Month: August 2019

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга Үндсэн хуульд оруулахаар нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөл өргөн барьсан. Уг төслийн талаар Хууль зүйн ухааны доктор, дэд профессор П.Амаржаргалтай ярилцлаа.

---

-Эцэг хууль болох Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах торгон үе бидний өмнө ирээд байна. Энэ үед Ерөнхийлөгч өөрийн санал, төслийг оруулж ирсэн. Энд та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Өнгөрсөн 27 жилийн хугацаанд нийгмийн амьдралд их хэмжээний өөрчлөлтүүд гарлаа. Тиймээс Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах шаардлага яалт ч үгүй үүссэн. Дэлхийн аль ч улс оронд өөрчлөгддөггүй Үндсэн хууль гэж байдаггүй. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн өргөн барьж, санаачилсан Үндсэн хуулийн төсөл дээр авахаар ч юм бий, хаяхаар ч юм байгаа.

-Ерөнхийлөгч гишүүдийн тоог 108 болгож, таван жилийн хугацаатай Их хуралд суух санал гарган түүнийгээ судалгаанд үндэслэгдсэн хэмээн тайлбарлаж байгаа. Иргэдийн зүгээс ихээхэн эсэргүүцэл авчрах заалт байж болох. Гишүүдийн тоог нэмэх нь хэр зөв юм бэ?

-Уг нь энэ тийм буруу санал биш. Яагаад гэвэл парламент, УИХ-ын тэргүүн чиг үүрэг нь төлөөллийн дээд байгууллага шүү дээ.

Төлөөллийн дээд байгууллага учраас иргэдийг төлөөлөх төлөөлөгчид байх ёстой. Гэтэл манайх 27 жилийн өмнө хоёр сая хүн амтай байх үедээ 76 гишүүнтэй байгаад баталсан нь хүн амын тоотой таарч байсан байхгүй юу. Харин өдгөө манай улс гурван сая хүн амтай болчихжээ. Тэгэхээр сонгогчдын тоо бараг гучин хувиар өссөн гэсэн үг. Дээр нь өргөн уудам газар нутгийн онцлогоос хамаарч тойргоос шалтгаалан одоогийн тогтолцоогоор хүн амын төлөөлөл бүрэн хангагдахгүй байгаа. Тиймээс УИХ-ын гишүүдийн тоо 76 хэвээрээ байж хэрхэвч таарахгүй. УИХ-ын гишүүдийн тоог өсгөх нь гарцаагүй хийх нэг шинэчлэл. Гэхдээ одоогийн Их хурлын үйл ажиллагаа, нэр хүнд нь ард түмний дунд муу байгаа. Ийм үед гишүүний тоог нэмэхэд ард түмэн дургүй байх нь мэдээж. Цаашид Их хурал парламент гэх байгууллагыг төлөвшүүлье, сонгодог парламентын жишигт нийцүүлье гэвэл төлөөллийн зарчимдаа нийцүүлж энэ тоог нэмэхээс өөр аргагүй. Тоог нэмэхдээ нарийн тооцоотой, хүн амын тоонд нь тааруулж, заах хэрэгтэй. Энэ талаас нь харвал Ерөнхийлөгчийн оруулж буй 108 гэх тоо боломжийн.

Түүнчлэн УИХын сонгуулийн тогтолцоог холимог системээр явуулна гэж оруулж ирсэн?

-Манай улс Их хурлын сонгуулийг долоон удаа явуулсны зургааг нь мажоритар тогтолцоогоор явуулсан. 2012 онд холимог тогтолцоог оруулж ирж үзсэн. Ер нь мажоритар, пропорциональ тогтолцооны аль алинд нь давуу болон сул тал байна. Мажоритар тогтолцоо дандаа олонхийг шууд гаргаж ирдэг давуу талтай. Пропорциональ тогтолцооны давуу тал нь сонгогчдын саналын тоо гээгддэггүй. Мажоритар тогтолцоогоор сонгогчдын саналын тоо гээгдчихдэг шүү дээ. Жишээлбэл, 2016 оны Их хурлын сонгуулиар нийт ард түмний тавь гаруй хувийн санал авсан улс төрийн нам 65 суудал аваад гараад ирж байсан. Гэтэл 30 гаруй хувийн санал авсан улс төрийн нам есөн суудал авч байгаа байхгүй юу. Энэ нь сонгуулийн тогтолцоо гажигтай, манайд тохирохгүй байна гэдгийг практикаар харуулаад байгаа юм. Улсууд нэг тогтолцоогоор явахаа байчихжээ. Одоо сонгуулийн тогтолцоонуудын давуу болон сул талыг нь шингээсэн холимог тогтолцоо руу шилжиж байгаа чиг хандлагууд дэлхий нийтэд харагдаад байгаа юм. Тэгэхээр энэ холимог тогтолцооны санал зөв зүйтэй алхам. Онолын хувьд ийм зүйлийг Үндсэн хуульд заах шаардлагагүй боловч манай улстөрчид, хуульчдын хууль тайлбарлах арга барил, онцлогийг харгалзан ийм өөрчлөлт хийх хэрэгтэй болчихоод байх шиг байна.

-Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр боловсруулна. Энэ хөтөлбөрийг боловсруулаха хараат бус байгууллага хяналт тавьж, дүгнэлт гаргана. Үүнийг нь Их хурлаар хэлэлцүүлнэ гэж тусгаж, оруулж иржээ. Тэгэхээр шинээр байгууллага бий болгоно гэсэн үг үү?

-Тийм. Одооны төрийн байгууллага, түүнийг дагасан төрийн албан хаагчид, эрх мэдэлтнүүд манай улсад хангалттай байна шүү дээ. Гэтэл ийм байгууллагыг шинээр гаргаж ирэх нь хэр зэрэг оновчтой вэ гэдэг асуудал урган гарч ирж байна. Дахиад л шинээр бүтэц, зардал бий болж, нөгөө ард түмний татварын мөнгө чинь үрэгдэнэ гэсэн үг шүү дээ. Тэгэхээр ийм байгууллагууд хэр зэрэг ашигтай вэ гэдгийг эргэн харах хэрэгтэй. Үүнээс гадна Үндсэн хуулийн 46 дээр төрийн албатай холбоотой нэг хэсэг байгаа. Төрийн албаны бүх юмыг заавал Үндсэн хууль руу заагаад байж, болохгүй. Үндсэн хууль бүх юмыг зааснаараа төгс болдог зүйл биш. Үндсэн хууль өөрөө улс төр, эрх зүйн баримт бичиг. Энд ерөнхий төлөвлөгөө байна. Бусад хуулиуд эндээс салбарлаж батлагддаг. Зарим нарийн зүйлсийг салбар хуулиуддаа зааж өгөх боломжтой байхад Үндсэн хууль руу зааж болохгүй. Жишээлбэл, төрийн нарийн бичгийн даргын заалтыг Төрийн албаны тухай хууль дээр заагаад өгч болно. Харин Үндсэн хуульдаа төрийн албыг хараат бус, шатлан дэвших зарчимд үндэслэсэн төрийн албатай байна. Энэ төрийн алба нь Засгийн газрын харьяанд байна аа гэсэн ийм л нэг өгүүлбэр оруулахад л болоод явчихна шүү дээ. Эрх мэдлийн байгууллага, албан тушаалтан олон байх хэрээр түүнд шунасан ашиг сонирхол, сүлжээ, хуйвалдаан улам нэмэгдэх эрсдэлтэй.

-Сум, дүүргийн Засаг даргыг тухайн сум дүүргийн иргэд таван жилийн хугацаагаар сонгоно гэсэн байна лээ?

-Энэ заалтад эргэж харах зүйлүүд их байгаа. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн хоёрдугаар зүйлийн нэг дээр Монгол Улс нэгдмэл улс байна гэж заачихсан. Гэтэл сум, дүүргийн иргэдийг тухайн орон нутгаас сонгоно гэдэг нэгдмэл улс чинь өөрөө задарна гэсэн үг. Хоёрдугаарт, хариуцлагыг хэн хүлээх юм бэ. Иргэдийн хурал орон нутгийн иргэдээсээ сонгогдоно. Засаг дарга шууд сонгуулиар таван жил сонгогдоно. Гэтэл энэ хоёр гарч ирээд үзэл баримтлалын зөрүү гарч ирвэл хэнийх нь зөв байх юм. Хоёулаа сонгогдоод гараад ирчихсэн шүү дээ. Ер нь нэгнийх нь зөв байвал л ажил урагшилна шүү дээ. Түүнчлэн төрийн үйл ажиллагааг орон нутгийн үйл ажиллагаатай хослуулах асуудал дээр бас зөрчилдөөн үүснэ. Гэтэл энэ хуулиар нэгийг нь 100 хувь болгочихоор нөгөө Засгийн газар мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэхэд асуудал үүснэ. Сум, дүүрэгт мөрийн хөтөлбөр хэрэгжихгүй гэсэн үг. Сонгогдсон Засаг дарга манай иргэд өөр зүйл хүсч байна гээд иргэдийнхээ эрх ашгийн төлөө ажиллаад эхлэхээр улсын нийтлэг эрх ашиг, бодлого хэрэгжихгүйд хүрнэ. Засаг даргын буруу биш шүү дээ. Дахин сонгогдохын тулд иргэдийн хэлснийг хийнэ шүү дээ. Тэгэхээр энэ заалт олон зөрчилдөөнтэй асуудал үүсгэх болчихоод байна. Тэгэхээр УИХ, Засгийн газар, Ерөнхийлөгчийн зөрчилдөөн орон нутагт буугаад ирэх асуудал үүснэ.

50000+1ээс доошгүй иргэний гарын үсэг, 10 мянгаас дээш гишүүнтэй байж нам байгуулна гэж санал оруулж байгаа. Намын талаар Үндсэн хуульдаа тусгах шаардлага бий юү?

-Энэ заалтыг улс төрийн намынхан янз бүрээр хүлээж авч байгаа. Жишээ нь, энэ хоёр намд зориулсан хууль байна. Бусад нам байхгүй болчихлоо гэж ярьж байгаа. Манай улсад их олон жижиг намууд байна. Одоо байгаа 801-ийг хүн амын тооны өсөлттэй харьцуулан өсгөхөд гэмгүй. Одоогийнх арай бага буюу захын хүн гараад нам байгуулах бололцоотой болчихоод байна. Энэ тоог 30 мянга болгоход зүгээр. Гэхдээ Үндсэн хуульд заавал байх шаардлагатай заалт биш л дээ.

-Ерөнхийлөгчийн санал дээр зургадугаар зүйлийн 2-ыг нийтийн өмч болгож өөрчлөхөөр тусгасан. Энэ өөрчлөлт хэр зөв бэ?

-Нийтийн өмч гэдэг бас их маргаантай. Өмч гэдэг эзэнтэй байх ёстой. Дараа нь хариуцлага хүлээдэг байх ёстой. Гэтэл нийтийн өмч гэдэг Иргэний хуулиар гурав, дөрвөн янзаар хуваагдана гэж заагдсан, энэ хуулиар уг нь төрийн буюу улсын өмчийн тухай зохицуулах ёсгүй баймаар. Тэгэхээр энэ ангиллаас эхлээд аль өмч нь болж таарах юм. Зургадугаар зүйлийн хоёр дээр хамгийн оновчтой загвар нь улсын өмч байх. Улсын өмчийн эзэн нь ард түмэн. Монгол Улсын ард түмнийг төлөөлөх эрхтэй субьект нь УИХ, ингээд УИХ өмчлөгч байх юм шиг сонин парадокс үүсээд байна.

-Одоогийн зохицуулалт нь “төр” гэж байгаа шүү дээ. Тэгэхээр Засаг даргаас эхлүүлээд хэн дуртай нь эзэмшээд явчихаж байна л даа?

-Төр гэхээр өөрсдийгөө төр гээд андуурчихсан нөхдүүд зөндөө байна. Албан тушаалтнууд өөрсдийгөө төр гэж андуураад байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр улс гэвэл илүү ойлгомжтой. Нэр томьёоны хувьд ч зохимжтой. Манайхан анх орчуулахдаа “state” гэдгийг ганцхан төр гэж орчуулсан. Энэ үгийн цаана “улс”, “засгийн газар” гэх мэт олон утга байдаг. Одоо төр гэдэг үг бараг хэрэглэгдэхээ больсон шүү дээ. Тэгэхээр энэ мэт нэр томьёонуудыг цэгцлэх шаардлага гарч ирээд байна.

-Ерөнхийлөгчийн оруулж ирсэн төсөл, саналын 48 дугаар зүйлийн нэг дэх хэсэгт Монгол Улсын шүүхийн үндсэн тогтолцоо нь улсын дээд шүүх, давж заалдах шатны шүүх, анхан шатны шүүхээс бүрдэнэ. Эрүү, иргэн, захиргааны шүүхээр дагнан ажиллана гэх төрөлжүүлсэн заалтыг оруулж ирсэн. Энэ заалтыг дэмжиж байгаа юу?

-Дэмжиж байгаа. Шүүхийг анхан, давах, дээд шүүх гэж л тогтолцоог нь ангилахгүй бол одооны Үндсэн хуульд заасан шиг аймаг нийслэл, сум дүүрэг гэж ялгавал шүүхийн тогтолцоо чинь зөв хуваарилагдахгүй. Шүүхийн ачаалал, ухаалаг шүүх, шүүхийн зардал гэх мэтээр тооцохоор зарим аймаг, сум бүрийг шүүхтэй байлгах нь хэт зардалтай байгаа юм. Ачааллаас нь хамаараад хоёроос гурван аймгийн дунд нэг шүүх байдаг ч юм уу, ард түмний нөхцөл байдалд тохируулах хэрэгтэй. Өмнө нь ийм өөрчлөлт хийхээр Үндсэн хууль зөрчсөн гэж үзээд хүчингүй болгож байсан тохиолдол олон гарсан. Тэрнээс данхайсан бүтэцтэй байлгаж болохгүй, Үндсэн хууль ч гэсэн эдийн засгийн хувьд ухаалаг зохицуулалтыг өөртөө тусгасан байх хэрэгтэй.

Б.АМАРТҮВШИН

Түрүүч нь №148(6249) дугаарт

Н.Энхбаяр эдийн засагч мэргэжилтэй, 2007-2011, 2016-2019 онд Монгол Улсын таван Ерөнхий сайдын эдийн засгийн бодлогын зөвлөх, УИХ дахь МАН-ын бүлгийн эдийн засгийн зөвлөхөөр, Дэлхийн банкинд ажиллаж байсан ажлын туршлагатай. Тэрээр өнгөрсөн долоо хоногт ажлаа өгчээ. Түүнтэй ярилцлаа.

---

-Оюу толгойн гэрээг хянах тухай хүчтэй яригдаж байна?

-Нэгэнт УИХ ажлын хэсэг гаргаад шийдвэр гарах гэж байгаа болохоор ямар шийдвэр гарахыг харах хэрэгтэй.

-Хувийн бодлоо хэлж болох уу?

-Болно л доо. Миний бодлоор гэрээ хийсэн цаг үе, өнөөгийнхтэй харьцуулах аргагүй байсан. Тэрийг л сайн тооцож, бодох хэрэгтэй байгаа юм. Өнөөгийн шүүмжлэлд өртөж байгаа гол асуудал бол тухайн үедээ нөөцийн төлбөр бага тавьсан гэж байгаа юм. Өнөөдөр бид нөөцийн төлбөрөө авч байгаа, ногдол ашиг аваагүй байна. Тухайн үедээ хувь эзэмших асуудалд илүү анхаарал хандуулаад, нөөцийн төлбөртөө бага анхаарсан. Уг нь хувь эзэмшлээ багасгаад, нөөцийн төлбөрөө ахиу авах шийдвэр гаргасан бол өнөөгийн маргаантай асуудал гарахгүй байсан байх гэж боддог.

-Бас нэг шүүмжлэл нь мөнгөө гадны банкаар эргэлдүүлж, гадны банкаар төлбөр тооцоо хийлээ гэдэг?

-Энэ их төвөгтэй асуудал шүү дээ. Олон улсын, үндэстэн дамнасан компани гэдэг утгаараа бидэнд хамтран ажиллах туршлага байхгүй. Бид үндсэндээ Эрдэнэт гэдэг том компанитай л харьцаж байсан. Гэтэл Рио тинто компани олон оронд хэд хэдэн томоохон төсөл хэрэгжүүлж байна.

-Гадаадын банкаар үйлчлүүлэх үндэслэл мөн үү?

-Мөн л дөө. Яагаад гэвэл төсөл хэрэгжүүлэх бүх орныхоо компаниудтай харьцах шаардлагатай. Төсөл хэрэгжиж байгаа бүх орны банкуудын шаардлагыг бид хангаж чадах уу гэдэг асуудал гарна. Манай банкууд Австралийн банкуудын үйлчилгээний шаардлагыг хангах уу, тус компанийн том хэмжээний гүйлгээг хийх валютын нөөц банкуудад бий юү гэх мэт асуудлууд байдаг юм байна. Том компанийн том гүйлгээг олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн өндөр зэрэглэлийн компаниуд гүйцэтгэдэг.

-Дэлхийн “А” зэрэглэлийн банкуудаар л гүйлгээ хийнэ гэсэн үг үү?

-Тийм. Үндэстэн дамнасан компаниуд эрсдэлийг маш өндрөөр тооцдог дэлхийд эдийн засгийн ямар ч хямрал болж байсан, ямар ч хэмжээний төлбөрийг түргэн гүйцэтгэх чадвартай банкийг сонгодог. Гэтэл өнөөдөр манай зарим банк саарал жагсаалтад орох тухай яригдаж байна. Уул уурхайн том компаниудын нэг удаагийн гүйлгээ нь хэдэн сая доллараар яригдана.

-Эрдсийн үнийн мөчлөг арав орчим жил гэдэг. 2009 онд унаад 2011 онд боссон. Одоо унах мөчлөг ойртож байна уу?

-Эрдсийг металлын ба металлын бус гэж хоёр бүлэгт хуваадаг. Бүлгүүдийн үнэ өөр. Металлын бүлгийн үнэ харьцангуй тогтвортой байдаг. Огцом өсөлт, бууралт бага. Бидний хамгийн болгоомжлох ёстой зүйл бол металлын бус эрдсийн үнэ. Нүүрс, нефть гэх мэт эрчим хүчний эрдсүүд. Манай зэс асуудал багатай, нүүрс эрсдэл ихтэй гэсэн үг. 36 сая тонн нүүрсний 2.5 тэрбум долларын орлого эрсдэл ихтэй байна. Өөрөөр хэлбэл манай зэсийн ирээдүй тогтвортой, нүүрсний ирээдүй эрсдэлтэй байна.

БНХАУ НҮҮРСНИЙ ХЭРЭГЛЭЭГЭЭ БАГАСГАЖ БАЙГАА

-Зөвхөн манай нүүрс л эрсдэлтэйд тооцогдож байна уу?

-Манай нүүрс ганц зах зээлээс хамааралтай байгаа нь бидний хамгийн том эрсдэл. Хятадын эдийн засгийн өсөлт буурахад л эхний эрсдэл үүснэ. Олон улсын байгууллагуудын судалгаагаар дэлхийн нүүрсэнд ч гурван эрсдэл бий. Хятадын эдийн засгийн бууралт, технологийн дэвшил, Хятад улс сүүлийн жилүүдэд 30 мянган км хэт өндөр хүчдэлийн цахилгаан дамжуулах шугам барьчихлаа. Шинжаанаас Анхуй муж хүртэл 3000 км цахилгаан дамжуулах шугам татсан. Манайх 110 квт-ын шугамтай. Гэтэл Хятадын сая барьсан 1100 квт буюу манайхаас арав дахин илүү хүчин чадалтай цахилгаан дамжуулах шугам байна.

-Энэ шугам манай нүүрсэд ямар хохирол учруулах вэ?

-30 гаруй сая тонн нүүрс тээвэрлэх шаардлагагүй болно. Бас нүүрсэд эрсдэл учруулах хүчин зүйл бол Хятад улс Парисын хэлэлцээрт нэгдсэн үүргээ биелүүлж нүүрсний хэрэглээгээ бууруулж эхэлсэн. Сая Осакад түүнийгээ бататгасан мэдэгдэл хийсэн.

-Нүүрсний хоёр дахь зах зээл нээх тухай олон жил ярьсан, хэрэгжих болов уу?

-Хамгийн ойрын зах зээл бол өмнөд Солонгос, Япон. Азид энэ хоёр улс гангийн үйлдвэрлэлээрээ Хятад улсын дараа орно. Дэд бүтцийн хувьд ч усан тээвэр нь хямд тусна. Гэхдээ аль ч түүхий эдийн экспортод хилийн дамжин өнгөрөх дэд бүтэц, тээвэрлэлтийн асуудал гол бэрхшээл болчихсон.

-Төмөр зам тавьсан тохиолдолд хятадууд биднийг зүүн өмнөд Ази руу чөлөөтэй худалдаа хийлгэх үү?

-Түүхий эдийн худалдаа хийх асуудал зөвхөн Хятадаас хамаарахгүй. Дэлхийн түүхий эдийн зах зээлд гарах гэж байгаа учраас олон улсын худалдааны асуудал болж бүр нарийсна. Өнөөгийн байдлаар Хятад, Монголын хоёр компани л хоорондоо сар ч юм уу, жилийн хугацаагаар нүүрс наймаалцаад байгаа юм.

ГЭРЭЭГЭЭ ЗӨВ ХИЙЖ ЧАДААГҮЙ УЧРААС ХЯТАДУУД НҮҮРСЭНД ХОРИГ ТАВЬДАГ

-Зүүн өмнөд Ази руу гарахад ямар асуудал байна?

-Япон, өмнөд Солонгос олон зуун жил гангийн үйлдвэрлэл эрхэлсэн, их хэмжээгээр, тасралтгүй үйл ажиллагаа явуулдаг улсууд. Тэд хамгийн багадаа 3-6 сарын гэрээ хийнэ. Гэхдээ тасралтгүй их хэмжээгээр гэсэн шаардлага тавина. Нийлүүлэлт тасрах, хэмжээ алдагдсан тохиолдолд шууд гэрээг цуцална. Сая, сая тонн нүүрсний тухай яригдана. Хятадаар дамжин өнгөрөх асуудал Засгийн газруудын түвшинд яригдаж, баталгаажна.

-Одоо өмнөдөд нийлүүлж байгаа манай нүүрсийг хятадууд яагаад дуртай үедээ зогсоогоод байна?

-Үндсэндээ Ганьсу мужид ихэнхийг нийлүүлж байгаа юм. Төлбөр асуудалгүй шийдэгдэж байгаа ч зүүн өмнөд Азийн бусад орнуудтай харьцуулахад гэрээний шаардлага сул. Үнэн хэрэгтээ хоёр мужийн хоёр компанийн л түвшинд явагдаж байгаа наймаа л даа. Япон Солонгостой гэрээ хийсэн тохиолдолд нүүрс авахаа зогсооно гэдэг асуудал хэзээ ч үүсэхгүй. Гэрээг худалдан авагч, худалдагч, дамжуулан өнгөрөөгч талууд баталгаажуулна. Гэхдээ боомт руу гарна гэдэг тийм амархан асуудал биш. Бид ойрхон Ганьсу мужид 30 сая тонн нүүрсээ зарж чадаж байна. Япон, өмнөд Солонгос руу гаргах тохиолдолд дэлхийн хэмжээнд өрсөлдөнө. Нүүрсний акулууд болох Орос, Австралитай өрсөлдөнө. Зөвхөн нүүрсний чанараар бус тээвэрлэлт, нийлүүлэлт гээд олон талаар дэлхийн жишигт хүрсэн худалдаа хийж байж нүүрсээ борлуулна гэдгийг мартаж болохгүй. Одоо бидний гаргаж байгаа 30 сая тонн нүүрс тэр зах зээлд жулдана. Тиймээс эхнээсээ бага багаар гаргаж туршлагажих хэрэгтэй байх.

ӨМНӨДИЙН БҮСИЙН ЦАХИЛГААН СТАНЦ БАРИГДАНА

-Тавдугаар цахилгаан станц баригдах асуудал юу болж байгаа бол?

-ТЭХЯ Оюу толгойтой цахилгаан станц барих тухай санамж бичигт гарын үсэг зурсан. Одоо ТЭЗҮ-ээ хийж байна. Тэгэхээр баригдана гэсэн үг. Эхний ээлжинд говийн бүсийг цахилгаанаар хангах зорилготой. Өмнө нь яригдсан Шивээ овоо хэт өндөр хүчин чадлын экспортын чиглэлийн цахилгаан станц одоогоор зогссон. Багануурт яригдсан цахилгаан станцын ажил явж байгаа.

-Гангийн үйлдвэрийн талаар ямар бодлого баримталж байна?

-Манай импортын хамгийн том хэрэглээ бол төмөрлөгийн салбар. Нефтин бүтээгдэхүүний дараа ордог том хэрэглээ. Валютын зарлага, тээвэрлэлтээрээ ч өндөр үзүүлэлттэй. “Бэрэн” компанийн барьж байгаа төмрийн үйлдвэр ойрын хугацаанд ашиглалтад орох байх. Цаашдаа энэ салбар улам өргөжих нь манай эдийн засагт нааштай нөлөө үзүүлнэ.

-Малчид, тариаланчид хийдгээ хийсэн. Дэлхий дээр 1.2 тэрбум хүн өлөн зэлмүүн байгаа гэсэн мэдээ бий. Хэзээ ХАА-н түүхий эд, бүтээгдэхүүнийг экспортолж эхлэх бол?

-ХАА-н салбараас дэлхийн зах зээлд гаргах боломжтой түүхий эд маш их байна. Харамсалтай нь үйлдвэрийн аргаар, дэлхийн жишигт нийцсэн боловсруулалт хийж чадахгүй байгаа юм. Ноолуурыг эс тооцвол жаахан мах, арьс шир, ноос л гаргаж байгаа. Эмээлтэд боловсруулах парк баригдаж байна. Цахилгааны асуудлыг шийдсэн. Цэвэрлэх байгууламжийн асуудлыг шийдэх гэж байгаа. Ер нь суурь дэд бүтцийг байгуулахад 100 орчим сая долларын асуудал гарна.

-Гадны хөрөнгө оруулалт орж ирэхгүй юү?

-Өнөөдөр гадныхан ашиг олох гэж л орж ирнэ. Гэхдээ шулах гэж биш, харилцан ашигтай ажиллаж байж ашиг олдог зарчмыг тэд мэддэг. Гадныхны харилцан ашиг олох салбар нь өнөөдөртөө уул уурхай байгаа юм. ХАА-н салбараас тэд дорвитой ашиг олохгүй учраас хөрөнгө оруулахгүй байх шиг байна. Тиймээс ХАА-д төрөөс хөрөнгө оруулах зайлшгүй шаардлага үүссэн. Гадны хөрөнгө оруулагчид ХАА-н хөрөнгө оруулалт хийхгүй байгаа шалтгаан бас хууль тогтоомж тодорхой бус, тогтворгүй, зах зээлийн багтаамж бага байна гэдэг. Гадныхан манай дотоод зах зээлийг биш гадаад зах зээлийг сонирхон хөрөнгө оруулна. Гэтэл манай дотоодын ХАА-н тогтолцоо экспорт хийх шаардлага хангахгүй байгаа юм.

-Жишээлбэл…

-Махны экспорт хийхэд манай уламжлалт мал нядалгаа стандарт хангадаггүй. Орос руу жаахан мах гаргаж байгаа. 2015 он шиг санагдаж байна. Оросын мэргэжлийн байгууллагууд манай махны үйлдвэрүүдтэй танилцаад дүгнэлт бичсэн байдаг. Тэр дүгнэлтээр бол манай ХАА-н түүхий эд бэлтгэлийн анхан шатанд маш их доголдол байгаа нь харагдсан. Наад зах нь үйлдвэрүүд малчдаас мах авахдаа эрүүл ахуйн шаардлагыг хангасан гарал үүслийн гэрчилгээ авч, эрүүл мах гэдгээ нотолж чадахгүй байгаа юм. Хаанаас, хэний, ямар гарал угшилтай мал гэдэг нь мэдэгдэхгүй. Эндээс эхлээд үйлдвэрүүдийн стандарт гадныханд гологдоод эхэлж байгаа юм. Бид Орос руу махаа гулуузаар гаргаж байгаа. Гэтэл Латин Америкийн орнууд хүзүү, гуя гэх мэтээр ангилаад Орос руу хөлдөөгөөд гаргадаг. Бас удаан хугацаагаар хадгалдаг технологи дутагдаж байна. Одоохондоо бид зөвхөн хил орчмын бүсэд л борлуулж байгаа. Бид ядаж л Эрхүү, Красноярскийн худалдан авах чадвартай бүсэд хүрэх хэрэгтэй. Цаашаа том хотуудын зах зээлийг бол Латин Америкийн орнууд эзэлчихсэн. Манай боломжит зах бол Эрхүү, Кемерова муж шүү дээ. Энэ бүсийн худалдан авагчдадаа л хүрэх хэрэгтэй.

-Орос оюутнууд “монгол мах их хатуу юм” гэж ярьж байхыг сонссон.

-Бүс нутгаасаа хамаарч байж магадгүй. Үхэр сүрэг зонхилдог Архангай, Хөвсгөл аймгийн мах олон улсын шаардлагыг хангадаг.

-Манайхан махны экспортын хэр их нөөцтэй вэ?

-Бага шүү дээ. 66 сая толгой малын 50 сая нь хонь, ямаа. Харин гадныхан үхрийн мах илүү сонирхдог л доо.

Монголын шашин, соёлын нэрт зүтгэлтэн, соён гэгээрүүлэгч, Монгол маарамбын оройн чимэг, ууган зурхайч, Эрдэнэбандида хутагт Хамба номунхан, Бурханы шашны гурван зулын нэг, одон зурхайг үндэслэгч Ламын гэгээн Лувсанданзанжанцантаны түмэн өлзий гийсний 380 жилийн ой энэ онд тохиож буй. “Ламын гэгээн Лувсанданзанжанцан судлал” төвийн тэргүүн, утга зохиолын шинжлэх ухааны магистр Д.Батболдтой уулзаж ярилцлаа.

---

Зүүн гар талаас Д.Батболд Ламын гэгээний VIII дүр Данзанжамбалчойжишинэн-гийн хамт

-Ламын гэгээний анхдугаар дүр Лувсанданзанжанцан гэж эгэлгүй бурхан хүмүүн Монголд мэндэлсэн байдаг. Энэ их хүний намтар цадигаас та хуучлаач?

-Монголын анхдугаар Богд, Халхын Өндөр гэгээн Гомбодоржийн Занабазарын наран саран мэт хоёр шавь Ламын гэгээн Лувсанданзанжанцан, Зая бандида Лувсанпэрэнлэй хоёр юм. Өндөр гэгээн Занабазарыг Монголын төдийгүй дэлхийд суу алдраа мандуулсан соён гэгээрүүлэгч суут их богд гэдгийг хүмүүс мэднэ. Ламын гэгээнтэн бол анхдугаар богдоос дөрвөн насаар дүү хүн. 1639 онд мэндэлж, 1704 онд нирваан дүрийг үзүүлсэн. Өндөр богдын хоёр их шавь бол чухамдаа 2500 гаруй жилийн өмнө Энэтхэгийн газар Бурхан багш хэмээх Сайзин хааны хөвгүүн Шонүдондов өөрийн хоёр шавь Шаарийбу, Гунгаабу хоёртойгоо Бурханы шашныг дэлгэрүүлсэн, түүнээс мянга гаруй жилийн дараа Цаст Түвдийн газар Богд Зонхова хэмээх Лувсандагва өөрийн хоёр шавь Жалцавжэ, Хайдавжэ нартайгаа гэлүгбагийн шашныг дэлгэрүүлсэн, түүнээс хоёр зуугаад жилийн хойно Умард Монголын оронд Өндөр гэгээн Занабазар хоёр шавьтайгаа шарын шашныг дэлгэрүүлсэн энэ бүхэн бүтээсэн үйлээрээ хувь сацуу ариун гэгээн зам мөрт юм. Эд бүгдийг Бурханы шашны нэгэн урсгал савд багтаан ярьж болох боловч чухамдаа тус тусын орондоо өөр өөрийн өвөрмөц онцлогтой шашин номын үндсийг тавьсан хэрэг. Халх Монголын газар шашин номын хөлийг суурилуулж, түгээн дэлгэрүүлсэн анхны хүн бол Ламын гэгээн хэмээн алдаршсан Бурханы шашны зүтгэлтэн, гүн ухаантан, нэрт оточ, зурхайч Лувсанданзанжанцан юм.

-Шашин номын талаасаа аргагүй агуу зүтгэлтэн юм. Удам угсааг нь хөөвөл чухам ямархан монгол хүн юм бол?

-Лувсанданзанжанцантан бээр Халхын Хангай ханы өргөн цэцэрлэгт Чингис ургийн алтан аргамжны үзүүрт залгаанд гучдугаар үеийн Хөндлөн цөхүр ноёны хөвгүүн Номун эзний дүү Эрх цөхүр хэмээхийнд арваннэгдүгээр жарны шаргачин туулай жил (1639 он)-ийн хаврын тэргүүн сарын шинийн арван таванд мэндэлж, таван сүүдэртэйдээ 1643 онд Түвдийн Банчин эрдэнийн эш бошгоор Дашлхүнбэ хийдийн хамбо асан дүвчин Лэгцэглхүндэвийн хувилгаан хэмээн тодорч, долоон насандаа 1645 онд Түвдийн газраас Гачин хэмээх зарлигийн багшаар нь залж авчирсан Гачин цорж Лувсан-Яринпилээс тойн хувраг болж, Лувсанданзанжанцан гэсэн сахилын нэр авсан. Ингээд арван долоотойдоо Түвдийн Үй Зангийн газар сургууль ломнир хийхээр одож, Тавдугаар Далай лам Лувсанжамц, Банчин эрдэнэ Лувсанчойжалцан нарт бараалхан багш шавь барьж, номын мэргэд олноор чуулсан Лхас, Дашлхүмбийн газар сурлага боловсролоо дээшлүүлж, судар тарнийн болон чойрын ном үзэн, эм зурхайн эрдэмд суралцсан байгаа юм.

-Голчлон ямар ном эрдэмд шамдсан байдаг бол?

-Дашлхүмбийн чанга хатуу дэглэмтэй, ховор нандин номтой агба дацангийн суудал жавданд багтаж, гурван жил шашны зан үйл, Равнай жинсрэг, хот мандлын тиг хэмжээ, өнгө будаг, хурал номын уншлагын ая дан, чагжа, цам тэргүүтний учир ухааныг нарийвчлан судалсан байдаг. Түвдийн Лхас, Дашлхүмбийн газарт зургаа долоон жил суугаад 24 насандаа 1662 онд Халхын нутагтаа эгэн морилж орон хүрээг үүсгэн, Түвд Дашлхүмбийн дэгээр хуврагийн аймаг дацан сургуулийг байгуулсан байна. Бөөрөлжүүтийн газар Цэрэлжүд буюу Насны шим үрэл шинэ хийд Гандандашгэпэллин хэмээхийг цүглэж, гурван дацанг үүсгэн Дашлхүмбэ, Сэра хийдийн жаяг дэгээр тогтоосон нь Зая бандидын үед бурсан хуврагын тоо зургаан зууд хүрч байж. Ламын гэгээнтэн 1686 оны барс жилийн цагаан сарын ерөөлөөр Хүрээнд ирж олон гүүш хэлмэрчийг цуглуулж “Дагег-самдог” гэдэг толь бичгийг орчуулах ажлыг удирдсан.

-Үнэхээр хэтийдсэн эрдэмтэй гэгээнтэн байжээ?

-Барс жилийн намар Заг-Байдрагийн голын уулзвар Хүрэн бэлчирийн газар болсон долоон хошууны чуулганд морилж, долоон хошууны гурван хаад голлосон олон ноёдыг шашин, төрийн хэрэгт гэмгүй байлгахын тулд Өндөр гэгээн Занабазар, Галдан ширээт хоёр удирдан оролцоход Ламын гэгээн зарлигийг орчуулж уриалан зарлаж байсан байдаг. 1694 оны өвөл Өндөр гэгээнд бараалхахаар Хүрээнд ирээд олон шавь нарт эм тан, зурхай тэргүүтнийг зааж өгсөн. Энэ үеэр Их Хүрээний олон хуврагт гэцэл, гэлэнгийн санваар өгөхөд Өнгөр гэгээнээс Лувсанданзанжанцанд “Хамба номун хан” цол олгож, олбог түшлэг, ямба нэмсэн удаатай. Их Хүрээний олон шавь нарт сахил санваар өгсөн явдалд Өндөр гэгээн баясаж уг цолыг олгосноос хойш “Ханчин Чойжил” гэж алдаршсан тухай судар цадигт тэмдэглэсэн байдаг. Халхын Их Хүрээний анхны хамба номун хан нь манай гэгээнтэн байсны учир энэ.

-Галдан бошигт хаан цэрэглэн наашлахдаа “Ламын гэгээний сүм хийдүүдээс нэгийг ч бүү оролд” гэсэн тушаал буулгаж байсан гэдэг. Тэр үед гэгээнтэн хаа байсан бол?

-Луу жилд Галдан бошигт цэрэглэн ирэхэд Өндөр гэгээн буруулах байдлаар зүүн зүгт морилоход дэргэд нь бараа болж явсан. Могой жил Хатан голын орчим залрахад Ордос хавийн монголчууд бүгдээрээ өргөл хүндлэлийг дэвхэрлэж, ном айлтган шүтсэнд Ламын гэгээнтэн Хатан гэцэл Дарад зарлиг айлтгаж, Гонганданравданлин хийдийг байгуулж, хурал номыг удирдаж байж.

-Гэгээнтэн Монголын нөлөө бүхий хаад ноёдын багш байсан гэдэг бил үү?

-Монголын төр, шашинд нөлөө бүхий Очирай Түшээт хан, Жамба Дайчин ван, Хөндлөн ван, Пунцаг ван, Зая бандида Лувсанпринлэй, Дарба бандида Содовжамц, Жалханз хутагт Лувсанданзанжамц, Наран хутагт зэрэг ноёд, лам нарын багш байсан нь түүнийг Монголын төр, шашинд зохих ёсоор нөлөөлж байсныг гэрчилдэг. Тэр 1700 онд Өмнөд Монголоос ирж, төрсөн нутаг (Баянхонгор, Өвөрхангай)-таа суурьшсан байдаг.

-Ламын гэгээн бүтээл туурвил хэр үлдээсэн бол?

-Судар, тарни, эмнэлэг, зурхайн тайлбар дөрвөн боть зохиолыг түвд хэлээр бичсэн нь хятад болон монгол бараар нийтэд ихэд тархсан. Энэхүү дөрвөн ботид багтсан зохиолуудыг нь төрөл зүйлийн хувьд ялган үзэх юм бол зарлигийн ачит багш, бурхад догшдод өргөсөн залбирал магтаал, зориулгын ерөөл, сургаалын шүлэг, гүр дуулал, “тайлбар” хэмээх судар тарнийн номуудын үг утгыг нээн шинжилсэн бүтээл, эм зурхайн ухааны сурах бичиг, гарын авлага, нэмэлт тайлбар” шашны зан үйлийн бясалгал бүтээлийн арга, балин тахил өргөхийн ёсон, нууц увдисын эрхэшийг нээх хөтлөх, даган соёрхлыг өгөх, хүртээхийн ёсыг товч, дэлгэр тайлсан олон бүтээл байна. Миний Ламын гэгээнтний ”Зарлигийн ачит хамба номунхан Лувсанданзанжанцан сайн цогтод соёрхол талбихуй” хэмээх бүтээлийг монголчилж, түүхийн шинжлэх ухааны доктор, МУИС-ийн профессор, зурхайч Л.Тэрбиш багш маань ариутган шүүсэн. Лувсанданзанжанцан бол Монголын уламжлалт анагаах ухааныг хөгжүүлэхэд үлэмж их гавьяа байгуулсан ууган оточ гэж зүй ёсоор нэрлэгдэх эрдэмтэн. Тэр “Нисваанист тачаангуйгаас хий, уур хилэнгээс шар, мунхгаас бадган гарах бөгөөд тэдгээрийн үр дагавар 404 өвчний ерөндөгт номлосон “Цог төгөлдөр дөрвөн үндэс” хэмээх номын шим буюу үндэс адил нь “Язгуурын үндэс” хэмээн алдаршсан түүнийг энд номлож үйлдэх болой хэмээн “Анагаах ухааны язгуур үндэсний тайлбар тодруулагч зул хэмээх оршвой” хэмээх тэжээхүй ухааны номыг монгол оронд дэлгэрүүлэн хөгжүүлсэн, Оточ Манал бурхантай ялгал үгүй эрдэм увдис эзэмшсэн их оточ байсан юм билээ.

-Ламын гэгээний хэдэн дүр хувилаад байна?

-Ламын гэгээн Лувсанданзанжанцангаас хойш Лувсанбанчинбалбар, Лувсанцэвээнжавцог, Лувсанбалдандамбацүлтим, Лувсанпэрэнлэйтогмэд, Жамьяндорж, Цэрэндорж, Ламын гэгээний наймдугаар дүр Данзанжамбалчойжишинэн нар тодорсон. Наймдугаар Ламын гэгээнтэн маань эдүгээ Энэтхэг оронд эрдэм номд шамдаж байна.

-Ламын гэгээнтний түмэн өлзий гийсний их ойг хэрхэн тэмдэглэж буй бол?

-Зургадугаар сарын 6-нд Их Богд хайрханыг тайх тахилга Богд суманд болсон. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын ивээл дор Монгол анагаах ухааны олон улсын их хурлыг Төрийн ордонд өнгөрөгч сарын 21-ний өдөр амжилттай зохион байгууллаа. Энэ онд Ламын гэгээний нууцын номын санд хадгалагдаж байсан 42 боть судрын нэг, Ламын гэгээний тавдугаар дүр Лувсанпэрэнлэйтогмэдийн намтар “Сайн хувьтны горилыг хангагч хүзүүний чимэг” хэмээх түүхэн нэн ховор судрыг түвд хэлнээс монгол хэлнээ орчуулан гаргалаа. Одоо энэ сарын 25-27-ны өдрүүдэд Ламын гэгээнтний анхдугаар дүр Лувсанданзанжанцан хутагтын түмэн өлзий гийсний 380 жилийн ойн баяр наадам болох гэж байна. Баяр наадмын хүрээнд азарга, хязаалан, соёолон насны морьдын уралдаан Дуурсахын хөндийд болох бол үндэсний сур, шатар, шагайн тойрмын тэмцээнүүд зохиогдоно. Мөн бөх барилдаж, Майдар эргэх ёслол Баянхонгор аймгийн дөрвөн зүгт болох юм. Сарлагийн баяр, өсвөрийн бөхийн барилдаан, төрийн шагналт яруу найрагч Чойжилжавын нэрэмжит “Хүрэн морь” яруу найргийн наадам зохиогдохоор хөтөлбөрт тусгагдсан.