Month: August 2019

Монгол төрийн нэрт зүтгэлтэн, эрдэмтэн профессор Жамбын Батмөнхийн нэрэмжит МУИС-ийн Эдийн засгийн сургуулийн Эдийн засгийн онолын тэнхимийн Эдийн засгийн онолын ангийн 2009 оны төгсөлтийнхөн манай энэ удаагийн “Нэг ангийнхан” буланд уригдлаа.

Нийслэл хот, 21 аймгаас математикийн хичээлдээ толгой цохидог хүүхдүүд МУИС-ийн Эдийн засгийн сургуулийг зорьдог уламжлалтай. Тэр дотроо Эдийн засгийн онолын тэнхим бол Монгол Улсын эдийн засаг, банк, санхүүгийн салбарын гол боловсон хүчнийг бэлтгэн гаргадаг учраас ерөнхий боловсролын сургууль төгсөгчид бүр илүү сонирхолтой. Гэхдээ сонирхсон хүүхэд бүр орох боломжгүй, өндөр босготой Эдийн засгийн онолын ангид 2005 онд 30 гаруй хүүхэд элсчээ. Оюутны дөрвөн жилийн хугацаанд гадагшаа сургуульд явах, өөр сургуульд элсэх зэргээр буурь сэлгэснээр 23 хүүхэд төгссөн юм байна. Тэд бол Т.Амартүвшин, Г.Ариунмөрөн, М.Ахжархын, Б.Батбаяр, Э.Бадамлянхуа, Ч.Бат-Оргил, С.Ган-Эрдэнэ, Н.Баасандорж, Б.Галбадрах, Л.Лувсанцэрэн, Д.Мөнхчимэг, С.Мөнхчимэг, П.Оюунбилэг, Н.Очгэрэл, Д.Наранцацрал, Т.Нарангэрэл, Д.Нямдаваа, Э.Мөнхзаяа, Х.Мөнхжавхлан, Г.Энхбат, Б.Санчир-Эрдэнэ, С.Халиунаа, О.Хулан нар юм.

Сургуулиа төгсөөд 10 жилийнхээ ойтой золгож буй Эдийн засгийн онолын ангийнхан одоо улсынхаа эдийн засаг, банк, бизнесийн салбарын бодлогыг зангидах хэмжээнд мөр зэрэгцэн амжилттай ажиллаж байгааг харахад цагаан атаархал төрөхөөр аж. Тэр дундаа банкны салбарт ажиллаж байгаа нь олон байна. Дэлхийн шилдэг сургуульд зүй ёсоор тооцогддог Австралийн үндэсний их сургуульд магистр хамгаалсан С.Мөнхчимэг Монголбанкинд ажиллаж байна. Эдийн засгийн онолын тэнхимийнхээ шилдэг төгсөгчдийн нэг С.Мөнхчимэгтэй нэг ангийн төгсөгч П.Оюунбилэг ч Монголбанкинд ажилладаг. АНУ-ын Засгийн газрын тэтгэлгээр магистр хамгаалсан Г.Ариунмөрөн эдүгээ Монголын тэргүүлэх банкны нэг Хаан банкинд ажилладаг юм байна. Э.Мөнхзаяа ч тус банкны ажилтан болжээ. Хас банкинд эдний ангиас гурван төгсөгч бий. Б.Батбаяр, С.Халиунаа хоёр Хас банкны салбарын захирал бол, Т.Нарангэрэл мөн л тус банкны шилдэг залуу ажилчдын нэг. Түүнээс гадна Хөгжлийн банкинд ангийн анд С.Ган-Эрдэнэ, Худалдаа хөгжлийн банкинд Д.Мөнхчимэг нар ажиллаж байна.

Тэгвэл бусад залуусын хувьд мэргэжлээрээ бусад салбарт түүчээлэн ажиллаж байгааг дуулгахад таатай байна. Ангийн дарга Т.Амартүвшин эдүгээ Мэдээлэл холбооны сүлжээ ТӨК-д хэлтсийн дарга хийдэг бол Х.Мөнхжавхлан мэргэжлээрээ Сангийн яаманд ажиллаж байна. М.Ахжархын өөрийн төрсөн нутаг Баян-Өлгий аймагт мэргэжлээрээ ажиллаж амьдардаг ажээ. Э.Бадамлянхуа бүсгүй Австралид магистрт суралцаж байгаа бол Ч.Бат-Оргил Хан-Уул дүүргийн Засаг даргын орлогч төдийгүй ИТХ-ын төлөөлөгч. 2009 оны төгсөлтийнхнөөс ганц төгсөгч мэргэжлээ залуу үеийнхэнд өвлүүлэхээр багшилж байгаа нь Б.Галбадрах юм. Тэрээр Хүмүүнлэгийн ухааны их сургуулийн Эдийн засгийн онолын тэнхимийн эрхлэгч. Ангийнхан нь Б.Галбадрахаар ихээхэн бахархдаг юм байна.

“Анд маань анги хамт олон дотроосоо ганцаар багш болж, мэргэжлээ өвлүүлж явна. Түүний бичсэн сурах бичиг хичээлд хэрэглэгдэж байдагт бид бахархдаг” хэмээн ангийн анд Ч.Бат-Оргил, Н.Баасандорж нар онцоллоо. Тус ангиас нэг хос төрсөн нь Н.Баасандорж, Б.Санчир-Эрдэнэ хоёр юм. Б.Санчир-Эрдэнийн хувьд өмнө нь Хас банкинд ажиллаж байгаад АНУ-ын Засгийн газрын “Fulbright”-ийн тэтгэлгээр Мичиганы их сургуульд суралцахаар эх орноосоо морджээ. Түүний нөхөр Н.Баасандорж мөн л Худалдаа хөгжлийн банкинд ажиллаж байгаад эхнэрийнхээ араас гэр бүлээрээ явахаар зэхэж буйгаа дуулгалаа. Харин нэг ангийн анд Л.Лувсанцэрэн анги дотроо олон нийтийн ажилд идэвхтэй оролцдог нэгэн байсан бөгөөд одоо хувийн хэвшилд амжилттай ажиллаж яваа гэнэ. Н.Очгэрэл бүсгүй ч бизнесийн салбарт нэр төртэй явна. Харин Д.Наранцацрал брокер диллэрийн компанид ажилладаг. Ховд нутгийн залуу Д.Нямдаваа агро бизнес эрхэлдэг бол Г.Энхбат АПУ компанид мэргэжлээрээ судлаач хийж байгааг дуулгалаа. О.Хулангийн хувьд АНУ-д докторант хамгаалж яваа сайхан мэдээтэй байна.

Ийнхүү нийт төгсөлтөөрөө мэргэжлээрээ нэр төртэй ажиллаж яваагаа залуус Эдийн засгийн онолын тэнхимийнхээ багш нартай холбон тайлбарласан юм. 60 гаруй жилийн түүхтэй Эдийн засгийн сургуулийн энэ тэнхимээс төрөн гарсан олон мянган залуус эх орныхоо хамгийн чухал салбар болох эдийн засгийн хөгжлийн бодлогыг тодорхойлж, салбар бүрт нь манлайлан ажиллаж байгааг онцлох учиртай. Тус тэнхимийг 2009 онд төгссөн энэхүү 23 залуу ч тэдний нэг мөнөөсөө мөн. Залуус амьдралынх нь чиг мөрийг заасан багш нарынхаа алдар нэрийг одоо ч ийнхүү дурсаж байна. Тэд Эдийн засгийн сургуулийн захирал байсан, эдийн засагч Ч.Хашчулуун, анги удирдсан багш Б.Бат, Б.Сувд, Д.Даваадорж, Х.Цэвэлмаа, Б.Бат, Б.Лхагвасүрэн, Т.Оюунбаатар, Д.Баярмаа, Б.Ариун-Эрдэнэ, С.Дөлбадрах, Г.Болормаа, Р.Мөнхтөр, С.Баттулга, Б.Цогт-Эрдэнэ, С.Амартүвшин, Б.Алтанцэцэг нарын эрдэмтэн докторууд байдаг аж.

Залуус багш нарынхаа талаар ингэж дурсч байна. Ангийн анд Н.Баасандорж “Багш нар анхнаасаа бидэнд том зорилго тавьж амжилттай суралцах ёстойг зааж байсан. Зөвхөн мэргэжлийн хичээл орохоос гадна амьдралын ухаанд сургасан олон сайхан зүйлсийг хэлдэг байлаа. Хамгийн энгийн жишээ гэхэд “Эдийн засгийн оюутнууд хотын гудамжинд шүлсээ хаяж болохгүй” гэдэг байсан нь одоо ч санаанаас гардаггүй” гэв. Тэгвэл Ч.Бат-Оргил “Баярмаа багш бол “Та нар азанд хэзээ ч итгэж болохгүй. Өөрийнхөө хүч хөдөлмөр, оюун ухаандаа л итгэх ёстой” гэдэг үгс нь амьдрал дээр гарсны дараа л жинхэнэ утга учраа гаргаж байна” хэмээсэн юм. Бас Х.Цэвэлмаа багшийгаа ихэд хүндэлж явдаг нь ярианаас нь ажиглагдаж байсан. Тухайн үед сургуулийн захирал хийж байсан эдийн засагч Ч.Хашчулуун багшдаа оюутнууд ихээхэн ам сайтай байдаг аж. Бас Р.Энхбат багшийг ч бахархан ярьцгааж байлаа. Дэлхийн түвшинд мэргэшсэн чадварлаг багш нар оюутан залууст мэргэжлийн төдийгүй амьдралын их ухааныг заасан бололтой. Тэнхимдээ “өндөр ээж” хэмээн авгайлагдсан Н.Доосмаа багшаа тэд бас онцоллоо. Оюутны дөрвөн жилийн туршид “Өндөр ээж”-ийн ачлалыг үзүүлсэн ачтан гэж байна.

Оюутны дөрвөн жилд хөгжилтэй, хөөртэй дурсамжууд үл дуусна. Эдийн засгийн онолын 2009 оны төгсөлтийнхөн ч оюутан насны дурсамжаа сэргээн ярьцгаасан юм. Анги дотроо хамгийн алиа хошин зантай нь Б.Галбадрах аж. Тэрээр нэг их олон үг яриад байхгүй ч цөөн хийгээд даацтай үгээрээ ангийнхнаа инээлгэж ч чаддаг, дуугүй ч болгож чаддаг нэгэн гэнэ. Харин хамгийн спортлог нь Н.Баасандорж гэлээ. Тэрээр МУИС-ийн сагсны шигшээ багт байжээ. Эдийн засгийн онолын өмнөх төгсөлтүүд бусад ня-бо, банк, санхүүгийн ангийг бодвол олон нийтийн арга хэмжээнд тэр бүр оройлж оролцоод байдаггүй байжээ. Харин энэ удаагийн зочин анги маань тэр байдлыг эвдэж, сургууль, тэнхимийнхээ олон нийтийн арга хэмжээнд идэвхийлэн оролцдог байжээ. Тэд бас паралель анги болох олон улсын эдийн засгийн ангиа дурсана лээ. Залуус Нямка, Галаа хоёрын хөгжилтэй явдлыг дурссан юм. Д.Нямдаваа, Б.Галбадрах хоёр оюутны нэг байр. Анги дотроо тэднийг Том, Жерри гэж хочилдог байж. Д.Нямдаваа нь 180 см өндөр, чийрэг биетэй бол Б.Галбадрах намхан нэгэн болохоор ангийнхан нь ийнхүү хочилжээ. Тэр хоёр нэг удаа Сүхбаатарын талбайд хамт явж байтал спортын арга хэмжээ болж таарч, хүдэр чийрэг биерхүүгээрээ Д.Нямдаваа штанк өргөхөөр болж. Эхлээд 80 кг-ын штанк өргөсөөр 100 кг-ыг өлхөн өргөжээ. Харин 110 кг болтол нэг л өргөж дийлээгүй гэнэ. Гэтэл ангийн анд Б.Галбадрах төв талбай дээр цугласан үзэгч олны дундаас өргөхийг шаардаж, хорон үг чулуудсаар байж. Найзынхаа үгэнд хорссон Д.Нямдаваа хүчлээд өргөтөл өмднийх нь шуумаг задарч олон түмний дунд хөгөө чирсэн явдал болжээ.

Эзэмшсэн мэргэжилдээ үнэнч, сургууль багш нарынхаа нэрийг өндөрт өргөж яваа нэгэн төгсөлт бол МУИС-ийн Эдийн засгийн сургуулийн Эдийн засгийн тэнхимийн Эдийн засгийн онолын ангийнхан аж. Тэд энэ онд тохиох төгсөлтийн 10 жилийн уулзалтыг үр бүтээлчээр зохион байгуулахаар төлөвлөж байгаагаа дуулгасан билээ.

Б.ЭНХЗАЯА

С.АНУ-ҮЖИН

Их Британийн судалгааны байгууллага YouGov жил бүр дэлхийн хамгийн нөлөө бүхий эрхмүүдийг тодруулдаг уламжлалтай. Тэдний шалгаруулалтын гол үзүүлэлт нь интернэт санал асуулга. Өнөө жил дэлхийн 41 орны иргэдийн саналыг сонсчээ. YouGov-ын сонгосон 41 улс хүн амынхаа тоогоор дэлхийн нийт хүн амын гуравны хоёрыг эзэлж байна. Онцолж хэлэхэд судалгааны багийнхан орон орны хүмүүсээс “Хамгийн их бишрэн хүндэлдэг эрэгтэй, эмэгтэй хүн чинь хэн бэ” хэмээн асуудаг. Эцэст нь хамгийн олон удаа дурдагдсан хүмүүсийг эрэмбээр нь жагсаадаг юм. Санал асуулга зөвхөн интернэт орчинд явагддагаараа онцлог. Тэгэхээр судалгааны дүн онлайнд идэвхтэй байдаг хүн амыг л төлөөлж чадна гэж YouGov –ынхон хэлж байна. Сонирхуулахад, интернэт хэрэглээ нь 60 хувиас доогуур улсуудад Хятад, Египет, Энэтхэг, Индонези, Пакистан, Өмнөд Африк зэрэг орон ордог юм байна. Ингээд өнөө жилийн хамгийн нөлөө бүхий төр ниймгийн зүтгэлтнүүдийг танилцуулъя.

АХИАД Л ХЯТАД, АМЕРИКИЙН ЭРЧҮҮД

Дэлхий даяар хамгийн их хүндлэгдэж, бишрэгдсэн эрчүүдийн жагсаалтыг “Майкрософт” компанийг үүсгэн байгуулагч, тэрбумтан Бил Гэйтс тэргүүлсэн хэвээр байна. Энэ алдартай эрхэм 1997 оноос хойш дэлхийн хамгийн баян хүмүүсийн жагсаалтыг мөн тэргүүлсээр ирсэн билээ. Хоёрдугаар байранд АНУ-ын Ерөнхийлөгч асан Барак Обама, гуравт БНХАУ-ын алдартай жүжигчин, Оскарын наадмын тусгай шагнал болох Академийн хүндэт шагналт Жеки Чан жагсчээ. Дөрөвдүгээр байрын эзэн нь БНХАУ-ын дарга Си Жинпин. Тавд нь мөн л Хятадын бизнесмэн, “Алибаба” группийн үүсгэн байгуулагч Жек Ма бичигдлээ.

Нөлөө бүхий эрчүүдийн эхний таван байр өмнөх жилийнхээс огт өөрчлөгдөөгүй гэж YouGov –ийнхон онцлов. Цэнхэр гаригийн алдартай таван эрийн хоёр нь америк, гурав нь хятад болсон нь яах аргагүй анхаарал татсан хэрэг гэж тус байгууллагынхан хэлж байна. Билл Гейтс жагсаалтыг олон жил тэргүүлсээр яваа нь хэр зангарагтай бизнесмэн гэдгийг харуулж байгаа юм. Зөвхөн эхний тав ч гэлтгүй эхний 20 байрын эзэд нэг их өөрчлөгдөөгүй гэхэд болно. Учир нь эхний хорьд энэ жил хоёр л шинэ гишүүн нэмэгдсэн нь Шахрукх Хан болон Салман Хан гэсэн Энэтхэгийн хоёр жүжигчин.

ХАМГИЙН НӨЛӨӨТЭЙ ХАТАГТАЙ НАР БОЛ УРЛАГ, СОЁЛЫНХОН

Харин хүндлэгдэм эмэгтэйчүүдийн тэргүүнд АНУ-ын экс тэргүүн хатагтай Мишел Обама бичигдлээ. Түрүү жил Холливүүдийн жүжигчин НҮБ-ын элч төлөөлөгч Анжелина Жоли тэргүүлж байсан юм. Хоёрт АНУ-ын ток шоуны хөтлөгч, сэтгүүлч Опра Уинфри жагсав. Гуравдугаар байранд өнөө ч дур булаам хэвээрээ Анжелина Жоли оржээ. Энэ удаа Их Британи, Умард Ирландын нэгдсэн вант улсын Хатан хаан II Элизабет дөрөвт жагссан бол Их Британийн үзэсгэлэнт жүжигчин Эмма Ватсон тавд бичигдлээ. Өнгөрсөн жилийнхтэй харьцуулахад Мишель Обама, Анжелина Жоли хоёрын байр солигдож, Хиллари Клинтоны байрыг залуу жүжигчин Эмма Ватсон эзлээд байна.

Энэ жилийн хувьд нөлөө бүхий хатагтай нарын жагсаалтын эхний 20-д таван шинэ эмэгтэй нэмэгдсэн байна. Тэдний хоёр нь дэлхийн хамгийн том гүрнүүдийн удирдагчдын эхнэр буюу тэргүүн хатагтай нар. АНУ-ын тэргүүн хатагтай Меланиа Трамп 19-д бичигдсэн бол БНХАУ-ын тэргүүн хатагтай, дуучин Пэн Лиюань долоод жагсчээ. Хятадын химич, эрдэмтэн, сурган хүмүүжүүлэгч Тү Юү Юү есдүгээр байранд орсон байна.

89 настай эл эрдэмтэн нь халуун орны хумхаа өвчинг эмчлэх эмийн жорын нээлтийг хийснээр Өмнөд Хятад, Зүүн Өмнөд Ази, Африк, Өмнөд Америкт олон сая хүний амь насыг аварч байсан эгэлгүй ачтан юм. Өнөө жил Энэтхэгийн жүжигчид дэлхийн шилдгүүдэд шинэ өнгө нэмснийг Энэтхэгийн жүжигчин Сушмита Сен шилдэг хорьд багтаж батлав. Дэлхийн нөлөө бүхийн шилдэг 20 эрэгтэйд Энэтхэгийн хоёр эрэгтэй жүжигчин багтсаныг өмнө онцолсон билээ.

Шилдэг эмэгтэйчүүдийн жагсаалтад Америкийн ток шоуны хөтлөгч Эллен Дежинерес нэмэгдсэнийг онцолъё. Түүний хөтлөн явуулдаг ток шоуг Опрагийн шоунаас ч илүү алдар хүндийг олоод байгаа гэлцдэг. Эллен нь жинхэнэ од төдийгүй дэлхийн хамгийн баян эмэгтэйчүүдийн тоонд зүй ёсоор багтдаг. Түүний нийгэмд үзүүлэх нөлөөллийн жин маш их гэдэг нь твиттер дагагчдынхаа тоогоор дэлхийд долоод, инстаграмынхаа дагагчдын тоогоор 58-д жагсдаг үзүүлэлтээс нь харагдана. Мөн тэрээр лесби, эхнэр нь Австрали- Америкийн модель, жүжигчин Портия де Росси гэдгийг фэнүүд нь андахгүй мэдэх билээ.

Жил жилийн нөлөө бүхий эрхмүүдийг ажиглаж байхад эмэгтэйчүүдийн хувьд дуучин, жүжигчин, телевизийн шоуны хөтлөгчид гэх мэт энтертайнмент чиглэлийн ажил эрхэлдэг эмэгтэйчүүд тэргүүлж ирсэн байдаг. Харин эрчүүдийн хувьд бизнесмэн, улстөрч, спортынхон дээгүүр бичигддэг. Эндээс эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн нийгэмд эзлэх байр суурь болон амжилтанд хүрдэг карьерыг харж болохуйц байна.

А.МӨНХЗУЛ

Түрүүч нь №150(6251) дугаарт

“Ацаг шүдний зөрөө” киноны хэсгээс…

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин цол тэмдгээ аваад удаагүй байгаа Даваагийн Сүхбаатартай ярилцлаа. Түүнийг монголчууд “Ацаг шүдний зөрүү” киноны Намжилын дүрээр нь сайн мэдэх билээ.

-Таны жүжиглэх урлагийн анхны багш хэн байв?

-Миний жүжигчний анхны багш бол МУУГЗ И.Нямгаваа гэж агуу сайхан найруулагч хүн байлаа. Дараа нь Монгол кино үйлдвэрт очоод Балжинням, Жигжидсүрэн, Сумхүү, Ардын жүжигчин, Төрийн соёрхолт, монгол киноны эцэг гэж хэлж болох Жигжид, Доржпалам зэрэг сайхан хүмүүстэй ажиллаж, заалгаж, зөвлүүлж жүжигчний эрдмээ лавшруулан суралцсан. Шавь боловсролтой хүн л дээ.

-Та алтан үеийн жүжигчидтэй хамт тоглож явсан хүн шүү дээ?

-Тийм. Тэр хүмүүсийн барааг харсан. Заримтай нь үг сольсон. МУГЖ Осор, МУГЖ Лувсан хэмээх агуу хоёр хүнтэй “Эхлэл” кинонд портнер болж тоглосон. Чимэд-Осор гуайтай кинонд цуг дуу оруулж, ам барьж байлаа. Жигжид багшийн удирдлагад орчуулгын кинонд дуу оруулж ам барьдаг байлаа. Дугарсанжаа гуайтай нэлээд ойр байсан л даа. МУГЖ Лха.Долгор, Бадамгарав нартай хамтран тоглож байлаа. Зарим хүмүүсийн барааг харж, гайхан биширч сүрдэж явснаас биш хамтран тоглох боломж олдоогүй л дээ. Лувсан, Осор, МУГЖ Лха.Долгор, Бадамгарав, Дугараа, Готов (Түгжил) гэх алтан үеийн бурхдын хормойноос нь зүүгдэж үгийг нь сонсож явсан. Лха.Долгор гуайтай би “Эхлэл” кинонд ээж, хүү хоёр болж тоглох гээд роль таарсан юм. Гэтэл Лха.Долгор гуайн театрын хуваарь тааралгүй больсон. Оронд нь Бадамгарав гуай тоглосон юм. Сүүлд 2005 юм уу 2006 оны үед Лха.Долгор гуайтай эмгэн, өвгөн хоёр болж тоглосон. Телевизийн цагаан сарын нэг зохиомжид. Ээж хүү хоёр болж байсан чинь эмгэн, өвгөн болно гэхэд Лха.Долгор гуай “Хүүе яаж чамтай эмгэн, өвгөн болдог юм” гээд. Би ч “Үгүй ээ. ямар хамаатай юм. Маяглаад аальгүйтээд байгаарай” гэсэн чинь хөхрөөд л хөөрхий “Энэ золигийг харав уу, ээжийгээ загнаж байгааг нь” гээд л бас өөдөөс шоглоод. Тэгээд эмгэн, өвгөн болсныгоо дараа нь үзэхэд гоё л байна лээ. Бас их завшаан гэж боддог юм.

-Танд өөрт тань “Би үүнийг чинээнд нь тултал тоглолоо доо” гэж боддог дүр бий юү?

-Байхгүй. Ёстой тийм юм байхгүй. Би л дараа нь өөрийгөө үзээд тэрнийг нь дутаачихлаа даа. Тэгдэг байж гэж амаа барьдаг. Киноны нэг хэцүү зүйл нь тэр. Театр бол хүн дутуугаа гүйцээгээд, тоглолтоос тоглолтын хооронд засч сайжруулаад байж болдог. Найруулагч, портнерууд хэлээд бие биенээ дэмжээд, өсөөд байх боломжтой. Кинонд бол тийм боломж байхгүй. Дэлгэцэнд гарлаа л бол тэгээд бандан тас.

-Тэгвэл танд одоо тийм дүрд тоглох юмсан. Тоглоогүй үлдсэн тийм дүр байна гэж бодогддог уу?

-Бас үгүй. Тэнэг байгаа биз. Ер тийм юм байхгүй. Яахав, одоо тэгээд найруулагчид тоогоод энэ хөгшин шүдгүй, хөлгүй гэлгүй тоглооч гэвэл чадлынхаа хэрээр зүтгэж л байдаг юм. Түүнээс учиргүй айхтар хүсч мөрөөдөөд, үхэхээсээ өмнө тийм л дүрд тоглож үзнэ, тэгвэл миний энэ насны хэрэг зорилго бүтлээ дээ гэсэн зүйл байдаггүй шүү.

-Таны үеийн цэргийн алба бас чанга байсан байх аа?

-Тийм шүү. Би 1969 онд Барилгын цэргийн 012 дугаар ангид алба хаасан. Тэр үед цэргийн алба гурван жил байлаа. Анх цэрэгт татагдахад анхан шатны мэдлэг олгох 45 хоногийн карентинд гаргадаг байлаа. Хэдэн цагаар ч хамаагүй наранд жагсаалаар зогсооно. Эхнээсээ халуун наранд ухаан алдаж унангуут дээрээс нь ус цацаж сэргээгээд л буцаагаад зогсооно. Би тэр карентинаас зугтах санаатай яах учраа олохгүй байж байтал “Ард байхдаа тогооч байсан хүн байна уу” гэхээр нь шал худлаа мэдэхгүй байж би гээд л урагшаа гарсан. Тэгээд тогооч боллоо доо. Долоо хоног хэрэглэх ёстой хуурай бүтээгдэхүүнийг нь гурван хоногт дуусгачихаад баахан загнуулж билээ. Тэгээд яв, өөрөө ангиас зөө гээд. Нөгөө гурил, будаа, элсэн чихэр, масло зэргээ өөрөө шуудайгаар зөөж байсан юм. Ангиас нэг их хол байгаагүй л дээ, аз болж.

-Та 1990 оны эхнээс 2000 он хүртэл нэг хэсэг кино, жүжиг гээд юунд ч тоглоогүй шүү дээ. Харагдахаа байчихсан. Тэр үеэрээ хаагуур юу хийж явж байв?

-Бас тийм үе бий. Тэр үеэр ёстой амьдралын эрхээр гэгчээр аав, ижий хоёр минь өндөр настай болчихсон. Тэгээд Кино үйлдвэрийн орчуулгын киноны жүжиг анги маань татан буугдаад, манай цөөхөн уран бүтээлч телевизэд дуу оруулахаар явсан. Би тэр үед аав, ижийгээ л асарч байсан даа. Тэр нэлээд хэцүүхэн хүнд үе байсан шүү. Гэртээ бор еэвэн хийж зах дээр зардаг байлаа. Хүнд ер нь одоо яах вэ, яавал дээр вэ гэж бодогдох айхтар үе ирдэг юм байна лээ. Ажлаа хийгээд явъя гэхээр гэртээ байгаа өндөр настай хоёр хөгшнөө яах вэ. Манай хоёр дүү нэг нь Дарханд. Миний дараагийн дүү аав, ижий хоёрыг минь олон жил авч явсан. Би тэр дүүдээ хоёр хөгшнөө даатгаж орхиод Дарханы театрт долоон жил болсон. Тэгээд өөрөө ардаа амь амьдралтай хүн чинь, миний үе ирнэ шүү дээ. Яг тэр ээлж ирсэн нь зах зээлийн үе давхацсан. Социализмын үе байсан бол найман цагийн ажил хийгээд, завсар зайгаар нь аав, ижийгээ харах л байсан байх л даа. Тэр үед найм байтугай 24 цаг ч ажиллаад таван цаас л авдаг үе байлаа. Тэгэхээр ажил хийх боломж байхгүй. Мэдээж хоёр хөгшний тэтгэвэр байсан л даа. Гэтэл тэр нь эм тариа, хоол хүнс, хувцас хунар, байрны мөнгө гээд хүрэлцэхгүй. Хоёр хөгшнийг харж байгаа нэртэй би гэж нэг гай болоод байгаа юм. Өөрөө өөрийгөө авч явахын тулд “За би юу хийж чадах билээ. Яавал мөнгө олох вэ” гэж бодсон. Надад найман настайгаасаа эхлээд хориод жил нөхөрлөсөн өвөр түрийндээ орж өссөн найз байсан юм. Амьдралын эрхээр сүүлдээ уулзаж чадахаа байгаад зам нь салаад явсан. Аав нь дотор хүн байсан. Дотор хүн гэдэг нь хятад хүнийг хүндэлсэн нэр шүү дээ. Тэднийх одоогийн түргэн тусламжийн гурван давхар цагаан байшингийн буйран дээр хувийн мухлаг ажиллуулдаг байсан юм. Амь амьдралаа хөөрхөн аваад явчихдаг. Учиргүй баян тарган ч биш. Гэхдээ сүрхий ажилтай, зүтгэлтэй хүн байсан юм. Монгол эхнэртэй. Эхнэр нь залуудаа бурхан болчихсон, нялх хоёр хүүхэдтэй үлдсэн луухаан. Тэднийхээр орж гарч, гүйж байхдаа нарийн боов, талх хийж байгааг нь харж байсан юм. Түүнээс учиргүй сурах гээд хичээгээд, эрдэмд шамдаад байсан зүйл байхгүй л дээ. Хажуугаар нь гарахдаа шүүрч авч иддэг, хардаг байсан л төдий. Тэр үеийн харж байсан зүйлээс толгойд бүүр түүр юм үлдсэн байна аа. Бор еэвэнг тэгж хийж байсан, шанзаа тэгж хийнэ. Зуурмагаа тэгэж зуураад байсан. За байз хийгээд үзвэл яах бол гэж бодогдоод болдоггүй. Тэгээд 70 кг гурил, 500 граммын шилтэй нэлээд хурц үнэртэй өтгөн тос байдаг байсан, хайрцгандаа арван ширхэгтэй ургамлын тос. Тэрнээс нэг хайрцгийг, горох гээд хатуу шар буурцаг монголчууд тоож авдаггүй. Түүнээс нь таван кг аваад арван кг элсэн чихэр гээд бодож бэлтгэж аваад, тоглосон доо. Эхэндээ бүтэлгүйтэж байгаад сүүлдээ ч нэлээд зүгшрээд эхэлсэн. Маш хурдан хугацаанд хийж сураад зах, хоршоодын тохиролцооны дэлгүүрт худалдагчид нь тоолж тушаагаад, санхүү дээр нь очиж мөнгөө авах гээд зогсож байхад нөгөө еэвэн чинь дуусчихлаа гээд хойноос ороод ирдэг. Тэгж л хурдан гүйдэг болсон. Түүгээрээ овоо хөл дээрээ өндийсөн. Хэдэн жил тэгж зараад, дэлгүүрт өгөхөөр шимтгэл авна. Сүүлдээ шимтгэл өгөхгүй санаатай өөрөө зах дээр зардаг боллоо. Тэр үед “Ацаг шүдний зөрүү”-д тоглочихсон. Бас ч гэж хүн таньдаг болчихсон байлаа. Зарим хүн таниад хоорондоо шивнэж байгаа юм л даа. “Наад нөхөр чинь Ацаг шүдний зөрүү байна шдээ” гээд л. Тэрнийг сонсохоор л нүүрний арьс хуураад л явчихаж байгаа юм. Хар хөлс асгараад л явчихна. Тэгээд тоохгүй. Тоолоо гээд ч яах билээ. Ар талд асуудал байгаа юм чинь. Тэгж л хэдэн жил алга болсон юм. Тэгээд хүүхдүүд овоо болоод, ижий аав минь бурхны оронд одсон доо. Хүнд чинь зүрх сэтгэлд уяатай нэг зүйл үлддэг юм байна. Тэгээд кино урлагтаа эргэсэн дээ. Хань маань ч ажил төрлөө бод гэж зөвлөөд. Хүн чинь хажуудаа түшиж тулах хүнтэй болоод ирэхээр өөр болдог юм байна лээ. Ганцаараа зүдэрч яваад, түшиж тулах сайн хүнтэй болохоор өөрийн санасан руугаа тэмүүлдэг биз дээ. Тэгээд л оройхон гараад ширүүхэн дайрсан даа.

-Та ихэвчлэн туслах дүрд тоглодог шүү дээ. Туслах дүрийн онцлог нь юу вэ?

-Тийм, би дандаа туслах дүрд олон жил ажиллалаа. Туслах дүр барьцгүй хэцүү. Гол роль бол кино, жүжгийнхээ туршид бариад хийгээд явах үг, биеийн үйлдэлтэй. Ажиллах ажиллагаа, задаргаа хийх барьцтай. Харин жижиг дүр тэр гол дүрийг тодотгох ёстой гэхдээ яаж гэдэг нь тун хэцүү. Ёстой л нэг ясны хөлс шавхсан ажил шүү.

-Сүүлийн үед та ямар бүтээлүүд дээр ажиллаж байна вэ?

-“Долдугаар тусгай салаа” гэдэг кинонд тоглолоо. Хэдэн сайхан буянтай хүүхдүүдийн буянаар дөрвөн үеийнхээ нөхөдтэйгөө тоглосон. Тэр кино амжилттай болсон маягтай байгаа. Бидний үеийн таван хүн тоглосноороо онцлог юм уу даа.

-“Хувь тавилангийн ээдрээ” телевизийн олон ангит кинонд бас тоглосон шүү дээ?

-Тийм ээ. “Хувь тавилангийн ээдрээ”, “Хоймор өнжих нар” гээд бүрэн хэмжээний 2-3 том бүтээлд тоглосон.

-“Хувь тавилангийн ээдрээ”-д тоглохдоо охинтойгоо буйдан дээр зэрэгцэж суугаад “Ацаг шүдний зөрүү”-г үзэж байгаад “Аав, энэ хүн тантай аягүй адилхан тийм ээ” гэхэд нь та “Аа харин тийм” гэж хэлдэг хэсэг байдаг даа. Тэр хэсгийг яг хийе гэж хийсэн юм уу, тохиолдлоор тэгээд таарчихсан уу?

-(инээв) Тийм бил үү? Би тэр хэсгийг мартчихсан байна. Яг тэр хэсгийг мартчихжээ. Зарим дүрүүдээ бүр санадаггүй юм аа. Саяхан нэг телевизээр “Аминд хүрсэн олз” гэнэ үү, нэг кино гарч байна. Цэнджав гээд баримтат киноны сайхан найруулагч байдаг юм. Тэр маань тийм уран сайхны кино хийчихсэн юм байна. 1992 онд хийсэн кино байв уу даа. Тэгсэн тэр кинонд би бас хоёрдугаар зэргийн рольд тоглосон байх юм. Нэлээн залуу. 1992 он гэдэг чинь би 42 настай байсан юм уу даа. Жинсэн яак болсон сүрхий амьтан байна лээ. Зураачийн дүрд тоглочихсон. Түүнийгээ санахгүй байгаа юм. Сайн бодоод байхаар бас нэг бүүр түүрхэн юм орж ирээд. Би яагаад зарим юмнуудыг мартаад санаад байна гэхээр уржнан зурганд явж байгаад захын хялгасан судасны харвалт болсон. Гэхдээ хүнд биш л дээ. Тэр л ингээд мартамхай болгочихдог юм байна. Тухайн үедээ хямарсан л даа. Хаалга хараад явлаа гэхэд хажууг нь очиж мөргөнө. Баримжаа муутай, мартамхай болдог. Хүний ярьж байгаа зүйлийг ойлгохгүй, нүд рүү нь хараад гайхаад, алмайраад байх жишээний. Тэгээд хүнд өөрийгөө ойлгуулж ярихдаа муу. Арваад хоног тийм байдалтай байж байгаад эмчилгээ, сувилгаа сайн хийлгүүлээд гайгүй болсон л доо.

-Таныг залуу үед кинонд тоглолоо гэж цалингаас өөр зүйл өгдөггүй байсан байх. Одоо кинонд тоглох үнэ хэд байдаг вэ?

-Янз бүр дээ. Тохиролцдог юм л даа. Би бол учиргүй тохиролцъё, дээшээ доошоо гээд байдаггүй. Нийтийн жишгийг л дагана даа. Бас учиргүй амьтны аманд багтаад нөхдийнхөө ханшийг унагаад байх ч хаашаа юм. Сүрхий мундаг өөрийгөө үнэлээд хэмжээгээ мэдэхгүй том зүйл яриад үнэ нэхээд байхгүй. Ерөнхийдөө эхийг нь эцээхгүй, тугалыг нь тураахгүй дунджийг барина. Сүрэг бүтэн чоно цатгалан гэдэг байх аа.

-Гавьяатынхаа найрыг хийсэн үү?

-Хийгээгүй. Есдүгээр сарын 20-ноос л хийх санаа байна.

-Хэн хэнийг урих бодол байна?

-Хамгийн түрүүнд орчуулгын киноны дуу оруулагч нөхдөө урина даа. Гавьяатыг би эрийн сайндаа ч аваагүй л дээ. Эрийн сайндаа гэдэг нь учиргүй хөөцөлдөж, хойгуур урдуур гүйгээд байсан юм байхгүй. Эсвэл авьяастай мундаг гайхалтай жүжигчиндээ ч биш. Сайн нөхдийнхөө хүчинд Монгол кино нэгтгэлийн хамт олон, найруулагч Солонгынхоо буянаар авлаа. Хүмүүс намайг сайн муу хэлбэл хэлнэ л биз. Намайг Солонгод долигоносон гэвэл хамаа алга. Би долигоноогүй. Тэр хүн намайг нэг өдөр дуудаад яваад очсон чинь “Чи хийсэн ажлынхаа тодорхойлолтыг бичээд ирээч. Чамайг төр засгийн шагналд тодорхойлох санаатай байна. Манай хамт олон ярилцаад шийдсэн” гэсэн. Тэгээд би тоглосон кинонуудынхаа тодорхойлолтыг өгсөн. Тэд маань хөөцөлдөж, дэмжиж байж би өнөөдөр энэ сайхан алдар цолыг хүртээд сууж байна.

-Монгол Улсын гавьяат жүжигчин цол авахаа хэзээ мэдсэн бэ. Урдчилж хэлсэн үү?

-Хэлдэг юм байна. Долдугаар сарын 9-нд хэлсэн байх аа. Ерөнхийлөгчийн Тамгын газраас ярьж байна. Та цол хэргэм хүртэх боллоо, маргааш өглөө 11:00 цагт Төрийн ордонд ирээрэй гэсэн. Нээх учиргүй догдолж баярлаад газраас тасраад явж байгаа юм шиг болоогүй. Гэхдээ мэдээж баярладаг л юм байна лээ.

-Гавьяат цолыг заавал өндөр нас зооглосон, насны хойморт авах ёстой ч юм шиг, хөгшчүүдэд л өгдөг боллоо. Үнэхээр хийсэн бүтээсэн бол хэзээ ч өгсөн болно шүү дээ. Та энэ тал дээр ямар бодолтой байдаг вэ?

-Би бол тэгж боддоггүй. Нэгдүгээрт, төр түмэн нүдтэй төрсөн бие хоёр нүдтэй гэдэг. Олон түмэн нэгдэн нийлж байж төр болно доо. Төр түмэн олон мэдэж байгаа. Хоёрдугаарт, хүний хувь тавилан гэж юм бий. Тэр жам ёсоороо л явна. Түүнээс өгчихөөр нь өгчихлөө гэж муучлах, хөгшин болсон хойно нь үхэх гэж байхад нь өглөө гэж муулах. Өгөхгүй болохоор нь өгөхгүй байна гэж гомдоллох, юм хэлээд байх нь дэмий. Авсандаа л баярлах хэрэгтэй. Харин үнэхээр хийсэн зүйлтэй, хэлэх үгтэй хүнд өгөөгүй бол харамсаж л суудаг. Би хүүхдээ өглөө сургалтанд нь хүргэж өгөх гээд явж байхдаа бодож л явлаа. Манай кино үйлдвэрийн Идэвхсайхан гэж хүн байлаа. Орчуулгын киноны загалмайлсан эцэг гэж хэлэхэд бараг буруудахааргүй. Түүнийгээ бодож явлаа. Доржсамбуу, Цэвээнравдан, Сэлэнгэсүрэнгээ их бодлоо. Амьдын зол, үхсний хохь гэж яасан үнэн үг вэ. Би хэн билээ. Тэр сайхан нөхөд минь байсан бол гэж бодогддог юм байна лээ. Самсаа шархирч явсан шүү.

-Одоо бол та дандаа сайхан өвөөгийн дүрд л тоглодог боллоо шүү дээ?

-Өө тэгэлгүй яахав. 1975 онд 20 гаран насандаа 50 настай өвгөний дүрд тоглож байсан шиг одоо 70 гарсан хойноо 50 юм уу 40 настай хүний дүрд тоглоно гээд майжганаж явалтай биш. Өвөөгийн дүрд л тоглоно доо. Чадвал эмгэний дүрд тоглоно доо. Тоглосон ч яахав дээ. Даанч эмгэний дүрд тоглож чадахгүй л дээ.

-Сүүлийн үеийн кино хийж буй уран бүтээлчид, кинонууд танд ямар санагдаж байна вэ?

-Хоёр янз байгаа. Ихэнхдээ мөнгөний юм хийгээд байна. Яг шударга хэлэхэд хүүхдүүд чадалтай байна. Бор зүрхээрээ хийж байна. Гэхдээ мөнгөний юм хийдэг болж. Мөнгөний юм хийхээс ч арга алга. Төр засгаас уран бүтээлчдэд тодорхой хэмжээний төсөв хөрөнгө гаргаад жинхэнэ уран бүтээл хий, монгол кино хий гээд мөнгө гаргаад өгдөг бол энэ чадалтай мундаг хүүхдүүд мөн сайхан зүйл хийнэ. Хүүхэд залуучууд нь зодоон нүдээнтэй, алаан хядаантай юм үзэхийг хүсээд түүнд нь тааруулж хэдэн төгрөгөөрөө юм хийгээд, өөрсдийгөө ч баллаад, хойч үеэ ч баллаад байна. Төрийн мэдлийн ганц кино театртай байхгүй бол хувийн газрууд чинь юм хийж байгаа хүүхдүүдийг жинхэнэ заазуурдаж байна. Эднээс бас их зүйл болж байна.

-Ахмад жүжигчид Хятадын зарим хотоор аялаад ирсэн гэсэн. Таныг явсан сураг байсан?

-Би явсан. Маш сайхан аялал болсон. Бээжин, Шанхай, Нянбао, Гуанжу, Макао зэрэг хотуудаар арав хоног ахмад уран бүтээлчид аялсан. “Блис” компанийн захирал Т.Амгалан гэж их буянтай хүү байна лээ. Ахмад настай хорь гаруй жүжигчинг, зураг авах баг, техникийн ажилчид гээд гуч гаруй хүний зардал мөнгийг хувиасаа гаргаад аялуулсан. Их сэтгэлтэй сайн хүү. Нас дээр гарсан бид хөл муутай. Тэр сайхан юм үзээд нэг мэдэхэд 7-8 км алхчихсан. Хөл өвдөж байгаагаа ч мэдэхгүй. Их дурсамжтай сайхан аялал болсон шүү.

-Залуу үедээ сургамжлан хэлэх үг байгаа байх?

-Би сүүлийн үед дотор загатнаад хэлэхгүй байж тэсэхгүй нэг зүйл байна. Манай хүүхэд залуус, төрд ажиллаж байгаа түшээд монголоороо ярихаа болилоо. Монголоороо бичихээ болилоо. Гадуур хаяг, сурталчилгааг хар. Телевизийн кинонууд юу гэсэн утгатайг нь мэдэхгүй хачин нэр өгөх юм. Яагаад байгаа юм бэ. Монгол хэл ингэж устаад сүйрээд байгаа юм уу. Эсвэл бид өөрсдөө мэдэхгүй монгол хэлээ устгаж сүйрүүлэх гээд байна уу. Хэл гэдэг зүйл байхгүй бол хил байхгүй болно. Хил байхгүй болбол эх орон минь байхгүй болно. Хамгийн эхний дохио нь энэ. Эх хэлээ хайрлахгүй бохирлож, хатуу хэлэх юм бол бузарлаж байна. Айхтар түгшүүрийн дохио өгөөд байна. Үүний төлөө бүгд дор дороо хичээмээр байна. Ялангуяа энэ телевизүүд маш их алдаа гаргаж, маш сонин үг хэллэгтэй болжээ.

С.ОТГОНБАЯР