Month: September 2019

Монгол найргийн нэгэн сайхан оргил Дөнгөтийн Цоодолтой төрсөн бууцанд нь хамт очоод ирлээ. Бүрэнгээ, Талынбулагаа, Булгуудын хяраа, Сарваацуцахын талаа, Төхөмийн цагаан нуураа цаг үргэлжид зүрх алдан санадаг их найрагчийн нутагт дөрөө харшуулан бууна гэдэг өндөр хувь заяа ажгуу. Талынбулагт ёстой нэг хонгор сайхан намар болж байна. Дэлдэн чихт хонин тогоонууд гал дээрээс сална гэж үгүй, цагаанд суугаастай хөлс алдсан бүрхээр тогоон дээрээс ховхорноо номгүй, улаа бутарсан өвгөд гэрийн хоймор эзэгнэх Бүрэнгийнх нь намар зүсээрээ байна лээ. Жулдрайхан миний ачит багш бол өндөр Цоодол юм. Багштайгаа, ерэн жилийн ойтойгоо золгосон Монголын зохиолчдын эвлэл хэмээх их айлыг удирдаж яваа Долгорын Цэнджав зохиолчтой гурвуул Бүрэнгийн намраар ирж буй минь энэ. Багш минь Монгол гэж аварга нэртэй уулынхаа хөтөл дээр дөрөө мултлан нутгийнхаа барааг хараад, урьхан хонгор салхинд нь нулимс чийгтэж зогссон сон. Монголын хөтөл дээр аялгуут найрагчийгаа сумын засаг ноён, сургуулийн багш нар гээд олон чиг хүмүүс уруул чимчигнүүлсэн Бүрэнгийнхээ айрагтай угтсан. “Алтан хундагын дэлбээнд нь мөнгөн шүүдэр сөгнөөстэй, Аавын мөртэй шороонд нь есөн эрдэнэ үелээстэй…” хэмээх дуун суваргынх нь өмнө угтаж байгаа юм. Тийм л дээдийн хүндэтгэл байдаг юм билээ. Эцэг өвгөдийнх нь гэгээн дүрийг хадгалж үлдсэн эрдэнийн шигтгээт уул усаа хараад баярлахгүй хэн байх билээ. Ардын зохиолч маань Ажнай, Өндөрмагнай, Талынтолгой, Баянуул, Цахиурт, Арслан, Хэвтээ гээд бурхны тэмээ туйлахдаа талаар нэг мөнгөн аяга тараан хаяж тэр бүгд нь хөмөрч тогтсон юм шиг бөмбийсөн олон толгод, ухаагийнхаа барааг хараад жаргал гээчийг амссан.

Тэртээ хойно Бүрэн хайрхан дүнхийж байна. Найрагч хүү минь ирлээ дээ гэсэн шиг улам дүнжгэр сайхан харагдана. “Би Бүрэнгийн уулын оройд ажаагаа дагаж хааяа гардаг байлаа. Тэртээ дор хоёр Төхөмийн нуур хоёр мөнгөн төгрөг шиг цагаарч, сумын жаахан төв борлойно. Адуу мал бэлчиж яваа нь аргал хоргол шиг жаалхан.

Эргэн тойрон үүл манан цэнхэртэнэ. Ажаа минь “Тээр зүүнтэй Богд Дүнжингарав гэж их том уул байдаг. Богд уул, Бүрэн хоёр бие биенээ харж байдаг юм гэнэ лээ. Сайн хардаа” гэв. Манаран хөхрөн байгаа үүл манан дунд би юу ч олж харсангүй. Миний Бүрэн уул бол би биш. Богд уулыг харж байгаа. Сайн ч муу ч төрсөн хүү нь би юм. Тэгэхээр намайг ч гэсэн уул минь харж түшиж явдаг” нэгэнтээ хэлж билээ л.

Хурганы хүүхэд зүүрмэглээд бүсээ гээчихсэн юм шиг нарийхан жаахан булаг. Энэ бол Талынбулаг. Цоодол найрагчийн хэлснээр “Талынбулагийн вант улс” энд оршино. Энэ нутгийн хамаг горхи булаг тэртээд цэнхэрлэн байх Булгуудын хяр тийш яаран сандран урсах атал гагц Талын булаг эгц хойшоо бүр газрын өөд зүтгэдэг зөрүүд ус. Зөрүүд нь гагц энэ бус, өвлийн дүн хүйтэн тачигнаад явчихад хамаг булаг горхиуд хөлдөж, Бүрэнгээс хойш гурван өртөө Туулын гол мөсөн дороо хадаалж байхад Талынбулаг л уур манан савсуулна. Яаж ч цас дарж, дэрс цантаж зунжин намаржин ганганасан шувуун дуу тасарч байсан ч мөсөн хучлагаа зад тийрч зунаасаа ч арай элбэг, хуучнаасаа арай ч илүү сүр ороод эх оргил нөгөө зөөлөн мандал нь орсон буурын хөөс шиг цайран цавцайн ойр тойрны айлуудын хүн малыг ундаалсаар урин хавартай золгодог юм гэсэн. Үүнийг нь мэддэг нэг хэсэг айл өвөл боллоо гээд тэртээ хойд зүгийн уулс руу нүүхгүй. Булгийнхаа хэдэн толгод, дэрс харгана бутыг бараадсан цөөхөн өвөлжөөнд овоо хэдэн сар болно. Сумын хойд талаар түүнээс ч хол явж өвөлжсөн айлууд хавар буцаж ирэхэд “Онд сайхан орлоо, яахав булагтайгаа, хэдэн толгодтойгоо элбэж хамжаад хүнтэй малтайгаа мэнд амар л өвлийг давлаа” гэлцсээр хөхүүн хөөртэй тосоцгоодог гэдэг нь тийм учиртай. Тэр л вант улсын булаг тохойд Гөөгөө Агвааныхан, Дуут Доржпаламынхан, баруун тийшээ Цахиурт гэдэг ганцхан хяр даваад Чимидийн Сосор, хөмсөг Нанзаддоржийн Миенгийнхэн, Цахиуртын урдхантай Чимэддорж өвгөнийх хүргэнийхтэйгээ, мөн олон хүүхэдтэй Дорж гэдэг хөлс алдсан өвгөнийх үр ачтайгаа нийлээд нэгэн их хот айл нэвсийцгээн аж төрдөг байж. Энэ л бурхдын үр ач нар эдүгээ Талынбулагтаа эцэг өвгөдийнхөө буурийг тамгалсаар халуун голомтоо сахиж сууна.

“Талынбулагаас хойш Ажнайгаас зүүхэн урд хөөрхөн хүүхний хацрын хонхорхой ч юм уу, эс өгөөд үхрийн нэрмэл хийж уугаад ширээн дээр тавьсан мөнгөн аяганы хонхорхой ч юм уу, энэ ЦэдэнИшийн хонхор. Тэртээ урд Булгуудын хяр баруун тийшээ харахнаа нямбай эзэгтэй донжийг нь олж өрсөн эд юмс шиг. Арслан Хэвтээ, их бага Цахиуртын ухаа хяр тоогоороо. Тэр зүүнтэй Магнай Арвин бор толгой Түрүү ухаа, Түмийн ухаа Шархотгор бурхан тэнгэрийн эрх жаал тарааж хаяад наадан суугаа тоглоом оо, тоглоом. Энд манайх намарждаг байлаа. Өглөө эрт ажаагийн чөдөртэй морийг барьж ирэх гээд өвсөн дундуур хазаар барин гүйдэгсэн. Ижий минь хэдэн халзан үнээгээ ээлжлэн сааж, хувинд сүү шор шор хийлгэн суух. Гэрээс минь аргалын цэнхэр утаа чанх өөдөө бойпороос савсах арцны утаархуу савсаад гоёо, гоё” гэж ардын зохиолч булгийнхаа жирмэн урсгалаас магнайдаа адислахдаа хэлсэн. “Манай ажаа дураараа хүний ганц хүү явжээ. Ижийг хаа тэртээ Бүрэнгийн уулнаас хонин дээрээс нь оргуулж ирээд энэ довонд айл болж анхны галаа асааж байсан гэдэг. Талынбулагаасаа морио усалж хэдэн хүүхдээ гарахад угааж хөвөөн дээр нь жил болгон зусч зунжин “Түмэн эх”, “Жаргалтайн дэлгэр” дуулж явлаа миний ажаа” гэж өр зөөлөн сэтгэл, халуун хайраар ачит эцгээ дурсаж байлаа.

Ажаа нь сэтгэлд нь бодогдож, Булгуудынх нь хэц нүдэнд үзэгдэж, Бүрэнгийнхээ хөх тэнгэр дор жаргал амсан зогсох мөчид багш минь “Харамчийнхны дууль”аа хэрхэн олсноо хуваалцсан юм. “Би зургаад орох жилээ аймгийн сургуульд явалгүй бүтэн сараар хожимдлоо. Айраг цагаа дэлгэрсэн сайхан зуны дараа элбэг тэнүүн намар залгаад байв. Манайх хаачих вэ, Талынбулагтаа зусаад тэрүүхэндээ замын бууцанд өвөлжихөөр хороо хотоо засчихаад байсан юм. Ажаа бид хоёр зун их борооноор алдсан азарган үрээтэй хэдэн адууныхаа эрэлд гарч Эрдэнэдалай орлоо. Одоо санахад Булгуудын хяраа самнаад зүлэгтэй тэнүүн хар улаан чих гээд зөндөө газар явжээ. Хаал бол гүү барьсан хүрээчин, хороочин ирсэн гэр барьсан гээд дуулсан, хуурдсан айлуудаар орж адуу эрсэн найр хурим эрсэн хоёрын алин болох нь мэдэгдэхгүй шахам явжээ. Тэгтэл ашгүй Хярын суга хэмээх газраас өнөө хэдийгээ олоод буцах замдаа Булгуудын хяраас гардаггүй чөрх Лувсандорж, Ямаат Цэрэнпил бас Ёндон Сүрьеэ гээд олон гэртэй хот айлд буусан юм. Лувсандоржийнд нь эхлээд ортол мөн л найртай таарчихлаа. Дөнгөө ирлээ алив дээшээ л болов. Эцэг найрын том дуучны хувьд гэнэтийн явдал ч биш хойморт гараад нэг их удсан ч үгүй дуулуулъя Дөнгөөгөөр, “Жаргалтайн дэлгэр”-ийг нь дуулуулъя энээ тэрээ гэлцлээ. Тэр үед есөн сар нэгэнт гарчихсан цаг болохоор өнгөрсөн шөнө нь хүйтэрч гараад харахад тэртээ хой хойд Батхаан ууланд цас орчихсон орой нь гялалзан гялтганаж гэрт ч ялгаагүй сэрүү оргивч намрын хоь шим шингэсэн өтгөн шаргал айраг нэрмэл тогтоож суугаа томчууд анзаарсан янзгүй эцгийг дагаж айлд хонож өнжсөөр жаахан зутарсан би л харих сан, аймгийн сургуульд явах сан гэж эрх биш санан суувч намайг гэх янз ажаад минь үгүй.

Хэдийгээр ганц том хярын ар өвөрт байдаг ч говийнхон амьдрал ахуй нь манайхнаас арай л өөр маягтай. Том том хүрэн бор хүүхнүүд их багагүй хөл нүцгэн эрчүүдтэйгээ ана мана наргиж хуруудаж дэмбээдэхдээ бүр ч галзуу том том хулаар залгилна. Хот хүрээний айлуудын маягтай хямд ч хамаагүй элдэв толь шил их бага жаазтай зураг хоймрын авдар дээгүүрээ манайхан шиг өрсөн нь ховор. Соёлжоогүй юм гэж дунд сургуульд гэрээ санан санан ганц жил болсноос цаашгүй дотуур байрны шаврай би бодож суужээ. Гүү саах боллоо. Би ч гэсэн унага татаж өгөхөөр зэлэн дээр очлоо. Намрын номхон унага татаж зогсох зуур авгай хүүхнүүд гэр ярьсан түрүүчийн яриагаа үргэлжлүүлэв бололтой “манай үрэгддэг хүү одоо байвал дөч хүрээгүй сайхан эр явж байх байж дээ” гэхэд өнөө нэг нь “Ерөө ер, манайх ах Бандгайн хүү танай муу хүүтэй чацуу байсан юм гэнэ лээ. Хоёулаа тэгж үрэгдэх ёстой байсан юм байжээ, хөөрхий” гэж ярилцсан байх нь…”.

“…Унахын учиргүй хоёр сайхан хархүү

Ургахын улаан нарнаар хоёулаа унасан гэдэг юм

Хамгийн хүнд цагт эх орон танаасаа

Харамчийнхан амиа бас харамласангүй ээ” гэх төгсгөл хэсэгт нь зүрх ёгхийж, дээшээ нэг юм өгсөөд эрхгүй нулимс мэлмэрээд ирдэг. Ажаагаа дагаж адуутайгаа цуг олсон дууль нь өөрийг нь бүтэн найрагч болгож бүх Монголоор алдаршуулна чинээ хэрхэн санах билээ сэн. “Харамчийнхны дууль-ийг уншаад би уйлдаг” гэж одоо л Ерөнхийлөгчийн дэргэд оодроод байгаа болохоос нэгэн цагт Монголын халуун зүрх явсан Асашёорюү аварга ярьдаг л юм.

Талынбулагийн урьхан хонгор салхинд илбүүлэн зогсож ахуйд бас нэгэн дурсамж дурдатгалын хуудас эргэх нь тэр. “Далан зургаан оны хавар. Хотод сургууль төгсөөд байх үе. Хоёр хүүхэдтэй дээр нь авгай хариугүй төрөх гэж байдаг. Удахгүй тавуулаа болох айлд толгой хоргодох оромж байсангүй. Улаан цуравтай манайхыг багтааж шингээх айл хаана байдгийг бурхан л мэдэх болов уу. Гэр аваад суучих зам байвч яаж гэхээс үстэй толгой арзайна. Оюутан ахуйн хэдэн жил айлын халаасанд байсан болохоор дахиад айлд гэхэд зүрх үхнэ. Ийм л үед нэг өдөр айлын утсаар “Би Дэжидийн Чойжил байнаа, Танайхыг сууц сураглаж байна гэж би нутгийнхаа Мөндөөлийн Цэндээс сонслоо. Би Москвад суугаа Монголын элчинд гурван жил явах гэж байна. Манай сууц удахгүй суларна, орвол ор”. Ийм л зүйл болсон юм гэдэг. Талынбулагийнхны нэгэндээ хайртай халуун сэтгэл энэ юм. Гэхдээ хуучирдаггүй дээлний учир юмаа гэсэн. Чойжил гуай тэртээ дөчин зургаан онд Улаанбаатарыг зорьж Талынбулагаасаа ижил хоёр хар морьтой нэгийг нь унаж нөгөөг нь хөтлөөд мөнгөн эмээл хазаар ташууртай сайхан хүү гарчээ. Тийн явахдаа Төхөмийн дэрсний хөвөөнд сүүлд Цоодол найрагчийн хадам болсон Гомбодашийн Амгаа гуайнхаар оржээ. Амгаа гуай Чойжил хүүгийн унасан морь эмээлийг нь харж бахдаад, харин “наад өмсөж яваа дээл чинь базаахгүй юм байна, ийм сайхан хархүү эмжээр нь урагдсан дээлтэй явна гэж юу байхав” гээд Цэдэнбалжин хөгшиндөө хэлэн хоймрын авдраасаа сайхан хүрэн чисчүү дээл гаргаж өмсгөжээ. Тэрхүү дээлний ач буяныг санаж 30жилийн дараа хоёр хөгшний охинд нь гурван нялх хүүхэдтэйгээ тэвдэж явахад нь орон байраа өгсөн байгаа юм.

“Бүрэнгийнхэн нэгэндээ их хайртай, хоорондоо их эвтэй, тусч халуун сэтгэлтэй хүмүүс” гэж Төв аймгийнхан нь өөрсдөө хэлээд байдаг. Цоодол зохиолчийнд орон байраа асууж сураглаж байгаад өгсөн Чойжил гуайн сэтгэлийг бодоход, за тэгээд Талынбулагийнхны өвгөдийн үүх түүхээс харахад Бүрэнгийнхний ноён нуруу эрхгүй мэдрэгдэнэ. Бүтэн заяанд төрсөн хүмүүс гэдэг нь аандаа анзаарагдана.

Цоодол зохиолчийн Манжаа, Дунгаа, Ар халхын сэргэлэн Дугжаа, мөнгөн Амбаагаас аваад олон гоё дүрийг хүмүүс мэдэх болсон. “Уужуу Дондог”, “Тэмээ Самдан”, “Ороо Эрэнцэн”, “Буруу Довдон” тэгээд өнөө “Тэнэг”, “Харамчийнхан” бол бүр эртний танилууд л даа. Сүүлд “Шар тэмээний нутаг”, “Хонины боол”, “Хөеө”, “Нулимс холоос харагдахгүй”, “Талынбулагийн вант улс” гээд бүтээлүүдээс нь олон сайхан дүрүүд бидний сэтгэлд орж ирсэн билээ. Талынбулагт очоод тэр бүгдийг сонсож байх нь ээ, бүгд л бодит хүмүүс гэдгийг эрх биш гадарласан. Яахаараа тийм их наргиан наадаантай, гэнэн цайлган, гэм хоргүй өр зөөлөн хүмүүс төрдөг юм бэ дээ гэж бодохоор. Бүгд л онигооны баатрууд. Тэдний нэг бол яах аргагүй Тугдаан Гомбожав гуай. Цо аварга Го-гийнхоо тухай ярих нь бөөн инээдэм болж байгаа юм.

“Гомбожав гуайг уг нь энэ Булгуудын хярын хүн, ноёны адуучин энэ тэр гээд залуудаа иртэй явсан гэцгээх. Түүнийг хүмүүс Тугдаан гэдэг. Тугдайсан дожной эр болохоор нь тэгсэн биз ээ. Гомбожав гуайг худлаа хэлдэг гэдэг ч яаж хэлдгийг нь би мэддэггүй байв. Нэгэн зун очсон үеэрээ саваагүйтэн тэднийхээр зориуд буув. Гэр нь жаахан хуучин муу бүрээстэй юм. намайг ороход хоймроо суугаад арьс элдэж суугаа нь тун доожоогүй харагдлаа. Арьс нь нас гүйцсэн том хониных байх аа. Нэхийнийхээ нэг талыг гуталдаа тумлайдан өшиглөөд хэдрэгдэж байгаа нь элдэж байгаа гэхээсээ илүү арьсаар хучаад хэвтэж байгаа юм шиг харагдана. Чих нь соотойж нүд нь соомгоноод яг л хүүхэд. Ийм хүн ч зална даа гэх шиг юм шууд бодогдлоо. Хүн юу л асууна дандаа үзсэн, мэдсэн, дийлсэн гэдэг юм гэнэ лээ. Мэнд усыг нь мэдээд жаахан сууж байснаа өвгөний чургар бие хааг дотроо жахан голсон шиг харж “та барилдаж явсан юм гэнэ лээ. Их Монгол Шаравжамц аваргатай барилдаж байв уу” гэлээ. Энэ яаж байна надаар дамшиглаж байна уу гэсэн бололтой өөдөөс цоолгосхийн харснаа ярихгүй байж тэссэнгүй бололтой “үзсэн” гэж өөдөөс дорхноо хариулаатахлаа. За тэгээд яаж барилдав гэсэн чинь өвгөн хэллээ. Ээ базарваань, аварга цап хийгээд л миний баруун мөрнөөс бариад авлаа. Нөгөө гараараа шуудагдаад авлаа. Би мөн нэг гараараа мөрнөөс нь барьж нөгөө гараараа шуудагдаад авлаа. Тэгтэл аварга шурхийгээд намайг засаадаад авлаа. Би ч аваргыг засаад авлаа. Хүүе Гомбожав гуай, таны нэг гар аваргын мөрнөөс нөгөө гар шуудагнаас нь барьж байгаа. Одоо засаадахаар чинь таны гар хэд юм бэ. Го дорноо сийрч өө золиг нэг гараа тавьж л дээ гэж байна. Аварга намайг чулуудаж орхилоо. Яагаад тэр вэ, та адилхан л мөрнөөс барьсан, шуудагдсан, засаадсан гэтэл эхлээд засаадсан нь хаядаг золиг юм билээ л гээд Гомбожав гуай шилбэлзэж суулаа” гэсэн юм.

“Булгуудын хяраас харж суутал Арвин бор толгой бүр ч содон үзэгдэнэ. Нутаг нь үзэгдэж санагдахаар эзэд нь дагаад санагддаг шиг байна. Энэ Арвин Төхөмийн хөвөөнөөс хүн болсоор гараагүй Зундуй гэж болхгор бор хар хүн байлаа. Одоо үед өргөмжлөл гардаагүй, аварга тэргүүн гэгдээгүй хүн Монголд алга. Үнэндээ тэр гялгар цол гуншин манай нэгдүгээр багийн Зундуй гуайд хүртээгүй юм аа. Ардын нэгдэл гэж байхад дунд цагирагны малчин байхыг нь би мэднэ. Нэгдлийн хөрөнгө үрэв, нийтийн өмч идэв гэж дуулдаагүй. Арвин бор толгойн аль ч сугад байдаг юм хонь дагасан Зундуйг л би мэднэ. Тэр жилийн хавар Төхөмийн дэрсэнд хонь ямаа ид төллөж төлийн жижүүрт гарч, нойргүй хоноод маргааш нь хотондоо авгайтайгаа нялх хурга ишиг амлуулах гэж завгүй байсан Зундуйг санаж байна. Хонгор гэдэг талын уулын хажууд хүмүүс хороо барьцгааж байхад “Хүргэн хүү” киноны Дэмбэрэл шиг ноорхой хөвөнтэй дээлтэй чулуу үүрээд зүтгэж явсан Зундуй… дандаа зав чөлөөгүй Зундуй он жилийн цэнхэр хөшгөн цаанаас зурс зурс үзэгдээд өнгөрөх шиг. Тэнэг билээ гээд тэнэж төөрөөд тэмээтэй нийлээд яваагүй л Зундуй байгаа юм даа” гэхэд нь бас л нэг барам шиг хүний ургаад ирнэ.

Тэнэг Зундуйгаа тэр жил төрийн тэргүүн Самбуу гуай 70 насныхаа ойн найранд уригдсан Бүрэнгийн аварга малчин Ширчин, уртын дууч Дэндэв, сум нэгдлийн дарга Доржпалам нараас асуусан юм гэдэг. Үнэндээ Зундуй Самбуу хоёр Арвин бор толгойд нэг муу цахиур буутай цагаан зээрэнд тэмээ түлхэж явсан хүүхдүүд. Түүнийг нь Бүрэнгийн урд талын Пунцагийн Баяр, Мятавын Туваан гээд аргил аргил өвгөд нь гэрчилж байсан гэдэг. Багш минь Тэнэг Зундуйгаа “Төрийн тэргүүний анд” гэж өргөмжилнө. “Элчин Самбуу” шүлгэнд нь ч өнөө Зундуй нь гардаг. “Тэнэг” хэмээх зартай шүлгээ ч өнөө муу Зундуйгаа бодож л бичсэн байж таарна.

Үргэлжлэл бий

Хуучнаар ойн цагдаа буюу орчин цагийн хэллэгээр байгаль хамгаалагч нар өчигдөр чуулав. Нийтээр тэмдэглэх баяр, ёслолын хуулийн дагуу жил бүрийн есдүгээр сарын гурав дахь долоо хоногийн ням гаригт “Ойн модны салбарын ажилчдын өдөр” гэж тэмдэглэдэг. Энэ өдрөө тэмдэглэх хүрээнд төрийн албанд зүтгэж байгаа салбарын инженер, техникийн ажилчдын хүрээнд өдөрлөг зохион байгуулж байгаа аж. Өдөрлөгөөр байгаль хамгаалагч нар хийсэн ажлаа дүгнэж, хийх ажлаа төлөвлөж байгаа гэнэ. Энэ талаар тус зөвлөгөөнийг зохион байгуулагчдын нэг БОАЖЯ-ны харьяа Ойн судалгаа, хөгжлийн төвийн Ойн хамгаалал, үржүүлэг, нөхөн сэргээх албаны дарга Б.Ганзоригтой ярилцлаа.

-Зөвлөгөөнд хэн оролцож, юу ярьж байна?

-Сум болон сум дундын ангиудаас төлөөлөгчид оролцож байна. Ажил үүргээ гүйцэтгэхэд ямар бэрхшээл тохиолдож байгаа, түүнийг хэрхэн даван туулах талаар ярилцаж байгаа. 39 ойн анги, таван нэгж оролцож байгаа.

-Анги, нэгж гэж юу вэ?

-Ойн анги гэдэг нь 450 мянган га ойн санг хариуцаж байгаа нэгж. Ойн нэгж нь нутаг дэвсгэрээр ойн ангиудаа удирдлагаар хангадаг нэгж.

-Манай нутаг дэвсгэрийн хэдэн хувийг ой эзэлдэг вэ?

-Мэргэжлийн хүмүүс 11 хувь гэж үздэг. Энэ хувь хэвээрээ л байгаа.

-Найман хувь гэж яриад байгаа шүү дээ.

-Найман хувь гэдэг нь яг мод ургаж байгаа талбараа тооцож ярьж байгаа юм. Хуулиар шатсан талбай, үржүүлгийн болон бэлтгэлийн талбайг ойн санд оруулж тооцно. Энэ нийлбэрээр 11 хувь болдог.

-Манай ойн эрүүл мэнд ямар байгаа бол?

-Ойн эрүүл мэндийг олон шалгуураар тооцно. Манай нийт ойн санг ерөнхийдөө хөгшин талдаа гэж хэлж болно. 70 орчим хувь нь хөгширсөнд тооцогдоно.

-Удахгүй 70 хувь нь устана гэсэн үг үү?

-Үгүй л дээ. Хөгшин мод үхэж байгаа мод гэсэн үг биш. Цаашид техникийн болц нь нэмэгдэхгүй болсон модыг хөгшин гэж үзэж байгаа юм. Техникийн болц гэдэг нь тэр модноос авах ашиг шимийг хэлнэ. Хэдийгээр модны ашиг шим нэмэгдэхгүй ч хэдэн зуун жил мод амьдарч, байгальд үзүүлэх үүргээ гүйцэтгэж чадна.

-Хорхой шавьжинд баригдсан хэсэг байгаа гэдэг.

-2018 оны тооллогоор 300 гаруй мянган га ойд тийм асуудал гарсан. Энэ жил 60-аад мянган га ойд эрүүлжүүлэх ажил зохион байгуулж байна. Сүүлийн хоёр жилд ойн хөнөөлт шавьжийн тархалт 40 гаруй хувиар буурсан.

-Түймэрт хэр их ой сүйдсэн бэ?

-Энэ жил 300 гаруй ойн түймэр гарсан мэдээ бий. Хохирлын хэмжээ гарах арай болоогүй байна.

-Дэлхийд гарч байгаа том түймрүүд аглаг зэлүүд ойд ургамлын олон жилийн хур хаягдлаас болж түлш шиг асаад дийлдэггүй гэсэн мэдээ байдаг.

-Үнэн. Манайх цэвэрлэгээний чиглэлээр судалгаа хийгээд дүнгээ гаргасан. Өнөөгийн байдлаар 60 гаруй сая га ойд цэвэрлэгээ хийх шаардлагатай. Засгийн газар хөтөлбөр хэрэгжүүлээд бага ч гэсэн цэвэрлэгээ хийж байна.

-Хаана цэвэрлэгээ хийж байна?

-Төв аймгийн Мөнгөнморьт, Эрдэнэ, Батсүмбэр гэх мэт сумуудад цэвэрлэгээ хийж байна.

-Цэвэрлэгээг хэн хийдэг вэ?

-Мэргэжлийн байгууллагууд орон нутгаас зөвшөөрөл авч хийдэг. Цэвэрлэгээгээр босоо мод авахгүй. Олон жил дагтаршаад шатамхай бодис шиг болдог хэсгийг л цэвэрлэнэ. Харин хатаад цаашид амьдрах чадваргүй болсон зарим модыг цэвэрлэж байгаа.

-Тийм мод байх уу?

-Богд ууланд бий.

-Далимдуулаад Богд уулыг нүцгэлээд байшин барьчихгүй биз дээ?

-Тийм ямар ч боломж байхгүй.

-Ой цэвэрлэхийн тулд цэвэрлэх саналаа гаргасан байгууллага мөнгө төлөх үү, эсвэл ой цэвэрлэж өглөө гээд төр мөнгө өгөх үү?

-Ой цэвэрлэх санал гаргасан байгууллага орон нутагт “гоожинг”-оо л төл, тэгээд л болно. Зарим сум, багийн иргэдийн ихэнх нь ойн цэвэрлэгээнээс түлээний хэрэгцээгээ хангадаг.

-“Гоожин”-д хэдэн төгрөг төлөх вэ?

-Эрхийн бичиг 2500 төгрөг. Хэмжээнээсээ хамаараад 300-400 мянга. Ер нь нэг их үнэтэй биш.

-Шавьжинд идэгдсэн модыг авч болох уу?

-Болно. Гэхдээ тухайн сумын ИТХ шийднэ.

-Говьд ойн анги байдаг уу?

-Байгаа. Манай улсын нийт ойн сан сангийн 20 шахам хувийг заган ой эзэлдэг. 6-7 сая га газар заган ойтой.

-Говьд ихээхэн хэмжээний ой байгуулсан иргэд байдаг гэсэн.

-Байгаа. 2-3 гавьяат цолтой хүмүүс бий. Харамсалтай нь энэ зөвлөгөөнд оролцоогүй. Энд ойн ангиудын мэргэжилтнүүд ирсэн юм.

-Ойн байцаагч нар уу?

-Одоогийн хэллэгээр Байгаль орчны хяналтын улсын байцаагч.

-Хэн томилдог вэ?

-Байгаль орчны хяналтын улсын байцаагчийг МХЕГ. Тэр торгууль, шийтгэл оноох эрхтэй, хяналт тавьдаг хүн. Байгаль орчны байцаагч нь ойтой харьцах мэргэжлийн бодлого хэрэгжүүлдэг хүн. Нэг нь бодлого хэрэгжүүлнэ, нөгөө нь хяналт тавьдаг байцаагч сум бүрт бий.

-Төр ойгоо бүрэн хянаж чадаж байгаа гэсэн үг үү?

-Тийм.

-Тужийн нарс сүйдсэн гэж ярьдаг байсан.

-Монголын ойчдын хамгийн том ажил, бахархал. 20 жилийн турш сүйдсэн 17 мянган га талбайг сэргээж төрд хүлээлгэн өгсөн дөө.

-Бид ойн сан багатай байж мод түлэх нь зөв үү, асар их нүүрстэй байж багахан ойгоосоо түлээ бэлтгэх нь буруу гэж үздэг хүмүүс цөөнгүй байна?

-Ойн мэргэжилтнүүд бас тэгж үздэг. Хэрэгжих боломжтой санал шүү дээ. Өнөөдөр орон нутагт цэвэрлэсэн модоо боловсруулаад шахмал түлш болгодог Германы технологийг хэрэгжүүлж байгаа газрууд байна. Булган, Сэлэнгэ аймгуудад хувийн хэвшлийнхэн хэрэгжүүлээд эхэлчихсэн.

-Хувийн хэвшлийнхний тарьсан ойг хувийн гэх үү, төрийн гэх үү?

-Хэрэв тарьсан ойгоо төрд худалдах хүсэлтэй бол төр худалдан авна. Төрд худалдахгүй гэвэл хувьдаа л үлдэнэ.

-Би чацаргана тариад түүнийгээ үнэлээд банкнаас зээл авахад та нар үнэлгээ хийж өгөх үү, чанар, үр өгөөж гээд банк бас хаширлана даа.

-Банктайгаа л тохирчихвол, үнэлгээ хийхэд асуудал байхгүй. Жишээлбэл, алимны модыг үнэлэхэд хэдэн жил өгөөжөө өгсөн, цаашид олох өгөөж, төрд худалдаад хэдэн жил ашиг олох гээд мэргэжлийн үнэлгээ байдаг.

-Ойн бизнес хийхэд төрөөс дэмжих үү, хууль эрх зүйн орчин бүрдсэн үү?

-Мэдээж байгаль орчинг сайжруулах бизнес учраас дэмжинэ. Өнөөдөр засч, нэмэх юм байгаа ч ойн хууль их боломжийн орчин бүрдүүлсэн.

-Энэ жил самар түүлгэхгүй гэсэн яриа байна.

-Самар дөрвөн жилд нэг удаа ихээр ургадаг. Энэ жил ургац муутай. Улсын хэмжээнд хоёр суманд л ахуйн зориулалтаар самар түүх зөвшөөрөл өгсөн.

Охид бүсгүйчүүд сүүлийн үед нүүр будалт, маке ап урлагийг ихээр сонирхох болсон. Энэ удаагийн залуучуудад зориулсан буландаа маке ап урлагийг Монголдоо хөгжүүлж байгаа эрэгтэй Маке up artist О.Эрхэстэй ярилцлаа.

-Maкe up artist чиглэлийг яагаад сонгох болов. Мэргэжлийн сургуульд сурсан уу?

-Би урлагийн сургуулиар бүрэн дунд боловсролоо эзэмшсэн. Сургуульд маань аравдугаар ангиас тайзны нүүр будалтын хичээл ордог. Тэр цагаас цаашид энэ чиглэлээр явъя хэмээн бодож, барьж авсан л даа. Хоёр жил гаруй Youtube.com-оос бичлэг үзэж өөрөө сурч эхэлсэн. Тэгээд өөрийгөө мэргэжлийнх болохгүй бол болохгүй юм байна гэдгийг мэдрээд мэргэжлийн сургалтад сууж төгссөн.

-Дандаа өөртөө будалт хийж охид бүсгүйчүүдэд хичээл заадаг юм байна лээ. Пэйжээ хэзээ нээж, олонд хэзээнээс танигдах болов?

-Би мэргэжлийн артист болоод нэг жил гаруй хугацаа болох гэж байна. Түрүү жилийн есдүгээр сарын хорин хэднээс сургалтад суугаад төгсөнгүүтээ пэйжээ нээсэн. Тэр үед өөрийнхөө таньдаг хэдэн хүний л хүрээлэл дотроо 30-40 лайктай л байдаг байлаа. Тэгээд гадаадын маке up артистуудыг хариуцаж, инстаграм, youtube-ээр ажиллаж эхэлсэн. Гадаадад эрэгтэй артист нь харьцангуй давамгайлчихсан. Содон туссан зүйл нь өөрсөд дээрээ будалт хийдэг. Тэр нь илүү хандалт авдаг. Юм үзэж нүд тайлсан хүмүүс өөрөөр хүлээж авдаг юм байна лээ. Тэр хүмүүс шиг хүлээж авах болов уу гэж эхэндээ айж байлаа. Тэгээд л зориг гаргаж өөр дээрээ будалт хийж сошиалд цацаж эхэлсэн үр дүн нь ямар ч байсан хамаагүй хийе л гэж шийдсэн. Одоогийн нийгэмд хэн шинийг санаачилж шинээр сэтгэж байна, тэр хүн л амжилтад хүрч олонд танигдаж чадна. Олон эрэгтэй маке ап артистууд байдаг тэр дундаас ялгарч гарч ирэхийн тулд өөр дээрээ эмэгтэй будалтыг хийгээд илүү хүмүүсийн анхаарлыг татах юм байна гэж бодсон. Энэ бол ердөө л маркетинг шүү дээ зарим хүмүүс буруугаар ойлгоод муулах зэрэг үйлдлүүд гаргадаг. Тэр үед нь би тэр хүмүүсийг өөрчлөхийн тулд үгээрээ байнга ярих биш үйлдлээрээ хийж үзүүлсэн. Тэгснээрээ хүмүүсийн хандлага илүү эерэг болж илүү намайг дэмждэг, ойлгодог, хамгаалдаг болж эхэлсэн. Би энэ урлагт анхдагч биш л дээ. Гэхдээ анхдагч юм шиг гарч ирж чадсан. Надаар төлөөлүүлээд энэ урлагт дуртай болсон цаашлаад энэ урлагт эрэгтэй хүн байдаггүй гэж боддог байсан хүмүүс өөрчлөгдөж эхэлсэн.

-Сургалт зохион байгуулдаг гэсэн. Энэ чиглэлээр суръя гэсэн хүмүүс хаана хандах вэ. Өөрийн пэйжээр дамжуулан их хүн холбогддог уу?

-Ихэвчлэн миний пэйж хуудсанд ханддаг. Бүсгүйчүүддээ зориулаад ажлын цагаасаа тусад нь цаг гаргаад ганцаарчилсан сургалт заадаг. Өөр ийм төрлийн сургалтуудад хүмүүс төлбөртэй сурдаг. Тухайн сургалтууд нь хямд үнэтэй үр өгөөж муутай хүнд хүрч чаддаггүй юм шиг санагддаг. Мөн сошиал хуудсаар дамжуулаад сайн дурын сургалт зохион байгуулдаг. Энэ сургалтын маань зорилго нь үр өгөөжтэй гэрээс гарах боломжгүй эсвэл хөдөө орон нутаг гадаадад амьдардаг бүсгүйчүүдэд зориулж явуулдаг. Ганц би заахгүйгээр өөр хоорондоо мэдсэн сурсанаа солилцох групп нээж, түүгээрээ дамжуулан үнэгүй хичээл заадаг. Долоо хоногт нэг удаа бичлэгээ оруулаад дан ганц залуу охид бүсгүйчүүдэд биш, нас насны хүмүүст зориулж хэрэгтэй мэдээллийг өгдөг юм.

-Нүүр будалт гэдэг зүйл одоо илүү мэргэжлийн тал руугаа хөгжөөд явж байна. Монгол эмэгтэйд зориулсан тусгай будалт гэж байх уу. Эмэгтэйчүүддээ зориулан нүүр будах зөвлөгөө өгөхгүй юу?

-Ерөнхийдөө монгол эмэгтэй, гадаад эмэгтэй гэсэн юм байхгүй. Эмэгтэй хүний хувьд нүүр будах үндсэн зарчим байдаг. Эхлээд суурь буюу арьсаа цэвэрлээд бэлтгэж өгөх хэрэгтэй, арьс арчилгаа маш сайн хийгдсэн байх шаардлагатай. Арьс өөрөө бэлэн болж байж дараагийн будалтыг хүлээж авдаг. Хүмүүс дан будгаар арьсаа гоё болгочих юм шиг ойлголттой байдаг болохоор арьс арчилгаандаа анхаарал тавьж чаддаггүй. Арьсандаа анхаарсаны дараа ихэнх бүсгүйчүүд крем түрхдэг. Хэдий нэг талаараа арьсыг крем гоё болгож байгаа ч адилхан л химийн найрлагатай учраас арьсыг хордуулж байдаг. Үүнээс хамгаалахын тулд бэйс праймэр гэдэг зүйлийг хэрэглэнэ. Ихэнх бүсгүйчүүд маань үүнийг мэддэггүй учраас лайв болгон дээрээ хэлж зөвлөдөг. Намайг зорьж ирдэг хүмүүс нүүр будах сууриндаа илүү анхаарах болсон нь анзаарагддаг. Тэр талаараа бас би бүсгүйчүүддээ эерэг талаас нь нөлөөлсөн юм болов уу гэж бодож байна. Надаас нүүр будалтын техникийг бүрэн авч чадаж байгаа гэж найддаг.

-Манай орны эрс тэс уур амьсгалд охид бүсгүйчүүд маань арьсаа яаж хамгаалах ёстой вэ?

-Монголчууд дундад Азидаа ордог шүү дээ. Ази ч биш, Европ ч биш дунд нь байдаг. Манайд солонгос, японы арьс арчилгааны бүтээгдэхүүн их орж ирдэг. Тэдгээр орны уур амьсгал манайхаас өөр шүү дээ. Хувь хүний арьсны онцлог гэж бас тусдаа бий. Ихэнх дэлгүүрүүдээр явахаар тестрийн бүтээгдэхүүн байдаггүй. Шууд л амаараа “Энэ таны арьсанд тохирно, чийгшүүлнэ” гэж зөвлөдөг. Гэтэл нөгөө бүтээгдэхүүн нь тухайн хүний арьсанд тохирдоггүй үр дүн өгдөггүй. Гоо сайхны бүтээгдэхүүн худалдаж авахын өмнө өөрийгөө тестэрлэж үзээд, тэгэхгүй гаднаас нь хараад энэ тохирно гэх буруу.

-Тэгэхээр өөрийнхөө арьсанд тохирсон гоо сайхны бүтээгдэхүүн авахын тулд заавал мэргэжлийн хүнээс зөвлөгөө авах ёстой гэсэн үг үү?

-Заавал мэргэжлийн хүнээс зөвлөгөө аваад, арьсаа зөв оношлуулах хэрэгтэй. Тэгэхгүйгээр өөрийгөө гэнэт би тослогжоод байна, тослог арьстай юм байна гэж болохгүй. Яг үнэндээ арьс хуурайшиж эхлэхээрээ тосоо илүү ялгаруулдаг.

-Анх ажлаа эхлээд өөрийгөө будахаар гэр бүлийнхэн, найз охин тань яаж хүлээж авч байв?

-Одоогоор надад найз охин байхгүй. Ажилдаа бүх зүрх сэтгэлээ зориулаад явж байна. гэр бүлийн хувьд миний өмнөө тавьсан зорилгыг минь хүндэлдэг, намайг дэмждэг. Би учир зүггүй, ямар ч бодлогогүйгээр энэ мэргэжлийг сонгоогүй. Цааш цаашдаа юу хийх, шат шатны золрилгоо тодорхойлоод үргэлжлүүлэн яаж сурах, ямар чиглэлээр илүү дагнан хөгжүүлэх гээд ойрын үеийн бүх зорилго, зорилтоо тодорхойлчихсон. Тэр бүхнийгээ гэр бүлийнхэнтэйгээ ярилцаж, зөвлөдөг. Тиймээс гэрийнхэн минь намайг маш сайн дэмждэг. Тэр дундаа ээж минь намайг илүү ойлгож, тусалж, ард минь дэмжлэг болж байдаг даа.

-Цаашид Монголд маке ап хэр хөгжих бол. Ирээдүйгээ яаж төсөөлж байна?

-Би Монголдоо байгаад байвал байгаад л байна. Тиймээс илүү өөрийгөө хөгжүүлж, сурч боловсрон, гадаадад гарч, илүү мэргэжлийн чиглэлээр сурна. Сурсан мэдсэн бүхнээ эх орондоо ирж, зааж зөвлөн, цаашид маке ап урлагийг Монголдоо илүү мэргэжлийн чиглэлээр хөгжүүлэхийн тулд ажиллах болно.

-Нүүр будахад тодорхой заасан хугацаа байдаг уу?

-Мэргэжлийн маке апчид ерөнхийдөө дөчин минутаас нэг цаг гучин минут орчим байдаг. Будалт бүхэн өөр өөрийн онцлогтой. Гоёлын будалтыг хэдэн минутад хийх үү, өдөр тутмын будалт, тайзны будалт өөр өөр. Миний баримталдаг хугацаа дөчин минутаас нэг цаг гучин минут л байдаг.

Б.АМАР