу.

Тэрхүү төсөв тооцоо хангалттай гэж СЕХ-ноос тооцсон бол нэмэлт зардал нь юутай холбоотой байсан юм бэ гэдгийг тодруулах ёстой.

Магадгүй ард иргэдэд Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг танилцуулах, агуулгыг нь ойлгуулах сурталчилгааны зардлууд орж ирсэн байх гэх таамаг байна.

-Таныхаар УИХ-ыг хугацаанаас нь өмнө тараах нь хэнд ашигтай вэ?

-Нэгдүгээрт, Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг үнэмлэхүй олонхоороо шийдэж байна гэдэг үүднээс сөрөг хүчин гарч ирж байна.

Хоёрдугаарт, Ерөнхийлөгчийн оруулж ирсэн төсөл, санал түүнд давуу эрх үүсгэх байсныг нь болиулсан.

Тэгэхээр буцаад сөргүүлж тавьж байгаа хариу улс төржилт нь засаглалын хэлбэр лүү орж ирж байгаа юм. Засаглалын хэлбэрийг АНСА-аар асуух боломжгүй. Зорилго нь тодорхой.

Олонх дангаараа үүнийг шийдэж чадаж байгаа юм уу, үгүй юу, хэрэв эд нар үүнийг хийчих юм бол засаглалын хэлбэрээр попролт явуулъя л гэж байгаа хэрэг. Ерөөсөө нэг л зүйлийг харах хэрэгтэй.

Эрх баригчид, сөрөг хүчин, улс төрийн намууд, аливаа албан тушаалтнууд өөр өөрийн зүгээс тайлбар тавиад, асуудал дэвшүүлээд байгаа учир нь тэнд эрх ашиг байгаатай л холбоотой.

Тэд Монгол Улсын ирээдүйд, нийгэмд сайнаар тусах зүйл нь юу байв гэдгийг тооцоолж чадаж байна уу гэвэл эргэлзээтэй. Засаглалын хэлбэрийг өөрчилснөөр тэрхүү систем нь гацахгүй явна гэдгийг тэр хүмүүс баталж чадах уу.

Тийм загварчлал гаргаж ирсэн юм уу. Гэх мэт нарийн зүйл рүү ороод ирэхээр юу ч байхгүй. Энэ мэт улс төржилтөөс иргэд л хохирно.

Улс төр гэдэг өөрөө эрх мэдлийн салбар. Эрх мэдэл гэдэг өөрт нь байр суурь, албан тушаал, бусад дагалдах ашигт байдлыг үүсгэдэг.

Энэ бол зүй тогтол нь. Тиймдээ ч үүнийгээ алдахгүй байх сонирхол улс төрчдөд үргэлж байх болно.

-Хэрэв энэ УИХ хугацаанаасаа өмнө тарчихвал парламентад муу жишиг тогтох эрсдэлтэй юм биш үү. Энэ нь ямар үр дагавартай шийдвэр вэ?

-УИХ тарахыг санаачлах хоёр субъект бий. Тэр нь Ерөнхийлөгч болон парламентын гишүүд өөрсдөө. Үнэхээр гишүүдийн 2/3 нь бид хугацаанаасаа өмнө таръя гэсэн шийдвэр гаргасан юм уу. Тийм байхгүй л байгаа шүү дээ.

Ерөнхийлөгч парламентыг тараахыг хүсэж байна гэдэг зүйл Энхболдын үед байсан болохоос биш өнөөдөр албан ёсоор “Та нар чадамжгүй байна. Тарах хэрэгтэй” гэсэн саналыг парламентын даргад өгчхөөгүй байна.

Тиймээс үүнийг попролт гэж харах ёстой. Хуулиараа дээрх хоёр субъект санаачилсан тохиолдолд хэлэлцээд тарж болно. Энэ нь эрх зүйн хувьд боломжтой.

-Таван гишүүн гарын үсэг зурахад л УИХ-ыг тараах албан бичиг бэлэн болох нь гэх мэдээлэл ч байна. Магадгүй энэ нь бусад гишүүдийг.гарын үсэг зуруулахын төлөөх шахалт байх л даа. Энэ тухайд?

-Гишүүдийн 2/3-ынх нь гарын үсэг бүрдээд энэ асуудал орж ирлээ ч чуулганы хуралдаан дээр дэмжигдэх эсэх нь эргэлзээтэй. Дотроо хэр эв нэгдэлтэй байж чадах вэ гэдэг асуудал ч үүн дээр хөндөгдөнө.

Манай улс төрийн намын хөгжил, төрийн бодлогын асуудал урвуу байгаагийн баталгаа нь нам доторх фракцтай холбоотой байдаг шүү дээ.

-Зарим гишүүдийн зүгээс энэ удаад парламентын засаглалын дархлаа хөндөгдөж мэдэх учраас УИХ тарахыг дэмжихгүй гэсэн байна. Яригдаад буй энэ асуудлууд парламентын засаглалын дархлаанд нөлөөлөх үү?

-2020 оны сонгууль болоход сайндаа л хагас жилийн зай байна. Сонгууль дөхөж байгаа нь үнэн. Одоогийн АНСА магадгүй өнөөгийн парламентын дүгнэлт болохуйц үр дүнг гаргана гэж болгоомжилж бас болно.

Гэхдээ энэ хоёр тэс ондоо зүйлс. Нэг нь Их хурлын сонгууль, нөгөөх нь Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн асуудал. Бид Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн Ард нийтийн санал асуулгаар энэ өөрчлөлтийг хийх нь зөв үү, буруу юу гэдгийг л харах хэрэгтэй.

УИХ өөрөө чадамжтай, чадамжгүй байна гэдэг чинь өөр асуудал. Үүнийг эхлээд бид ялгаж харах хэрэгтэй.

Парламент үлдсэн хугацаагаа үргэлжлүүлсэн нь дээр гэж миний хувьд харж байгаа. Нэгмөсөн л ээлжит сонгуулиа хийх хэрэгтэй. Ээлжит бус сонгууль хийхээр дахиад зардал нэмэгдэнэ.

Төвхнөх гэсээр хавар болно. Хаврын синдромыг хөдөлгөнө. Энэ нь өөрөө тун аюултай.

Парламентын засаглал доголдож байна, энэ хэцүү юм байна гэдгээр массыг угаах боломж бүрдэнэ. Тархи угаалтад өртдөг буурангуй нийгэмд институц руугаа хамаагүй орох нь аюултай.

-Эрх баригчид УИХ тарах мэтээр ярьж байгаа ч үнэн хэрэг дээрээ ээлжит сонгуулийн хугацааг нааш нь татах сонирхолтой байгаа ч гэх юм. Энэ нь хэр зөв юм бэ?

-Гишүүний бүрэн эрхийн хугацааг дуусгаад дараагийн сонгууль зарлагдана, ээлжит сонгууль тэдэнд болно гэсэн хуулийн заалттай шүү дээ. Тэгвэл тэр хуулиа яах юм.

Парламентаа дахиад өөрчлөх юм уу. Хуульд юу гэж заасан байгаа юм, түүнийгээ л хараач гэж хэлмээр байгаа юм. Монгол Улс тэр чигтээ улстөрчдийн нийгэм болчхоод байна.

Энэ асуудлаа эргэж харж, цэгцлээч, эрэмбэ дарааг нь хараач ээ гэж хүсмээр байгаа юм. Ээлжит сонгуулийг арваннэгдүгээр сард нааш нь татна, тэр үеэр АНСА нь болно гэж үзэх юм бол бүрэн эрхийн хугацаа нь дөрвөн жил байна гээд тангараг өргөчихсөн гишүүд чинь яах юм.

Наанадаж сэтгэл ханамжтай байж чадах юм уу. Ямартаа ч Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг тойрсон энэ улс төржилт үе шаттайгаар маш их хийгдэх байх гэж бодож байна.

-Гэхдээ УИХ-ын дарга нь өөрөө УИХ-ыг тараах, парламентын засаглалынхаа дархлааг сулруулах зүйлийг яриад байж болох юм уу. Ер нь энэ УИХ-ын үед парламентын засаглал уначихаж байгаа юм биш үү?

-МАН өөреө парламентын сонгуульд орохдоо ямар зорилго тавьсан юм, мөрийн хөтөлбөр нь биелсэн үү гэх зэргээр бодит байдлыг харах юм бол санаанд орсон зүйлээ яриад байж болохгүй л дээ.

Энэ нам зорьсон зорилгынхоо тодорхой хувийг биелүүлэхийн төлөө зорих ёстой. Янз бүрийн шахалт, үгэнд орохгүй гишүүддээ сануулга өгөх тактик байхыг үгүйсгэхгүй.

Түүнээс бүхэн бүтэн 65 гишүүн нэг намаас гарч ирнэ гэдэг амаргүй. Угтаа энэ нөхцөл байдал нь тэдэнд ашигтай шүүдээ. Үүнийг ахалж байгаа хүн нь ийм юм ярьж байгааг харахад дээрх зорилгоор л болов уу.

Спикер бол хурлын үйл ажиллагааг журмынх нь дагуу явуулах, зохион байгуулах, ямар асуудлуудыг ярилцахыг шийддэг энгийнээр хэлэхэд хамгийн том менежер.

Зорилгод мэддэг, асуудлаа ойлгодог, туршлагатай тийм л хүнийг гишүүд сонгож байгаа. Тиймдээ ч парламентын дарга өөрөө тийм зүйл ярьж байгаа нь миний бодлоор сануулга байх.

Хэрвээ УИХ эхлээд “Таръя” гэх санал оруулж ирээд тарахаар болбол нийгэм тогтворгүй болж, үймээн самуун руу орно гэж ойлгох хэрэгтэй.

Бид өнөөдөр эдийн засгийн хувьд ямар потенциалтай билээ. Мөн бид олон улсад ямар байр суурьтай, Монгол өөрөө хэн юм бэ гэдгээ бодох хэрэгтэй.

Энэ утгаараа бид аль болох тогтвортой, эвтэй байхыг эрхэмлэх нь чухал. Улс төрөөс болж бид хямармааргүй байна шүү дээ.

Ертөнц болоод улс гүрнийг шинэтгэгч үүрийн туяа шиг эрин бий. Эрин үе бүхэн өөрийн баатруудтай. Амь насаа биш юм аа гэхэд аж төрлөөс эхлээд хуучин тогтцоор үнэлэгддэг олон “үнэт” зүйлээ золиосолсон мянга мянган баатрууд энэ өглөөг авчирдаг. Тэд бүгдээрээ туг барьсан цуутнууд байдаггүй. 1990-ээд онд эхэлсэн Монголын ардчилсан хувьсгал ч тийм.

Ардчилсан хувьсгалын гол баатруудыг ард түмэн мэддэг. Тэд өнөөдөр ч улс төрийн үйл хэргээ идэвхтэй үргэлжлүүлсээр байна.

Харин зөвхөн сумандаа, гол усандаа ардчиллагч олон зуун мянган хүнийг улс орон мэдэхгүй. Улс хэмжээний шинэтгэгчид ихэнхдээ алдар цуугийн титэм дор марш эгшиглүүлэн алхдаг бол алс хязгаарын шинэтгэгч нар гол төлөв ад шоо үзэгдэн, гадуурхагдсаар мартагддаг. Та нар мэднэ дээ. Сум суманд, хороо хоринд “ардчиллын” хоч зүүсэн гандан бууршгүй хэдэн “ард” байдгийг. Амьдрал ахуй нь ихэнхдээ сүрхийгүй ээ. Ху намынхан бол бүр үзэхгүй. Хуучин цагсан бол “Намын эсрэг бүлэг” болгоод дээлийг нь толгой дээгүүр нь нөмөргөхсөн гэж битүү мөрөөднө. Аргагүй шүү дээ. Өөрөө хэзээ ч дарга болохгүй, болгоё гэхнээ чадахгүй бас өөрөө хүсэхгүй.

Тийм хүмүүс шиг улаан садаа байхгүй санагдана. Уг нь дарга даамал болгочихдог бол аваа өгөө, ашиг сонирхол яриад үг хэлээ олж болмоор… Гэтэл тэгдэггүй. Өрөөлийг ч дарга болгож идүүлж уулгадаггүй, өөрөө ч дарга даамал болж идэж уудаггүй. Ардчилсан хүчний шинэ цагийн зүтгэлтнүүд болохоор нүдэн дээрээ “тэр гуай ч манай партизан хүн дээ” гэж хүндлэх байдал үзүүлэвч цаанаа бөөн тээршаадаг. Нэг талаас нь харахад энэ нийгмийг эрүүл саруул байлгах гол эрэг шураг ч юм шиг, нөгөө нэг харахад хэвийн урагшлах замын саад бартаа ч юм шиг. Гол нь тэдэнд хот газрын хувьсгалчид шиг дасан өөрчлөгдөх бодол сонирхол огт байдаггүй. Орон нутгийн “хувьсгалын хүүхдүүд” үнэн сэтгэлээрээ, хоёргүй нэг санаагаар “өөрийн шударга гэж үзсэн” үйл хэргийн төлөө үздэг байхад улсын хэмжээнд их төвөгтэй. Үнэн мөнөөсөө эсэргүүцээд байна уу? Энэ мөнгөн дээрээ тохиролцох гээд байна уу, ялгахад бэрх. Ер нь бол улсын хэмжээний “хувьсгалчийн роль”-ийг ерөнхийдөө бизнесийн чанартай болсон гэж нийгмийн зүгээс хардах болсон. Аргагүй ш дээ, уул уурхайн баян компаниудтай “хэн нь цоглог тэмцэх вэ” гэсэн уралдаан зарласан аятай л юмс байн байн болдог, тэгснээ алуулаагүй, айлгуулаагүй мөртлөө больчихоод тэдний өрсөлдөгч пүүсийн муу муухайг дуудах аянд мордоно. Нэг ийм, баян компаниуд тойрсон тухайн хэргээ бүтээгээд тугаа буулгачихдаг “явуулын хувьсгалч” олон болжээ. Аа тийм бас зарим нь улс доторх хувьсгалыг орхиод нам дотроо, яамкан дотроо хувьсгал хийнэ гээд үзэж тарж байна. Намаа ч юм уу, яамаа, эсвэл нүхээ үндсээр нь өөрчлөөд хаях нь уу гэхээр үгүй, өөрийнхөө албан тушаалыг л шинэчлээд зогсчихож байна.

Ингээд харахад нийгмийг орвонгоор хувьсган эргүүлэгчдийн үе нэгэнт өнгөрөн одсон бололтой. Д.Намдаг гуайн “Цаг төрийн үймээн” романы баатар болох гурван жинчин Хятадын иргэний дайны үймээн самуун дунд орчихдог юм. Дотор газрын хэл ус, зан заншил мэдэхгүй нүүдэлчин ардууд “хятадууд юунаасаа болж ингэж алалдаад” байгаагийн учрыг тааж ядна. Ингээд хамгийн ахмад болох жингийн даамал Хүрэл өвгөн “Мэдэж ядах юу байх вэ? Зэрэг жинсээ л булаалдаа биз” гэж цэцэн мэргэн дүгнэлт хийдэг. Өнөө хувьсгалчийн туг барьсан олон олон хүний хийж буй “Цаг төрийн үймээн”ийг монголчууд жинчин Хүрэлийн нүдээр харах нь их болж. Дээр нь 1990 оны маягийн хувьсгал хийх гэхээр юутай хээтэй нь самууруулчих гээд хэцүү болчихсныг өнгөрсөн зун харлаа.

Чухамхүү нийгмийг хувьсган шинэтгэж орвонгоор нь эргүүлэх хувь заяатай хүмүүсийн магнайд төрсөн хүн бол бурхан болооч С.Цогтсайхан байлаа. Олон түмэн түүнийг зохиосон дууных нь нэрээр “Хонх”ны Цогтсайхан хэмээдэг. Үнэн хэрэгтээ тэрээр нийгмийг сэрээсэн хувьсгалыг эхлүүлэх хонхыг цохисон баатар. Тэрээр биднийг “Ивээлт намын уриан дуунаар, Илгээлт аваад Говийг зорих” юм дуулан төөрөлдөж явахад хонх цохин сэрээгээд “Албан тасалгааны цонхоор л амьдрал сайхан харагдаж” байгаагаас биш “Рашаантын 18”д шал ондоо байгааг тэр л үзүүлж билээ. Зовж зүдэрч, дээр нь доромжлогдож байгаагаа харсан ард түмэн сэрж босон Сүхбаатарын талбайдаа ирцгээсэн билээ.

Ингэж сэрээж дуудсан хүмүүсийн нэг үнэхээр Цогоо. Ийм хүмүүс хөрч хөшиж царцсан хорвоог орвонгоор нь эргүүлэх гэж төрдөг юм. Хог ургамал дүүрч битүүрэн атаршсан газарт хүмүүсийг тэжээх үр тариа ургуулахын талд хөрсийг нь эргүүлээд ир хэмээн анжис барьсан элчээ Бурхан илгээдэг. Тэдний нэг Цогтсайхан. Хог ургамлаасаа салж элдэншсэн уриншсан талд үр тариа найгахын цагт Бурхад элчээ эргүүлэн дууддаг билээ. Тэдний нэг ч бас Бурхан болооч Цогоо.

Бурхан болооч хэзээ ч “сумын хувьсгалч” шиг амьдарч, хотоос ирсэн Ардчилсан холбооны хүнээс “Ардчиллын од” тэмдэг аваад харьж тэвчихгүй, хурц цолгин нэгэн байсан.

Бурхан болооч хэзээ ч “зэрэг жинсээ голсон” нөхөд хувьсгал ба шинэтгэл, эх оронч үзлийн ариун тугийг барьсан явахыг тэвчиж амьд байхгүй халуун цустай, оргилуун нэгэн байлаа.

Бидний “болж бүтээд байгаа” гэх энэ цагийг Цогоо тэвчиж амьдрахгүй, энэ цаг үе ч Цогоос тэсвэрлэн дааж барахгүй байсан мэт. Ийм болохоор л Цогоо хэмээх нэгэн гайхалтай үзэгдлийг Бурхан бидэнд өгөөд эргүүлэн авсан билээ.

Яг үнэнийг хэлэхэд өнөөдөр “Цогтсайхан бид хоёр чинь…” гэж ирээд хууч хөөрдөг найз нөхдийнх нь нэг би биш байлаа. Би хэзээ ч түүнтэй аяга тагш юм хуваан ууж, сэтгэлээ нээлцэж явсангүй. Бас хэзээ ч гэр орноороо оролцож ижий ахай бололцсонгүй. Би түүний уран бүтээлийг хүндэлдэг, онгирч хэлэхэд бид бие биеэ харилцан хүндлэлцдэг хоёр байв. Хэрвээ хэрвээ…бол бид нэн дотно анд болох ч байсан байж мэднэ. Учир нь Бурхан болооч манай “Өдрийн сонин”-ы тоймч болохоор шийдсэн байлаа. Ингээд тэрээр ажилдаа жинхэнэ орохынхоо урьд өдөр нэг шар ширээ ачиж ирлээ.

Ардчилсан холбооноос авлаа гэсэн билүү дээ. Ширээгээ нэг уужуу буланд тавиад “За би маргааш энд ирээд сууна. Хоёулаа нийлээд ёстой алж өгнө” гэсэн санаатай үг хэлээд гар барин гарч одсон билээ. Тэгээд маргааш…нөгөөдөр нь… ер нь хэзээ ч ирээгүй. Учир нь тэр бурхан болсон билээ.

2009.01.17