“BLUE SKY”
09:00 цагт: “Энхрий үрс эрүүл торниход Эцэг хүний дэмжлэг чухал” уулзалт болно. Утас: 91919617
БСШУСЯ
12:30 цагт: БСШУС-ын дэд сайд Г.Ганбаяр “Токио-2020” хөтөлбөрийн хүрээнд Монгол Улсад айлчилж буй Японы Шизуока мужийн төлөөлөгчдийг хүлээн авч уулзана.
Өчигдөр орсон их хэмжээний усархаг бороо орсны улмаас Налайхын түр зам эвдэрч тээврийн хэрэгсэл зорчих боломжгүй болсон тул хуучин Баянзүрхийн товчооноос Налайхын товчоо хүртэлх замыг шөнө 22:00 цагаас тодорхойгүй хугацаанд хаасан билээ. Иймд Налайх чиглэлд зорчиж буй иргэд жолоочийг Төв аймаг, 4-р зөрлөг маршрутаар тойрч замын хөдөлгөөндөө оролцож байсан юм. Тэгвэл борооны улмаас эвдэрч сүйдсэн замыг шөнө засварлаж дуусаад буцаан нээсэн гэх албаны мэдээлэл байна.
Путиныг далайд шумбаж сүйрсэн хөлөгт хүндэтгэл үзүүлж явах зуур Москвад мянга гаруй жагсагчийг баривчилсан мэдээ дэлхийн хэвлэл мэдээллийнхний анхааралд байна. Харин хойд хөршийн голлох мэдээллийн сувгууд энэ үйл явдлыг мэдээлсэнгүй. Элдэв шоу, концерт цацсан шигээ өнжив. Ирэх намар болох хотын зөвлөлийн сонгуульд сөрөг хүчний нэр дэвшигчийг бүртгэлгүй хассан нь москвачуудыг жагсахад хүргэсэн юм. Ер нь хойд хөршийн сонгууль нэг том дохиурын дор болсоор ирсэн нь нуух юмгүй ил үнэн. Путин засаглалынх нь эхний жилүүдэд ийм аргаар эрх мэдэлд хүрсэн “хүнд гар”-уудаасаа салах гэж үйлээ үзэж байгаа тухай мэдээлэл дуулдаж л байдаг.
Москвагийн жагсаалтай зэрэгцсэн бас нэгэн жагсаал Хонгконгод өрнөж буй. Сарын өмнөөс сая орчим хүний эсэргүүцлээр эхэлсэн жагсаалын хүч өнөөг хүртэл суларсангүй. Хонгконгчуудын жагсаал өнөөдөр ч олон улсын анхааралд байна. Хятадын хууль тогтоомжийг зөрчсөн гэж сэжиглэгдэж буй хэнийг ч Хонгконгоос эх газрын Хятад руу шилжүүлэх агуулгатай хуулийн төслийг тэд эсэргүүцэж байгаа юм. Хуулийн төсөл батлагдвал авлига, эрүүгийн хэрэгтнүүдээс гадна хүний эрхийн төлөө тэмцэгчдийг ч хоморголон баривчилж, Хятад руу шилжүүлэх эрсдэлтэй гэсэн болгоомжлолыг жагсагчид онцолж байгаа. Ямартай ч жагсагчдыг нулимс асгаруулах хий ашиглан тараасан гэж олон улсын мэдээллийн агентлагууд онцоллоо. Төчнөөн хүн бэртэж гэмтсэн гэх мэт нарийн ширийн мэдээлэл өнөөхөндөө алга. Эсэргүүцэл энэ янзаараа дарагдахгүй хүчээ авбал Бээжин хяналтаа чангатгаж магадгүй гэсэн таамаг шинжээчдэд байна.
Хонгконгчууд өмнө нь 2003 онд Улсын аюулгүй байдлын тухай хуулийг Бээжингийн сонирхолд нийцүүлэн батлах гэж байна хэмээн эсэргүүцэн жагссан түүхтэй. Тухайн үед жагсагчид “Хэрвээ энэ хууль батлагдвал Хятадын эрх баригчдын зүгээс автономит нутаг дэвсгэрийн дотоод хэрэгт тавих хяналт нэмэгдэж, ардчилсан эрх, иргэдийн эрх чөлөө боомилогдоно” гэцгээж байв. Эсэргүүцлийн жагсаалаас болж тухайн үед яригдаж явсан хуулийн төслийн хэлэлцүүлэг тодорхойгүй хугацаагаар хойшилж байлаа. Хонгконгчуудын бас нэг жагсаалыг онцлохгүй орхиж болохгүй. Оюутнууд нь таван жилийн өмнө сонгуулийн системийг ардчилсан болгохыг шаардаж, 79 өдрийн турш эсэргүүцлээ илэрхийлсэн удаатай. Тэр жилийн оюутнуудын эсэргүүцэл дэлхийн түүхэнд “Шүхэрт хөдөлгөөн” гэдэг нэрээр үлдсэн юм.
Тоймлоод харвал урд, хойд хөршийн иргэд ардчилал, эрх чөлөө, шударга сонгуулийн төлөө жагсаал зохион байгуулж, удирдагчид нь иргэдийнхээ жагсаалыг албадан тарааж, мянга давсан хүнийг баривчилж хорьж байна. Бусад улсаас илүү бидэнд хамаатай үйл явдлууд. Бүр хачин их хамаатай үзэгдэл. АНУ-д төвтэй “Фрийдом хаус”-ын “Эрх чөлөөний газрын зураг” дээр манайх хавь ойрынхоо улсуудаас цор ганцаараа ногооноор тэмдэглэгддэг. Дэлхий даяараа Азийн Монголыг “Ардчиллын баян бүрд” гэдэг нь цаанаа ийм учиртай. Тус байгууллагынхан сүүлийн арваад жилийн турш эрх чөлөө нь хумигдах улс орнуудын тоо нэмэгдсээр ирснийг хоёр жилийн өмнө онцолж байлаа. “Фрийдом хаус” иргэний, улс төрийн эрхийн судалгааг жил бүр явуулж, дэлхийн улс орнуудыг 1-7 хүртэл оноогоор дүгнэдэг. Ингээд эрх чөлөөтэй, хагас эрх чөлөөтэй, эрх чөлөөгүй гэсэн гурван ангиллаар ардчиллыг хэмжчихдэг. Тэдний судалгаагаар хуучин соц лагерийн орнуудаас Төв, Зүүн Европын Чех, Польш, Монгол л эрх чөлөөтэй гэсэн ангилалд багтдаг юм. Бүр тодруулж хэлбэл Европт орших өнөө хоёрыг эс тооцвол тивдээ, бүсдээ бид ганцаараа эрх чөлөөтэй, ардчилалтай цор ганц улс. Зүүн хойд Азиасаа гэж яривал Өмнөд, Солонгос, Япон бас “ногоон арал”. Өөрөөр хэлбэл хоёр хөршөөсөө ялгарах бидний маш том онцлог, давуу тал энэ. Бид ардчилалтай, зах зээлийн эдийн засагтай, эрх чөлөөнийхөө хувьд “ногоон арал”.
Гэхдээ нөгөө талаас нь харвал ардчилал их эмзэг. Тэр дундаа манайх шиг хавь ойрдоо ганцаараа эрх чөлөөгөө тунхагласан жижиг улсын ардчилал бүр эмзэг. Хөршүүд нь дэлхийн их гүрнүүд гэсэн өнцгөөс ажвал хээрийн шувууны өндөг шиг сүүдэр тусгахгүй хамгаалах учиртай эрхэм нандин зүйл. Манайх шиг эрх чөлөөг оройдоо залсан, чөлөөт эдийн засагтай дажгүй хөгжиж яваад уруудсан улсын жишээ цэнхэр гаригт цөөнгүй. Улиг болтол давтагддаг наад захын жишээ гэхэд л Венесуэл. Газрын тосны их нөөцтэй энэ улс цагтаа дэлхийн том эдийн засгуудын нэг байсан ч хүчтэй ганц удирдагчийн олон жилийн хаанчлал энэ улсыг үгүй хийчихсэн. Өнөө удирдагч нь гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг хөөж, хөрөнгө оруулсан төсөл бизнесийг нь хурааж авч, иргэддээ орон сууц тарааж хэсэгтээ бужигнуулсан. Орон сууцтай, зүгээр сууж байгаад дажгүй амьдрах бололцоотой болсон нийт олонх Мадурог үг хэлэх бүрд л алга нижигнүүлж явсан даажинтай үнэн Венесуэлийн өнгөрсөн түүхэнд бий. Одоо тэнд инфляци өчнөөн тэгтэй тоогоор хэмжигдэж, иргэд нь даржин аж төрж, арай дажгүй сэхээлэг хэсэг нь эх орноосоо дүрвэж байна.
ОХУ ч ялгаагүй Путин засаглалаа тогтоож тэрбумтнуудаа шоронд хийж, төрд бүхнийг гэсэн уриа хүчээ авч эхэлснээс хойш байдал эвгүйдсэн. Өнөөдөр Оросын эдийн засаг хэцүүхэн байгааг учир мэдэх эдийн засагчид сануулаад, онцлоод эхэлчихсэн. Ямар сайндаа л москвачуудыг талхаар хангадаг том үйлдвэрийнх нь ажилчид хэдэн сар цалингаа аваагүй гэж ажил хаяж өлсгөлөн зарлахав. Москвачуудыг талхаар нь тасалж байж үйлдвэрийн ажилчид цалинтайгаа залгасан нь ердөө саяхны үйл явдал. Хойд хөршийн эдийн засаг хэцүүдэж, рублийн ханш шал арчих болсон шалтгааныг холоос хайх шаардлагагүй. Бизнест нь төрийн оролцоо хүчээ авч, төр бүхнийг чадагч супермэн болсны л гэм. Урд хөршийн тухайд дэлхийн том эдийн засгийн нэг ч сүүлийн үед тод анзаарагдах болсон нэг үзэгдэл нь хөрөнгө оруулагчдыг дайжихад хүргэж байгаа.
Төрийн оролцоотой хүчирхэг компаниудын давамгайлал энэ улсын эдийн засагт муугаар нөлөөлж эхэлсэн гэсэн дүгнэлтийг учих мэдэх улс хэлээд эхэлчихлээ. Төрийн компаниудаа нэгтгэлээ, томрууллаа, төрийн өмчийн ийм тийм компани байгууллаа гэсэн агуулгатай мэдээлэл давтамжтай дуулдах болсныг уншигч та ч анзаарсан байх.
Эрчээ алдахгүй яваа том эдийн засагтай улсуудын түүхийг сөхөхөд зах зээлээ жамаар нь хөгжүүлсэн орнууд л гялалзаж яваа анзаарагддаг. Улстөрчид нь төрд бүхнийг, хүчирхэг төр гэж цээжээ дэлдэж, баялаг бүтээгч, том компаниудаа адалж, өнөөхийг нь иргэд нь олонхиороо дэмжээд алга ташаад эхлэхээр алсдаа байдал бишиддэгийг Венесуэл, ОХУ зэрэг улсаас харчихаж болно. Манайд ч иргэдийнхээ эрх, бизнесийн эрх чөлөөг уландаа гишгэсэн энэ улсуудын эхэн үеийн попрол анзаарагдаад удаж байгаа. Манай эрх баригчид том төсөл эхлүүлсэн улстөрчдийг толгой дараалан баривчилж, томоохон компанийн захирлуудын гарт гав зүүж, үндэсний компанийнхаа хөрөнгийг хураана гэсэн сүржин мэдэгдэл хийж, гадны ганц том хөрөнгө оруулагчаа байсхийгээд дуэлд дуудсан шигээ аж төрцгөөж байна, өнөөхөндөө. Хамгийн эмзэглэмээр нь удирдагчдын энэ үйлдэлд олонх алга ташицгааж байна. Анзаарч харахаар л өнцөг.
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулг Дорнод аймгийн Халхгол суманд хэрэгжиж буй “Шинэ сум” бүтээн байгуулалтын ажилтай танилцлаа.
Түүхт Халхголын тулалдааны 80 жилийн ойг энэ жил ОХУ-тай хамтран тэмдэглэх ажлын хүрээнд тус сумын төвийг шинэчлэх сум дундын бүтээн байгуулалт буюу “шинэ сум” төслийг Халхголд хэрэгжүүлж байна.
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга Дорнын эдийн засгийн чуулга уулзалтад оролцох үеэрээ ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путинтай уулзаж, түүхэн дурсгалтай, байгалийн өвөрмөц тогтоцтой тус сумын хүн ам цөөрч байгаа тул Халхгол сумыг шинэчлэх төслөө танилцуулж, улмаар ОХУ-ын тал санхүүжилтийг шийдвэрлэхээ илэрхийлсэн юм.
Мөн Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга З.Энхболд “Роснефть” нийгэмлэгийн удирдлагуудыг хүлээн авч уулзах үеэр тус компанийн удирдлагууд Халхгол сумын бүтээн байгуулалтын ажилд зориулж, 8 сая евро хандивлах болсноо мэдэгдсэнээр, газар шорооны ажил 2019 оны дөрөвдүгээр сарын 3-нд эхэлсэн юм.
“Шинэ сум” бүтээн байгуулалтын ажлын хүрээнд Халхгол сумын Засаг даргын Тамгын газар, 250 хүний суудалтай соёлын төв, 20 ортой эмнэлэг, 650 хүүхдийн багтаамжтай сургууль, 150 хүүхдийн цэцэрлэг, 180 хүүхдийн дотуур байр, спорт заал зэрэг 11 байгууламжийг барьж байгуулж байна. Ингэхдээ дэд бүтцийг буюу халуун хүйтэн ус, ариун цэврийн байгууламжийг шийдэж байгаа юм.
Бүтээн байгуулалтыг “Их модун” компани гүйцэтгэж байгаа бөгөөд 120 гаруй хугацаат цэргийн алба хаагч, 200 орчим ахлагч, оффицер, нийт 500 гаруй хүн оролцож байна.
Зэвсэгт хүчний жанжин штабын бие бүрэлдэхүүн бүтээн байгуулалтын ажилд оролцож байгаа нь төслийг цаг хугацаанд нь чанартай хийж дуусгахад хамгийн том түлхэц болж байна.
Бүтээн байгуулалтын ажилтай танилцах үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга:
“Бид XX зууны хөдөөгийн бодлогыг 1950, 60-аад онд гаргаж байсан. Одоо бид XXI зууны шинэ хөдөө, орон нутгийн бодлогоо гаргах ёстой. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн асуудлыг бүх түвшинд ярьж, хэлэлцэж эхэлсэн энэ үед тус хуулийн төсөлд тусгагдсан засаг, захиргааны асуудлыг хөндөж ярилцах хэрэгтэй.
Мөн ахуй буюу XXI зуунд хүн яаж амьдрах ёстой вэ гэдэгт, хоёрдугаарт малчдын орлогыг хэрхэн тогтвортой байлгах вэ гэдэгт анхаарлаа хандуулдах шаардлагатай юм. Хөдөөгийн, сумын иргэдийн малаас гаралтай түүхий эд нь баталгаатай борлогддог байлгах, нөгөө талаасаа газар тариалангийн орлогыг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй. Халхгол сумаар жишээ авахад Улаанбаатар хотоос 1000 гаруй км зайтай энэ бүс нутагт газар тариаланг хөгжүүлж хөрш зэргэлдээ улс, хот руу бүтээгдэхүүн экспортлох боломж бий. Өөрөөр хэлбэл, орон нутагт нь ямар нэг байдлаар боловсруулах үйлдвэр барих зэргээр төрөөс бодлогоор дэмжих шаардлагатай гэж үзэж байна.
Мөн Халхголын тулалдааны 80 жилээр бөх барилдуулж, морь уралдуулаад зогсох бус бодит бүтээн байгуулалт босгоё гэж ОХУ-ын Ерөнхийлөгчтэй уулзах үеэрээ ярьсан. Үр дүнд нь бүтээн байгуулалтын ажил өрнөж эхэлсэн. 2019 оны есдүгээр сарын 3-нд бид 80 жилийн ойгоо тэмдэглэнэ. Энэ үед шинэ сумын бүтээн байгуулалт дуусч, үйл ажиллагаа нь жигдэрчихсэн байх болов уу.
Энэ мэтээр бид алслагдсан 100 гаруй сум, орон нутгаа хөгжүүлэх шаардлагатай. 2012 онд УИХ-аар алслагдсан сумдаа шинэчлэхээр болсон 2, 3 хан сум шинэчлэгдээд энэ ажил зогссон. Та бүхэн Халхголын бүтээн байгуулалтаар сум шинэчлэх ажил амжилттай үргэлжилж байгааг харж байгаа байх. Мөн ажилд барилгын цэргийн ангийнхан оролцож байгаа. Дотоодын ажиллах хүчнээрээ бахархаж байна” гэлээ.
Наймдугаар сарын 4-ний өдөр Архангай аймагт гэр бүлээрээ амарч байхдаа болгоомжгүй байдлаас болж 12 хүн түлэгдэж, гурван настай охин газар дээрээ амиа алдсан харамсалтай хэрэг гарсан байна.
Тодруулбал, Архангай аймгийн Өгийнуур сумын төвөөс зүүн тийш 40 км-т орших Өгий нуурын нутаг Урд мэргэн шанаа гэдэг газар иргэн Б-гийн түрээслүүлдэг 4х5 метрийн хэмжээтэй байшинд амарч байсан хүмүүс хоол хийхдээ газан плиткан дээр тавьсан саванд ус гэж андууран бензин хийснээр гал гарсан байна. Хэргийн улмаас Улаанбаатар хотод оршин суух гурван настай Э охин галд шатаж газар дээрээ амь насаа алдсан. Харин хамт байсан гэр бүлийн 5-73 насны нийт 11 хүн хүнд ба хүндэвтэр түлэгдсэн байна.
Хэргийг Архангай аймгийн цагдаагийн газарт шалгаж байгаа юм байна.
“Шилэн нам” түншлэлийн санаачлагч Ч.Сосормаатай ярилцлаа.
-Юуны өмнө Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтүүд Монгол Улсын ирээдүйн болон дэлхий нийтийн хөгжлийн чиг хандлагатай хэрхэн уялдаж байгаа талаар ярилцлагаа эхэлье?
-Үндсэн Хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хэлэлцүүлэг явагдаж байгаа энэ цаг үед бид салбар бүрийн судлаач, эрдэмтдийн саналыг сонсож, хэлэлцүүлэг өрнүүлж байгаа. Үндсэн хууль өнөөгийн Монголын төдийгүй маргаашийн Монголынх хэмээн Б.Чимэд агсны хэлснийг бодож, дэлхий нийтийн хөгжлийн чиг хандлага, улс орныхоо хэрэгцээ шаардлага, хэтийн бодлогыг судалж ул суурьтай хандах хэрэгтэй болов уу. Тухайлбал, Үндсэн хуульд Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хот байна гэсэн заалт бий. Улс орон маань өнөөдөр Улаанбаатар хэмээх ганцхан хотын туйлт улс болчихсонд бүхий л зовлон оршиж байна. Хүн амын тал хувь нь бөөгнөрсөн учраас нийгэм, эдийн засаг, экологи, эрүүл мэндийн түмэн асуудлын занганд орчихож, бид. Тиймээс шинэ нийслэл байгуулж, нийслэлийг улс орны эдийн засгийн төв болгох замаар төвлөрлийг саармагжуулах, улмаар хөгжлөө тэлэх шаардлага үүсч байна. Түүнчлэн хөгжлийн тулгуур төвүүдийн бие даасан статусыг баталгаажуулах асуудал шийдлээ хүлээж байна. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөлд энэ мэт ирээдүйн Монголын асуудлууд тусгагдаагүй л байна даа.
-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах цаг нь болсон гэж улстөрчид хэлж байгаа. Гэтэл судалгааны ажлууд дутагдалтай байх шиг. Улстөрчид хар практикаар асуудалд хандах вий гэсэн болгоомжлол байна уу?
-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хэрэгцээ шаардлага байгааг олон хүн хүлээн зөвшөөрнө байх. Харин цаг хугацааны хувьд өөр өөрөөр хариулах байх. Миний хувьд бэлтгэлээ базааж дууссан цагт л цаг нь болсон гэж хэлнэ. Энэ утгаараа УИХ-д нэг намын төлөөлөл үнэмлэхүй олонх болсон үед эцэг хуульд гар дүрэх цаг болсон гэж үзэж болохгүй. Аливаа эмчилгээ оношоо зөв тавихаас эхэлдэг. Оношоо олж чадвал эмчилгээ үр дүнд хүрэх нь дамжиггүй. Яг түүнтэй адил асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд олон төрлийн судалгаа хийж байж зөв шийдлийг олдог. Өнгөрсөн жилүүдэд Үндсэн хуулийн хэрэгжилтийн алдаа оноог дэнсэлж, иж бүрэн үнэлгээг хийгээгүй өдий хүрчээ. Ул үндэстэй судалгааны ажилгүйгээр асуудлыг тэр дундаа засаглалын хямралыг шийдвэрлэх гэж зүтгэх нь сохроор хандаж байгаатай адил шүү дээ. Тухайлбал, Засаг захиргаа нутаг дэвсгэр, бүсчилсэн хөгжлийн бодлогын асуудлаар манайд дорвитой хийсэн судалгаа алга. Үүнийг хуулийн төслийн багийнхан ч өөрсдөө хэлж байна лээ. Тухайн асуудлаар хангалттай судалгаа байхгүй бол гар хүрэх ч хэрэггүй. Үндсэн хуулийн өөрчлөлт өөрөө хуулийн салбарын инновацийн үлгэр жишээ байх ёстой. Юуны өмнө шинжлэх ухаанч зарчмыг удирдлага болгож, судалгаа шинжилгээний ажлаар эхлүүлмээр санагдана. Эрдэмтэн, судлаачдаас бүрдсэн улс төрөөс хараат бус судалгааны багийг наанадаж 3-5 жил ажиллуулан, тулгамдаад байгаа асуудлуудаа тодорхойлж, шийдвэрлэх хувилбаруудыг боловсруулсан байх шаардлагатай баймаар. Харин үүний дараа л УИХ-ын хуулийн ажлын хэсэг нийгмийн олон талт төлөөллийг оролцуулан байгуулагдах нь зүйтэй болов уу. Цаашид “Үндсэн хууль судлалын төв” байгуулах хэрэгцээ шаардлага ч харагдаж байна.
-Үндсэн хууль төр ба ард түмний хоорондын үндсэн гэрээ юм бол төр дангаар мэдэн өөрчлөх эрх байхгүй биз дээ. Иргэдийн оролцоог хангаж, саналыг тусгаж чадаж байна уу?
-Үндсэн хуулийн аливаа нэмэлт, өөрчлөлт нь нийгмийн өргөн оролцоог хангасан үндэсний хэмжээний зөвшилцлийн үр дүн байх ёстойг үе үеийн эрдэмтэд анхааруулсаар ирсэн. Хэдийгээр манайх эцэг хуулиа олон давхар цоожоор хамгаалсан ч Б.Чимэд агсны хэлснээр “ноён урваач нохой шарваач” тул хэзээ ч тайвширч болохгүй. Эхний цоожийг ард түмний нэр барин “зөвлөлдөх ардчилал” нэртэй түлхүүр тааруулан нээсэн. Зөвлөлдөх ардчилал нь дүр үзүүлэх ардчилал болсныг бүгд л шүүмжилж байгаа. Энэ мэтчилэн Үндсэн хуулийн өөрчлөлт хийх технологийг зөрчин, оролцооны зарчмыг гажуудуулж байна. Одоогийн байдлаар Үндсэн хуулийн 35 хувьд өөрчлөлт хийх дүр зураг харагдаж байгаа. Энэ бол их засвар. Эл тохиолдолд УИХ-ын гишүүдийн гуравны хоёроос илүү хувь нь ард нийтийн санал асуулга явуулахын төлөө санал өгнө гэж найдаж байна. Ер нь цаашдаа суурь үзэл баримтлал гэлтгүй эрх мэдэл хуваарилалттай холбоотой өөрчлөлт бүрт ард нийтийн санал асуулга явуулах заалтыг тусгавал Үндсэн хуулиа найдвартай цоожлох болно.
-Ерөнхийлөгч Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд оруулах төсөл, саналаа УИХ-д хүргүүлж,чуулганы хуралдаанд танилцуулсан. Олон асуудал энэ төсөл, санаачилга дээр яригдаж байна л даа. Зөв, буруу гээд л. Таны хувьд санал нэгдэж байгаа болоод зөрчилдөж байгаа зүйл юу байна вэ?
-Зүйтэй саналууд ч байсан. Бидний хэдэн эрдэмтэн судлаачид, төрийн бус байгууллагууд, намын гишүүд нэгдээд “Шилэн нам” санаачилга өрнүүлээд ажиллаж байна. Улс төрийн санхүүжилтийн ил тод байдал, авлигын эрсдэлийн судалгаа хийж, үр дүнг олон нийтэд танилцуулсан. Энэ чиглэлээр ажилладаг судлаачийн хувьд УИХ-ын сонгуулийн холимог тогтолцоог Үндсэн хуулиар баталгаажуулахыг дэмжиж байгаа. Учир нь сонгууль бүрийн өмнө УИХ-д олонх болсон намын гишүүд үгсэн хуйвалдан сонгуулийн тогтолцоог өөрчилдөг зуршил бий боллоо. Саяхан МАН-ын бүлгийн гишүүд 2020 онд Монгол Улс нэг тойрог системээр сонгуульд орох тухай бүлгийн шийдвэр гарсан талаар мэдэгдсэн. Дэлхийд халагдсан хамгийн муу системийг яагаад дуурайхыг хүссэнийг мэдэхгүй байна. УИХ-ын гишүүд сонгууль, төсөв хоёрыг хэлэлцэхэд амбицаа дарж чадахгүй улс орныг үймүүлж байна.
-Ерөнхийлөгч нам байгуулахад 50001 хүний гарын үсэг цугларсан нөхцөлд нам гэж хүлээн зөвшөөрөх тухай заалт оруулж ирсэн. Энэ заалт дээр байр сууриа илэрхийлээч.
-Ерөнхийлөгчийн санал болгоод буй нийт сонгогчдын таван хувийн босго давсан нам Парламентад суудалтай болох, 50001 гишүүнтэй тохиолдолд намыг бүртгэх зэрэг асуудлыг эцэг хуульд суулгах шаардлагагүй гэж үзэж байгаа. Улс төрийн намын тухай болон Сонгуулийн тухай хуулиар зохицуулж болно. Товчхондоо хэт туйлширч болохгүй. СЕХ намын дотоод сонгуулийг зохион байгуулдаг болж таарахгүй. Иргэдийн хийж чадах, хийх ёстой ажлыг булааж аваад байдаг төр бидэнд хэрэггүй. Үүний оронд гишүүдийнх нь өөрийн удирдлагыг хэрэгжүүлэхэд төсвийн дэмжлэг олгох замаар дотоод ардчилал, засаглалыг сайжруулах боломж бий. Намын дотоод сонгууль тэр дундаа намын даргын сунгааг зохион байгуулахад төсвийн дэмжлэг олгодог болбол нэр дэвшигч нарт тэгш гараа, тэгш боломжийг олгож, бэл бэнчинтэй нөхдийн мөнгөнөөс салгаж өгнө. Эдгээр асуудлыг Улс төрийн намын тухай хуулиар зохицуулах нь зүйтэй.
-УИХ-ын гишүүдийн тоог 108 болгох тухай Ерөнхийлөгчийн саналыг олон нийт бас сайшаахгүй байх шиг байна. Таны санал юу байна?
-Олон нийт дэмжихгүй байгаагийн шалтгаан нь тоо биш, чанарын тухай асуудал болов уу. Тоог нэмлээ ч гишүүдээ чанаржуулж чадахгүй бол ямар хэрэг байх вэ. Бидний өмнө тулгамдаад байгаа Засаглалын гол хүндрэл бол төлөөллийн байгууллага төлөөлөх үүргээ хэрэгжүүлж чадахгүй болоод байгаа явдал. Өөрөөр хэлбэл сонгогчдынхоо нийтлэг эрх ашгийг төлөөлөх бус өөрсдийнхөө эрх ашгийг тэргүүнд тавьдаг болсонд асуудал байна.
-УИХ-ыг хариуцлагатай төлөөллийн байгууллага болгох тал дээр та ямар шийдлийг санал болгох вэ?
-Сүүлийн жилүүдэд Дэлхийн банк болон бусад олон улсын байгууллагын туршлагаас харахад үйлчилгээ хүргэгч тал буюу төртэй ажиллахаас илүүтэй үйлчилгээ хүлээн авагчид буюу иргэдийг чадавхжуулах замаар төрийг хариуцлагажуулдаг болжээ. Өөрөөр хэлбэл хариуцлагатай иргэдээс хариуцлагатай төрийг бүрдүүлэх зарчим руу шилжиж байна. Том гүрнүүдийн дунд орших хөгжлөөрөө цахилж яваа жижиг улсууд иргэдийнхээ эрх мэдлийг нэмэгдүүлж, шууд оролцоог олон талаар хангаснаар засаглалаа сайжруулсан туршлагыг би сонирхож судалдаг. Тухайлбал, Швейцарь, Уругвай, Гүрж, Коста Рика зэрэг улсад иргэд өөрсдөө хууль санаачлах эсвэл хуульд хориг тавих эрхтэй байдаг. Тэнд бүх нийтийн санал асуулгыг өргөн ашигладаг.
-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөлд иргэдийн оролцоог хангах, эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх асуудлууд орхигдлоо гэж зарим судлаач шүүмжилж байсан. Энэ талаар таны байр суурь юу вэ?
-Үндсэн хуульд оруулахаар зэхэж буй өөрчлөлтийн төслийг харахад иргэдийн засаглах эрх, хяналтыг нэмэгдүүлэх санал санаачилга тун хомс байна. Төр эрх мэдлээ ард түмнээсээ авдаг нь үнэн л бол ямар эрхийг шилжүүлэх, ямар эрхийг нь өөрсдөө шууд эдлэхээ шийдэх эрхтэй байдаг. Монгол Улс байгалийн арвин баялагтай ч хүн ам цөөн, хоёр том хөршийн дунд оршдог онцлогтой. Ардчилал балчир, засаглал тогтворгүй, авлигын индекс өндөртэй улс. Ийм улс оронд иргэд нь байнгын сөрөг хүчин байж, төрөө давхар манадаг болж гэмээнэ улс орны аюулгүй байдал хангагдана. Тэгэхээр Үндсэн хуульд ард иргэддээ УИХ-аас баталж байгаа хууль, гарч байгаа шийдвэрт хориг тавьдаг эрхийг үлдээх хэрэгтэй. Ингэснээр иргэд өөрсдийнхөө нийтлэг эрх ашгийг хамгаалах эрхээ сонгосон төлөөлөгчиддөө хэзээ ч бүрэн олгохгүй гэсэн үг. Иргэдэд эцсийн шийдвэр гаргах эрх үлдэнэ. Монголын ард түмэн улс орныхоо аюулгүй байдал, ардчилал, иргэдийн нийтлэг эрх ашгаа сахин хамгаалах улс төрийн шууд эрхтэй болно гэсэн үг. Улмаар ард түмэн үргэлж сөрөг хүчний байр сууринд ажиллах болно. Манаачаа давхар хийх болно. Манайд УИХ-д суудалтай намууд эвсэн сөрөг хүчингүй болох тохиолдол гарч байсан удаа бий. Сөрөг хүчингүй ардчилал гэж байдаггүй. Тиймээс иргэд мөнхийн сөрөг хүчин байх болно. Жишээ нь, Швейцарь улсад Парламентын баталсан хууль, гаргасан шийдвэрийг иргэд хүлээн зөвшөөрөхгүй бол гурван сарын дотор 50 мянган гарын үсэг цуглуулан хориг тавих эрхтэй. Хориг тавьснаар бүх нийтийн санал асуулга явуулах үндэслэл болно. Тиймээс ч Парламент хууль батлахаас өмнө иргэдийн оролцоог өргөнөөр хангаж, иргэний нийгмийн байгууллагатай зөвшилцөж, олон дахин нягталж байж хуулиа баталдаг улс төрийн соёл төлөвшсөн. Нөгөө талаар нийгмийн бүлэг давхаргууд, ашиг сонирхол нь хөндөгдөж байгаа төлөөлөлтэй зөвшилцөх механизм байнга хэрэгжиж байдаг.
-Иргэд хориг тавих эрхтэй болсноор Үндсэн хуульд заасан хууль тогтоох эрх мэдлийг зөвхөн УИХ хэрэгжүүлэх заалттай зөрчилдөх үү?
-Иргэд хориг тавих эрхийг эдэлснээр Парламентын хууль тогтоох эрх мэдэлд халдсан зүйл огт болохгүй. Ерөнхийлөгч УИХ-аас баталсан хууль ба бусад шийдвэрт хориг тавих бүрэн эрхтэй ч УИХ-ын гишүүдийн гуравны хоёр хүлээн авахгүй бол хориг хэрэгждэггүй. Хэдийгээр манай улс Парламентын засаглалтай ч хэмжээлшгүй эрхийг төлөөллийн байгууллагад олгоно гэсэн үг биш шүү дээ. Иргэд нь эцсийн шийдвэрийг гаргах эрхтэй хэвээр үлдэж байж ард түмний засаглах эрх бүрэн хэрэгжинэ. Иргэд нь засагладаг нийгэмд Парламент хэзээ ч бүлэглэлийн гарт орохгүй. Шинэ удирдагч гарч ирээд шинэчлэл нэрийн дор гэнэтийн радикал өөрчлөлт хийх боломжгүй. Иргэд нь эрх мэдлээ атгадаг нийгэмд дарангуйлагч төрөх хөрс суурь бүрдэхгүй. Хувь заяа нь өөрсдийнх нь гарт байгаа гэдгийг мэдэрсэн иргэд улам хариуцлагатай болдог. Төлөөллийн ардчилал төгс биш, олон сул тал бий. Шууд ардчилал ч дангаараа хэрэгжихэд түвэгтэй. Харин хослуулан оновчтой хэрэглэж чадвал үр дүнтэй. Ард иргэддээ эрх мэдлийг илүүтэй өгсөн тэр нийгэмд ардчилал хөгжиж, иргэдийн хяналтад оршдог төр тогтвортой оршдог.
-Үндсэн хуулийн өргөн барьсан төсөлд эдгээр саналууд тусгагдах боломжтой юу. Эсвэл цаг хугацааны хувьд оройтсон уу?
-Өнөөдөр улстөрчид иргэдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх тухай ярихгүй, бодлогын хувилбарууд дэвшүүлэхгүй байгааг гайхаж байгаа.
Энэ асуудлаар бид нийгэмд илүү чанга дуугарах хэрэгтэй байх л даа. Хэрвээ олон нийт дэмжиж, нийгмийн давлагаа үүсгэвэл хууль тогтоогчид нухацтай хандана гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Мөн Үндсэн хуульд суурь үзэл баримтлал, зарчмын өөрчлөлт оруулахын өмнө ард түмнээсээ асуудаг, өөрчлөлтийг бүх нийтийн санал асуулга явуулж байж шийдвэрлэхээс Үндсэн хуулийн шинэчлэлээ эхлүүлье гэж уриалмаар байна.
Түрүүч нь №152(6253) дугаарт
Төрийн соёрхолт хөгжмийн зохиолч Цэдэн-Ишийн Чинзориг
Монгол Улсын төрийн соёрхолт хөгжмийн зохиолч Цэдэн-Ишийн Чинзориг 1955 онд Булган аймгийн Могод суманд төржээ. Тэрээр 1975 онд Улаанбаатар хотноо Багш нарыг бэлтгэх сургуулийн дуу хөгжмийн ангийг, 1986 онд Уралын хөгжмийн дээд сургуулийн хөгжмийн зохиолчийн ангийг тус, тус төгссөн. Анхны багш нь Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, төрийн хошой шагналт, ардын жүжигчин Н.Жанцанноров бөгөөд анхны уран бүтээл нь “Учран золгохын ерөөл” дуу байв. Урын сандаа 300 гаруй нийтийн болон найрал дуутай бөгөөд цөөхүүл болон найрал хөгжмийн 400 гаруй бүтээл туурвижээ. 1990 онд “Илдэн уулын цуурай” оратори нь Азийн шилдэг бүтээлийн жагсаалтад бичигдэж, ЮНЕСКО-гийн алтан санд бүртгэгдсэн байна. 1994 онд “Дууны хорвоо” бүтээл нь шилдэг бүтээлээр шалгарч “Морин хуур” уралдааны тэргүүн шагналыг хүртсэн. “Илдэн уулын цуурай”, “Тэмүүжин” дуурь, “Үүлэн цэнхэр хангай”, “Ус мөрөн олон чиг”, “Намрын дурсамж”, “Зүүдний говь”, “Учран золгохын ерөөл” бүтээлүүдээрээ 1996 онд Төрийн соёрхол хүртжээ.
Монгол Улсын төрийн соёрхолт хөгжмийн зохиолч Цэдэн-Ишийн Чинзоригийн гэргий, сэтгүүлч Даваасүрэнгийн Ганмягмартай уулзаж хөөрөлдлөө.
-Таны хань Монголын их суут хөгжмийн зохиолч байсан. Та ч дуу хөгжмөөр дамжиж ханьтайгаа танилцаж учирсан. Өнөө цагт нийтийн дууны урлаг мөхөл рүүгээ орлоо гэж ярих юм?
-Миний хань Монгол Улсын төрийн соёрхолт хөгжмийн зохиолч Цэдэн-Ишийн Чинзориг. Дууны уран бүтээлтэй ойр байдаг хүний хувьд уран бүтээлчид бүтээлээ бүх хүнд зориулан хийдэг. Зөвхөн монгол биш дэлхий нийтэд зориулан хийдэг. Тиймээс хэн нэгэн хүн түүнийг өмчлөх нь ёс зүйд нийцэхгүй. Дэлхий нийтээр зохиогчийн эрхийг дээдэлдэг. Монгол Улсад зохиогчийн эрхийг хамгаалах гэж үзэж байна. Зохиогчийн эрхийн төлөөх үйл ажиллагаанууд явуулж байгаа нь их сайшаалтай. Гэхдээ яг үнэндээ зохиогчдын эрх хамгаалагдаж байгаа эсэх нь зөрчилтэй байгаад байна. Дуучид, жүжигчид гэх мэт гүйцэтгэгч нь тухайн зохиолынхоо эзэн нь болох нь олон юм. Гэтэл гүйцэтгэгчид бүтээгчдийн хийсэн дууг өөрийн өмч мэт байлгах нь сонин. Манай талийгаачийн үеийн уран бүтээлчид ийм байгаагүй, бүх нийтэд зориулж хийдэг. Одоо хэн нэгний хийсэн дууг худалдаж авах юм бол тухайн хүний өмч болно. Энэ нөхцөл үүсээгүй үед ярих томоохон асуудлууд байдаг. “Дууны хорвоо” гэдэг дууг ардын жүжигчин Аюурзанын Долгор эгч сайхан амьдруулаад дуулчихсаныг хүмүүс мэднэ. Хүмүүс ихэвчлэн дуулсан дуучин, жүжиглэсэн жүжигчнээр нь хүлээж авдаг. Ардын уран зохиолч Б.Лхагвасүрэн ахын шүлэг “Жамын цаана нуугдах аргагүй” гэдэг дууг гавьяат жүжигчин Төвшинтөгс шиг дуулсан хүн байхгүй. Тиймээс Төвшинтөгсөөр овоглох нь аргагүй. Жишээлбэл, “Дунгаамаа”-г Баасанжав ах маш сайхан дуулсан. Тэр хүн дуугаараа “Дунгаамаа” Баасанжав гэсэн нэртэй болчихсон. Ийм сайхан уран бүтээлчдэд би талархдаг. Тиймээс дууг амьдартал нь дуулсан дуучдаас давж дуулж чадахгүй бол дууг та нар унагаж дуулах хэрэггүй гэж залуу дуучдад хэлье. Хангалтгүй дуулсан дуучидтай хааяа утсаар холбогдоход “Би тэр хүнээс худалдаад авчихсан байхгүй юу” гэж хариулдаг. Миний хань амьд байсан бол элдвийн дэмий дуучид дууг нь дуулахыг сонсоод “Дэмий дээ миний хүү” гэж л хэлэх байсан байх даа.
Зүүн гараас дуучин Д.Отгонжаргал, Д.Ганмягмар, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Ш.Гүрбазар нарЗүүн гараас дуучин Д.Отгонжаргал, Д.Ганмягмар, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Ш.Гүрбазар нар
-Өөрөө 25 дугаар суваг телевизэд нэвтрүүлэг хийж байгаад их хөгжмийн зохиолч Чинзоригтой танилцсан гэдэг бил үү?
-Ханьтайгаа танилцахын хувьд Монголын радиод байхад танилцаж байсан. Тухайн үед манай хүн залуу хөгжмийн зохиолч. Наяас ерээд оны үед шинэ уран бүтээлүүд нь гарчихсан. Би Монголын радиод концертын студид ажиллаж байсан. Тэр үед бүх л хөгжмийн зохиолчид Монголын радио концертын студид дуугаа бичүүлдэг байлаа. Тухайн үед би Чинжигийг “Нутгийн ах минь” гэж хүндэлдэг байсан. Оюутан байхаасаа л “Намрын дурсамж”, “Үүлэн цэнхэр хангай”-г дуулдаг байсан. 25 дугаар суваг телевизэд ажиллаж байхад дотно танилцсан. Тэр үед “Дуу төрсөн түүх” гэдэг нэвтрүүлэг хийдэг байсан. “Намрын дурсамж” дууны “Дуу төрсөн түүх” нэвтрүүлэг хийсэн. Тэр үед хавар болж байсан. Чинзориг бие тааруу гээд эмнэлэгт хэвтлээ гэж сонсогдож байсан. Тэгтэл манай захирал З.Алтай “Тэр Чинзориг чинь танай нутаг биз дээ” гэж байна. “Тийм, яасан” гэсэн чинь “Цаадахын чинь бие муу, эмнэлэгт хэвтэж байгаа гэж байна. Чи эргэлтээр оч. Тэр хүний тухай нэвтрүүлэг хий” гэхэд би зөвшөөрсөн. Тухайн үед манай хадам ээж ганц хүүдээ амин хайртай учраас утсаар ч яриулдаггүй байсан. Олон түмнээс хүүгээ харамлаж байгаа нь тэр. Тэгээд арайхийж холбоо барьж очиж уулзсан даа. Бие нь үнэхээр ядруухан байсан.
-Алдрын оргилд гарчихсан авьяасын тэнгэр хүүгээ ангир ээж нь алив бүхнээс харамлан халаглан хайрлаж байж дээ?
-Тэгээд тухайн үед нэвтрүүлэг хийхээр боллоо. Нэлээд хугацаа өнгөрсний дараа “Намрын дурсамж” нэвтрүүлгийг хийж илүү танилцсан. Энэ нэвтрүүлгийг хийхэд надад өөрийнхөө хамаг нандин гэсэн бичлэгүүдээ өгсөн. Хуурцгийг авчихаад би өөртөө ч итгэхгүй гар салгалж байсан. Энэ бол гайхамшиг шүү дээ. Хүн юманд амархан баярлаж, амархан зүйлд уярдаг юм байна гэдгийг тэр үед би өөрөөсөө харсан. “Нэвтрүүлэг нь яаж байна, би очих уу” гээд утсаар холбогдоно. Нэвтрүүлгийн эвлүүлэг хийхэд хүртэл хамт сууж байсан. Орой ажлаа тараад хамт алхдаг байлаа. Хамт алхаж байхдаа л “Өвдчих вий” гэж санаа тавьж явсаар байгаад дотноссон доо.
Д.Ганмягмар хүүхдүүдийн хамт
-Чинжиг өөрөөс чинь их олон ах байсан гэдэг байх аа?
-Бид хоёр чинь нэг л жилтэй улс шүү дээ.
-Шарав гуай өөрийг чинь танайхнаас гуйгаад ирэхэд Чинжиг өөртөө “Зуу татдаг нь манайд байна. Зурагтаар гардаг нь танайд байна” гэсэн онигоо зохиочихсон сууж байсан гэдэг үнэн үү?
-Тэр үнэн үнэн. Шарав ах гуйсан. Албан ёсоор хадаг тавьж бэр гуйлгана гэсэн нь үнэн. Бид хоёр адилхан жилтэй. Манай хүн чинь танилцаад л Дуурь (ДБЭТ) луу дагуулж ороод Булган (МУУГЗ Эрдэнэбулган) ахтай ч танилцуулсан. Би тэр үед их ичсэн. Дараа нь “Манай багш дээр очно” гээд Жанцанноров гуайнхыг зориход “Би ичээд байна” гэсэн. Тэр үед Чинжиг минь “Зүгээр ээ, чамаас залуу эхнэртэй” гэхэд нь санаа амраад Жанцанноров гуайнд очсон доо. (инээв. сур) Эрдэнэбулган ахтай уулзахад хэрэг хийчихсэн хүн шиг байсан. Тэр үед Булгаа ах бид хоёрыг хичнээн гоё хүлээж авсан гэж санана. Тухайн үед “Та хоёр ямар адилхан юм” гэж байсан. Бид хоёрыг “Муухай байна, боль” гэж байсан хүн нэг ч байхгүй. Бүгд л бид хоёрыг гоё хүлээж авч байсан. Тухайн үед Жанцанноров гуай нөхөрт маань “Чи битгий хүүхдийн амьдрал баллаад хаячихаарай. Эрүүл мэндээ бодно шүү, чи” гэж захиж байсан. Харамсалтай нь тэр минь бидэнтэйгээ тийм ч удаан хамт байж чадаагүй дээ.
-Монголын их суут хөгжмийн зохиолчийн үр садаас авьяас билгийн оч цахилж байна уу?
-Ямар ч байсан нэг хүүхэд маань коллежоо хөгжимчнөөр төгсчихлөө. Хичээлийнхээ хажуугаар нэг группт очоод тоглоод, дуулаад байгаа. Одоо бакалаврт сууж байна. Найзалж буй найзууд нь өөрийнх нь мэргэжлийн төрлийн хүмүүс. Нэг нь Дуурийн оркестрт сууж байна. Энэ хоёр маань хөгжмийг эхийн хэвлийд байхаасаа сонсож өссөн. Хөгжимтэй яах аргагүй холбоотой. Бид хоёрын хүсч мөрөөдсөнөөр аялгуун дунд өссөн. Бид хоёр их дуулдаг байсан. Надад зориулсан дуу ч бий. Манай нөхөр Баасанжав гуайгаар дуулуулна гэж байсан. Амьддаа бол утсаар л сонсож байснаас өөрөөр сонсож байгаагүй. Тэр дууг бид хоёр их дуулдаг байсан. Банхар Пүрэвжавын шүлэг “Дорноос хүрэх саран” гэдэг дуу.
-Тэр дууг нэг дуулж болох уу?
-“Дорноос хүрэх саран
Дотор арвилам туяатай
Домгийн гүнж шиг чи минь
Дуулах зүрхнээс уяатай”. Ингээд л бид хоёр дуулдаг байсан даа. Манай нөхөр гэрт хүн ирэхээр төгөлдөр хуураа тоглоод дуулж өгнө. “Чамд дууны жоохон юм байна” гэж намайгаа бас хөөрхөн өхөөрдөхөө мартахгүй ээ. Хэрвээ би Чинжигийгээ амьд мэнд байсан бол мундаг дуучин болчихсон байх байсан гэдэгт ер эргэлздэггүй шүү.
-Хүний хувь тавилан л юм даа. Дуучин заяанд хүргээгүй ч дууны хорвоог ойлгох тавиланд өргөжээ гэж би хувьдаа хүндлэх л юм байна. Ингэхэд та аль нутгийн хүн бэ?
-Би Булган аймгийн Сайхан сумынх, манай нөхөр Могод сумынх. Могод сумаас яруу найрагч Санжжавын Оюун, Оюунчимэг эгч хоёр байна. Би могодынхонтойгоо ойр байдаг.
-Хоёр охин чинь аавыгаа амьдрал дээр мэдэхгүй ч мэргэжлийн хөгжимчид болохоор зохиол бүтээлээр нь сайн мэднэ биз?
-Бид хоёр гэдсэнд байхаас нь л дуулдаг байсан. Хэвлийд байхаасаа л аавынхаа бүтээлийг сонсож байсан даа. Төрснөөсөө хойш би аавынх нь дууг үргэлж сонсгодог байлаа. Талийгаачийнхаа “Чингис хааны говь” цомгийг Солонгост хэвлүүлж ирээд хоёр охиндоо л их сонсгодог байв. Цөөхөн хувь хэвлэсэн хэдий ч маш чанартай сайхан цомог болсон. Ер нь манай хоёр охин хүн болж ирэхдээ л аялгуунд өлгийдүүлж ирсэн дээ. Долоо хоногийн дөрвөн өдөр би Хөгжим бүжгийн сургууль дээр өнждөг байсан. Тавдугаар ангид нь мэргэжлийн хичээл заахад эцэг, эх нь заавал суух ёстой. Би өөрөө л дагуулж явна. Хааяа хүү маань очно. Хүү Энхсайхан минь л хоёр дүүдээ аавын оронд аав болж өдий хүрсэн дээ. Хүүгийнхээ хүүхэд насыг үгүй хийчихсэн юм шиг сэтгэгдэл одоо ч төрж өрөвддөг шүү.
-Том хүү одоо хаана байна?
-Энхсайхан маань Шведэд гэр бүлээрээ амьдарч байна. Сайхан ханьтай, сайн хадмуудтай учирсан. Хүний заяа төөрөг гэдэг цаанаасаа өгөгдөлтэй байдаг. Миний хүү сайхан эхнэртэй. Түрүүн нээрээ, манай Чинжиг сүй тавьсан тухай чи асуусан. Шарав ах, Мийгаа ах хоёр манай ахынд очиж хадаг тавьсан нь үнэн. Тэр нэг хошин үгийг Шагдарын Уянга зохиосон юм уу, арай Чинзориг өөрөө зохиогоогүй байх. Цоодол гуай тэрэнд их оролцсон. Одоо бодоход өөрсдөө л мөр мөр нэмсэн байх. Цэвээнлхаазал гэдэг залуу байсан даа. Завханых. Одоо хурандаа болчихсон. Эд нар чинь л алиална. Манай Чинзоригийг “Зурагтаар гардаг нь танайд байна. Зуу татдаг нь манайд байна” гэх мэтчилэн алиалдаг байсан. Хөгжмийн зохиолчдын онигооны номонд орчихсон байдаг юм гэсэн. Хороололд манай ахынд очиж хадаг тавихдаа сүүтэй, хадагтай очсон юм билээ. Манай хүргэн ах Хэнтийнх, Шарав ах Хэнтийнх тэгээд энэ хэд яриа хөөрөө болж сууцгаасан гэсэн. Чинзориг гэртээ тогтож ядан хүлээгээд л, би ажил дээрээ байсан. Манайх чинь 11 хүүхэдтэй айл, найм дахь нь би. Миний аав мундаг гоё монгол эр хүн байсан. Манай аав адуучин эр хүн байсан даа.
Э.НАРАНЗАЯА
Тээврийн цагдаагийн албаны урьдчилан сэргийлэх албаны мэргэжилтэн, ахлах дэслэгч Ч.Чимэдбаттай ярилцлаа.
-Нийслэлд явагдаж буй зам засварын ажил болон бусад шалтгааны улмаас хэд хэдэн замыг хэсэгчлэн хааж байна. Энэ талаар тодруулахгүй юу. Хэдэн хүртэл хаах вэ?
-БНТУ-ын үндэсний их хурлын дарга Мустафа Шентоп тэргүүтэй зочид төлөөлөгчид долдугаар сарын 29-31-ний өдрүүдэд Монгол Улсад төрийн айлчлал хийж байна. Айлчлалын үед цагдаагийн байгууллага чиг үүргийнхээ дагуу хөдөлгөөний аюулгүй байдлыг хангах чиглэлээр гудамж замыг хэсэгчилж хааж байгаа. Амарын гудамж, Их сургуулийн гудамж, Энхтайваны өргөн чөлөө, Чингисийн өргөн чөлөө зэрэг замуудыг хэсэгчилж тодорхой хугацаагаар хаасан. Гэхдээ хөдөлгөөнд оролцож буй жолооч нарт хүндрэл учруулахгүй, бухимдуулахгүй байх үүднээс л чиглэж болох хөдөлгөөнүүдийг зохицуулаад ажиллаж байна.
Ачаалал их уулзваруудад Тээврийн цагдаагийн албаны хоёроос гурван албан хаагч ажиллаж хөдөлгөөн зохицуулж үүрэг гүйцэтгээд ажиллаж байна. Энэ талаарх мэдээллийг авто радио 96.3-аар иргэдэд шууд хүргэж байгаа. Мөн хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудтай хамтраад иргэдэд цаг үеийн нөхцөл байдлыг дамжуулж байна. Цаг уурын нөхцөл байдал, борооноос шалтгаалж зохиомол түгжрэл үүсч байгаа. Зорчих хэсэг нойтон үед хурдаа тохируулж, төв замыг сонгохгүй байхыг жолооч нарт зөвлөж байна.
-Зам засварын ажлаас шалтгаалж хэд хэдэн газар зам хаасан байсан?
-100 айлын зам буюу Цагдаагийн гудамжийг зам засвартай холбоотойгоор хэсэгчилж хаасан. 32-ын тойргоос 100 айлын уулзвар хүртэлх 1.6 км замд өргөтгөл шинэчлэл хийж, гурван хэсэг хувааж хааж байна. 32-ын тойргоос “Хангай хотхон” хүртэлх 0.3 км замыг зургадугаар сарын 28-наас долдугаар сарын 10-ны өдрүүдэд хаасан. “Хангай хотхон”-оос Улсын бүртгэлийн ерөнхий газар хүртэлх 0.6 км замыг долдугаар сарын 15-ны өдрөөс 28-ныг хүртэл хааж байна. Улсын бүртгэлийн ерөнхий газраас 100 айлын уулзвар хүртэлх 0.7 км замыг долдугаар сарын 28-наас ирэх сарын 15-ныг хүртэл хаана. Иймд тус чигийн авто замаар зорчих болон үйл ажиллагаа явуулж буй аж ахуйн нэгж байгууллагууд барилгын ажил хийгдэх хугацаанд үйлдвэр үйлчилгээгээ төлөвлөөд явах хэрэгтэй байна.
-Олон хүн аймгийнхаа наадмыг зорьсон байх. Нөхцөл байдал ямар байв?
-Амралтын өдрүүдэд Тээврийн цагдаагийн албанд 366 мэдээлэл бүртгэгдсэн. Үүнээс зам тээврийн ослын шинжтэй 226 дуудлага мэдээллийг хүлээн авч шалгасан.
Осол хэргийн улмаас зургаан хүн гэмтсэн. Мөн алба хаагчдаас хийсэн хяналт шалгалтаар согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодсон 70 жолоочийг илрүүлж, цаашид гарч болох хор уршгаас урьдчилан сэргийлж, хуулийн дагуу шийдвэрлэж ажилласан. Энэ амралтын өдрүүдэд орон нутгийн замд ноцтой осол, хэрэг бүртгэгдээгүй. Гэхдээ амралт зугаалгын цаг үргэлжилж байгаа.
Усархаг бороо их хэмжээгээр орж байгаатай холбоотойгоор замын хөдөлгөөнд оролцож байгаа жолооч нар хурдаа тохируулах шаардлагатай байна. Албан хаагчид 21 аймгийн нутаг дэвсгэрт хөдөлгөөнд оролцож байгаа жолооч нарын хурдыг хэмжиж хөдөлгөөнт байдлаар хяналт тавьж ажлаа зохион байгуулаад явж байна. Жолооч нар маань энэ пост цагдаатай, өнгөрчихвөл цагдаа байхгүй гэсэн сэтгэхүйгээр хурд хэтрүүлж согтуугаар замын хөдөлгөөнд оролцож яваад зам тээврийн ослын хохирогч болдог. Ийм учраас Тээврийн цагдаагийн албанаас хяналт шалгалтаа хөдөлгөөнт байдлаар зохион байгуулж байна. Нийт хөдөлгөөнд оролцож байгаа жолооч нар хаана ч явсан таныг цагдаа хянаж байгаа гэдгийг ухамсарлах хэрэгтэй байх. Хөдөө орон нутгийн замд бүрэн бус тээврийн хэрэгсэлтэй хөдөлгөөнд оролцох, хүүхдийг буруу тээвэрлэх зэрэг зөрчлүүд их илэрдэг.
-Сая том оврын автобус шатсан хэрэг гарсан гэсэн. Энэ талаар тодруулахгүй юу. Ойрмогхон хугацаанд л хэд хэдэн автобус шатсан хэрэг гарлаа. Ямар зөрчил гаргасны улмаас шатаж байна вэ?
-Төв аймгийн нутаг дэвсгэрт том оврын автобус шатсан хэрэг гарсан. Хөдөлгөөнд оролцож буй жолооч тээврийн хэрэгслийнхээ бүрэн бүтэн байдлыг хангахгүй бол том оврын автобус шатсан хэрэг нэг бус удаа гарлаа.
-Энэ сарын дундуур Тээврийн цагдаагийн албанаас өндөржүүлсэн бэлэн байдалд ажилласан гэсэн. Энэ хугацаанд замын хөдөлгөөний нөхцөл байдал ямар байв?
-Үндэсний их баяр наадмын өдрүүд буюу долдугаар сарын 10-15-ны өдрүүдэд алба хаагчид өндөржүүлсэн бэлэн байдалд ажилласан. Энэ хугацаанд Тээврийн цагдаагийн албанд 960 гаруй дуудлага мэдээлэл бүртгэгдсэний 600 гаруй нь зам тээврийн ослын шинжтэй байсан. Зам тээврийн ослоос шалтгаалаад баяр наадмын үеэр 13 хүн амь насаа алдсан. Үүний 12 нь орон нутгийн замд байсан. Үүнтэй холбоотойгоор Цагдаагийн ерөнхий газар, Тээврийн цагдаагийн албанаас “Яараад яахав дээ” аянг эрчимжүүлэн зохион байгуулж ажиллаж байна. Жолооч нар маань энэ аянд нэгдэж, замын хөдөлгөөнд хурдаа тохируулан оролцох хэрэгтэй. Өөрийгөө болон хайртай хүмүүсээ хүндэлж байгаа хэрэг. Хамт зорчиж яваа хүмүүсийнхээ амь насыг хариуцаж яваа гэдгээ ухамсарлаж 100 км цагийн хурдтай явж байгаа бол 80 км цаг болгоорой. Хурдан явж ирэв үү гэж биш сайн явж ирэв үү гэж мэнд мэддэг шүү дээ. Цагдаагийн байгууллага зам тээврийн ослоос урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг зохион байгуулж байгаа ч хөдөлгөөнд оролцож байгаа жолооч нарын сахилга бат, ухамсар гэдэг зүйл чухал.
-Тав хоногийн дотор л 13 хүн зам тээврийн ослоос амь насаа алдана гэдэг харамсалтай юм. Хурд хэтрүүлснээр зам тээврийн ослын хохирогч болж байгааг иргэд ойлгож байгаа байх. Өөр ямар шалтгаанууд байна?
-Зөвхөн хурднаас шалтгаалж биш ядарсан, зүүрмэглэсэн үедээ зам тээврийн ноцтой осол хийсэн тохиолдол сая хэд хэд бүртгэгдлээ. Манайхан орон нутгаасаа оройхон гараад шөнөжин давхиад хар зам дээр гараад ирдэг. Шөнөжин жолооны ард суусан хүн ядарч нойр нь хүрнэ. Нойр хүрч байгаа ч зүүрмэглэхээ мэддэггүй. Хэсэг замыг зүүрмэглэж туулчихаад цочоод сэрж байгаа тохиолдол байдаг шүү дээ. Ингэж яваад л өөрийнхөө болон өрөөлийн амь насыг хохироож, эд хөрөнгийг нь сүйтгэдэг. Ядарсан л бол орон нутгийн замд битгий жолоо барь. Жолоо сэлгэх хүнтэй бай. Амарч ядаргаагаа гаргаж, нойроо сэргээгээд хөдөлгөөнөө үргэлжлүүлж болно шүү дээ. Ингэснээр та зам тээврийн ослоос өөрийгөө, хамт яваа хайртай хүмүүсээ хамгаална. Нүд ирмэхийн зуурт л та зам тээврийн ноцтой осол хийж хэдэн ч хүний амийг авч одох эрсдэлтэй. Үүнийг цаг тутам санаж, ухамсарламаар байна даа.
-Зам тээврийн осолд холбогдож байгаа тээврийн хэрэгслийг та бүхэн судалдаг байх. Манайд буруу талдаа жолооны хүрдтэй тээврийн хэрэгсэл олон байгаагаас нь зам тээврийн осол буурахгүй байгаа гэх яриа байдаг. Энэ талаар судалгаа мэдээлэл байдаг уу?
-Манай улсад 900 гаруй мянган тээврийн хэрэгсэл бүртгэлтэй байдаг. Үүний 800 гаруй мянга нь автомашин. Өдөр тутам бол 400 гаруй мянган тээврийн хэрэгсэл хөдөлгөөнд оролцог. Нийт бүртгэлтэй байгаа тээврийн хэрэгслийн 51-ээс дээш хувь нь буруу талдаа жолооны хүрдтэй, Японд үйлдвэрлэсэн автомашинууд байдаг. Гүйцэж түрүүлэх үйлдэл хийх үед ийм жолооны хүрдтэй тээврийн хэрэгсэл эсрэг урсгалд бүтэн орж байж л урдаас ирж буй тээврийн хэрэгслийг харах боломжтой. Эсвэл хажууд сууж буй зорчигчоороо замаа харуулж гүйцэж түрүүлдэг. Өнөөх нь тээврийн хэрэгслийг гүйцэд хардаггүй, ирж яваа тээврийн хэрэгслийг цаашаа явж байна гэж харах ч юм уу ийм байдлаар гүйцэж түрүүлэх үйлдлийг буруу хийж аваар хийх тохиолдол байдаг. Гэхдээ буруу талдаа хүрдтэй тээврийн хэрэгсэл гэхээс илүү жолоочийн хариуцлагын асуудал яригддаг.
-Наадмын дараа намар гэдэг. Амралт зугаалгын цаг дуусна. Замын хөдөлгөөний ачаалал эрс нэмэгдэнэ. Энэ үеэр ТЦА-ийн албанаас замын хөдөлгөөнийг бууруулах ямар ажил зохион байгуулахаар төлөвлөж байна вэ?
-Сар орчмын дараа л хичээлийн шинэ жил эхэлнэ. Орон нутгаас 100 гаруй мянган тээврийн хэрэгсэл нийслэлд орж ирдэг. 500 гаруй мянган тээврийн хэрэгсэл замын хөдөлгөөнд оролцохоор томоохон худалдааны төвийг чиглэсэн хөдөлгөөн ачаалал их авдаг. Үүнтэй холбоотойгоор нийслэлд орон сууцны хоорондох таван цэгт зохион байгуулалтыг өөрчилж өгсөн. Чингэлтэй дүүргийн нутаг дэвсгэр “Мөнгөн завьяа” дэлгүүрийн хажуугаар хойшоо Ард кино театр луу гардаг замыг хойш нь нэг чигийн хөдөлгөөнд оруулж өгсөн. Мөн “Компьютер ланд”-ыг нар буруу эргэх буюу ороод зүүн талаар хойшоо тойроод баруун талаар нь урагшаа гардаг болгож зохион байгуулсан. Мөн найман шарга худалдааны төв, 25 дугаар суваг телевизийн хоорондох замыг хойшоо С1 телевиз рүү гардаг гарц хүртэл хойшоо нэг чигийн хөдөлгөөнтэй болгож өгсөн. “Теди” худалдааны төвөөс урагшаа урт цагааны уулзвар хүртэлх замыг нэг чигийн хөдөлгөөнд оруулж өгсөн байгаа. Мөн Баянзүрх нутаг дэвсгэр Жуковын музейн баруун талаас “Гялс” төв рүү явж байгаа орон сууцны хорооллын дундах замыг баруун тийш нь нэг чигийн хөдөлгөөнд оруулсан. Нийт хөдөлгөөнд оролцож буй жолооч нар тэмдэг, тэмдэглэгээг анхаарч замын хөдөлгөөнд оролцохыг зөвлөж байна.
Өглөө бүр тантай хамт байдаг “Өдрийн сонин”-ы даваа гаригийн дугаар 20 нүүрээр хэвлэгдэж, та бүхний гар дээр хүрч байна.
Нийслэлийн газрын
албанаас шинээр 32
байршилд нийтийн эдэлбэр
газрыг тогтоон, зарим газрын
хууль бус зөвшөөрлийг
цуцалсныг зарлалаа. Энэ тухай сурвалжлагыг нэг, дөрөвдүгээр нүүрнээс уншаарай.
Олон улсын
харилцааны судлаач,
профессор Д.Баярхүүтэй
Ерөнхийлөгчийн АНУ-д
хийсэн айлчлалын талаар
ярилцсаын нэг, хоёрдуүаар нүүрнээс харин Зам, тээврийн
хөгжлийн яамны Төрийн
нарийн бичгийн дарга
С.Батболдтой хийсэн ярилцлагыг нэг болон тавдугаар нүүрнээс, уншиж сонирхоорой.
Манай сонины нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлж байдаг гуравдугаар нүүрэнд нийтлэлч Ц.Баасансүрэнгийн “Байгалийн баялаг нийтийн мэдэлд гэдэг нь
яг жинхэнэдээ юу гэсэн үг вэ?” нийтлэл хэвлэгэдлээ.
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч
Х.Баттулга АНУ-д айлчилсан билээ. Энэ
айлчлалын талаар гадаадын
хэвлэлд юу гэж бичсэнийг орчуулан уншигчдадаа хүргэж байгааг гадаад мэдээний есдүгээр нүүрнээс унших боломжтой.
“О.Дөлгөөнийг салхин цэцэг
өвчний оноштойгоор амиа
алдсанд мэргэжлийн эмч нар
эргэлзэж байна” нийтлэл баримт, үйл явдлын долдугаар нүүрэнд хэвлэгдлээ.
Москвад
эсэргүүцлийн хөдөлгөөн
тасрахгүй байгаа тухай
мэдээлсээр байгаа билээ. Энэ хөдөлгөөний эргэн тойронд юу болж байгаа талаар 11 дүгээр нүүрнээс унших боломжтой.
12 дугаар нүүрэнд дэлхий дээр хамгийн үнэтэй зарагдсан алдартай гурван зургийн үүх түүх болон өгүүлэмжийн талаар орчуулж, мөн урлаг судлаачаас тодруулан бэлтгэсэн материалыг уншиж сонирхоорой.
Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн
Лувсанжамцын Банзрагчтай хийсэн ярилцлагыг 13 дугаар нүүрэнд хэвлэлээ.
Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://admin.dnn.mn/plugins/news/login/
Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы даваа гаригийн дугаараас уншаарай.
Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. Мөн “Мөнгөн завъяа” дахь сонин борлуулах цэг, Сансрын үйлчилгээний төв дэх сонин борлуулах цэг, Хан-Уул дүүргийн 19 дүгээр хорооллын үйлчилгээний төвд байрлах сонин борлуулах цэг, Саппорогийн “Миний дэлгүүр” дэх сонин борлуулах гол гол цэгүүдээс худалдан авч болохыг дуулгая. Түүнчлэн “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.
Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу. Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88085029 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээллийг аваарай.
“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 19001987-гоос лавлана уу.
“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮХЭН ТАНТАЙ ХАМТ
“Үндэсний төв цэнгэлдэх хүрээлэн” байгуулах төслийн концепц, загвар зураг төсөл боловсруулах уралдаан зохион байгуулах тухай Нийслэлийн Засаг даргын А/787 дугаар захирамж гарлаа.
Энэхүү уралдааныг мэргэжлийн байгууллага, олон нийтийн оролцоотойгоор үндэсний хэв шинж, орчин үеийн техник технологийн шийдэл бүхий шилдэг санааг тодорхойлж цаашдын бүтээн байгуулалтын эхлэлийг тавих зорилгоор 30 сая төгрөгийн шагналын сантайгаар зохион байгуулахаар шийдвэрлэлээ.
Уралдаанд зураг төслийн мэргэжлийн байгууллагууд мөн хувь уран бүтээлчид, мэргэжлийн ангийн оюутнууд оролцох боломжтой. 2019 оны наймдугаар сарын 06-наас 16-ны өдрүүдэд зарлагдаж буй уг уралдаанд оролцох хүсэлтэй уран бүтээлчид, аж ахуйн нэгжүүдийн бүтээлийг наймдугаар сарын 16-ны өдрийн 10:00-16:00 цагийн хооронд Нийслэлийн төр, захиргааны байр “Хангарди” ордон, Хот байгуулалт, хөгжлийн газарт хүлээн авна.
Ирүүлсэн бүтээлүүдийг 2019 оны наймдугаар сарын 17, 18, 19-ний өдрүүдэд Нийслэлийн Хот байгуулалт, хөгжлийн газрын вэб сайт www.uda.ub.gov.mn-д байршуулж олон нийтийн саналыг цахимаар хүлээн авна. Уралдааныг дүгнэхдээ Нийслэлийн Засаг даргын захирамжаар батлагдсан Комисс хуралдаж олон нийтийн саналын дүн болон уралдааны удирдамжид заагдсан шалгуур үзүүлэлтүүдийг үндэслэн шалгаруулна. Уралдаанд ирүүлэх бүтээлүүдэд тавигдах гол шаардлага нь үндэсний онцлог хэв шинжийг агуулсан, байгаль орчинд ээлтэй, орчин үеийн дэвшилтэт технологийн шийдэл бүхий үндэсний их баяр наадам төдийгүй спортын олон төрлийн арга хэмжээг жилийн дөрвөн улиралд зохион байгуулах боломжтой байхаар төлөвлөх юм.
