Month: August 2019

Хуульч Д.Мөнх-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хоёрдугаар хэлэлцүүлэг эхэлчихсэн. Шүүх засаглалд оруулсан өөрчлөлтөд та ямар байр суурьтай байна вэ?

-1992 оны Үндсэн хууль батлагдсанаас хойш 27 жил өнгөрсөн. Аливаа хуулийн хэрэгжилтийг тодорхой хугацаанд дүгнэн цаашдаа ямар арга хэмжээ авах талаар төлөвлөдөг байх ёстой. Үндсэн хууль тухайн цаг үеийнхээ хүмүүсийн үзэл бодол, нийгмийн уур амьсгалыг харгалзан үзэж батлагддаг зүйл. Энэ үүднээс өнөөдөр Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг ярьж байгаа нь зөв гэж бодож байна. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн саналуудаас хамгийн чухал нь шүүхийн бие даасан, шүүгчийн хараат бус байдал, хариуцлагыг нэмэгдүүлэх асуудал гэдэгтэй санал нэг байгаа. Энэ талаар УИХ-ын гишүүд болоод Ерөнхийлөгчийн зүгээс тус тусдаа санал гаргасан байна лээ.

Нэр хүндтэй хуульч, шүүгч, эрдэмтдийг эгнээндээ нэгтгэсэн Венецийн комисс, Шүүхийн бие даасан байдлын олон улсын стандарт буюу Монт Скопусын стандарт, эрх зүйн өндөр хөгжил бүхий орнуудын жишгээс харахад шүүгчийг хуульчдын дундаас шилж сонгох, томилох, чөлөөлөх, огцруулах, ёс зүйн болон бусад хариуцлага хүлээлгэх үйл ажиллагааг аль болох нэг хүнээс хараат бусаар зохион байгуулж, шат, шатны шүүгчдийн төлөөллөөс гадна хууль тогтоох, гүйцэтгэх засаглал болон хуульчдын мэргэжлийн байгууллагын оролцоог хангасан байх нь зүйтэй байдаг. Энэ үүднээс гишүүдээс санаачилсан төсөлд илүү дэвшилттэй заалтууд тусгасан гэж үзэж байна.

Ер нь шүүхийн бие даасан, хараат бус байдлыг хангах замаар шүүх, шүүгчид шударга ажиллах орчныг бүрдүүлэх боломжтой болно гэдгийг бид хаа хаанаа хатуу ойлгох хэрэгтэй байна. Шүүх улстөрчдөөс, бизнесийн бүлэглэлүүдээс хамааралтай өнөөгийн байдлыг засахгүйгээр урагшаа алхах боломжгүй болжээ. Иргэд ч үүнийг хүсч, шаардаж байна. Жирийн иргэдийн асуудлыг түргэн, шуурхай шийдчихдэг хэрнээ томоохон уул уурхай, хөрөнгө мөнгөтэй холбоотой, эсвэл улстөрчид оролцсон хэрэг, маргааныг шүүх хуулийн дагуу хараат бусаар бие даасан шийдвэрлэж чадахгүй тохиолдол олон гарлаа.

Тийм учраас шүүгчдийг шилж сонгохоос эхлээд томилох, чөлөөлөх, огцруулах үйл ажиллагааг хуулийн дагуу хараат бус зохион байгуулдаг хууль, эрх зүйн орчныг яаралтай бүрдүүлэх ёстой. Нэг анхаарах зүйл бол эрх зүйн орчныг нь сайжруулах нэрээр Дээд шүүхийн гишүүдийн томилгоог хугацаатай болгох гэж байгаа нь буруу. Дахин томилогдох, эсвэл дараа, дараагийн ажлаа бодоод шүүгчид улстөрчид, бизнесийн бүлэглэлд талтай, зүй бус шийдвэр гаргахаас сэргийлж шүүгчийн томилгоо хугацаагүй байдаг жишигтэй юм.

-Гишүүдийн зүгээс өргөн мэдүүлсэн төсөлд УИХ-ын хянан шалгах түр хороо гэж байгуулах талаар санал оруулж ирсэн?

-Ерөнхий сайд Засгийн газрын гишүүдээ өөрөө томилох, чөлөөлөх, Засгийн газрын гишүүдийн давхар дээлийг тайлах, Ерөнхий сайдыг огцруулах, томилох конструктив журмын талаарх саналуудыг дэмжиж байгаа. Өнөөдөр УИХ, Ерөнхийлөгч, Засгийн газрын хоорондын харилцаа, эрх мэдлийн хуваарилалт болоод Засгийн газрын тогтвортой байдлыг харахаар зайлшгүй засах ёстой зүйлс олон байна. Өнгөрсөн 27 жилийн хугацаанд 14 Засгийн газар ажиллаж, бүрэн эрхийн хугацаа нь дөнгөж 1.8 жил байсан нь үүний нотолгоо. Тийм учраас Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн хүрээнд нэг талаас хүчтэй Ерөнхий сайд толгойлсон Засгийн газар, нөгөө талаас УИХ-ын зүгээс Засгийн газарт тавих хяналтыг хэрхэн боловсронгуй болгох вэ гэдэг асуудлыг ярих ёстой. Аливаа зүйл хоёр талтай. Төрийн эрх мэдэл хоорондын харилцан хяналт, тэнцвэрийг тогтоох нь чухал. Ерөнхий сайдын бүрэн эрхийг нэмэгдүүллээ гээд нөгөө талдаа УИХ-аас Засгийн газарт тавих хяналтыг сулруулж болохгүй. Жишээлбэл, УИХ баталсан хууль тогтоомжийнхоо хэрэгжилтэд хяналт тавих чадамжгүй байвал ноцтой асуудал үүснэ. Төсвийн хөрөнгийг зориулалтын бусаар зарцуулсан, төрийн өндөр албан тушаалтнууд эрх мэдэл, албан тушаалаа урвуулан ашигласан гэх ЖДҮ-ийн хэрэг дээр энэ асуудал тодорхой харагдсан. Зохисгүй байдлыг засах нэг арга нь УИХ-ын гишүүдийн давхар дээлийг тайлах явдал. Нөгөө талаас нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөлд УИХ-ын хянан шалгах түр хороо гэж байгуулах санал оруулж ирсэн нь цаашид УИХ-ын хяналтын функцыг сайжруулахад зөв алхам болно.

-Ерөнхийлөгчийн зүгээс оруулж ирж байгаа саналын нэг нь гишүүдийн тоог 108, ажиллах хугацааг таван жил болгох санал бий. Гишүүдийн тоог нэмэх шаардлага бий юу?

-УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмж болно. Гэхдээ гишүүдийн тоог нэмэх нь өнөөдөр тулгамдсан асуудал биш. Бид юуны түрүүнд тулгамдсан асуудлуудаа шийдэх ёстой. Үндсэн хуульд ард иргэдийн хүсэл зоригт тулгуурлан нийгмийн дэмжлэг, хөрс суурь бүрдсэн үед л өөрчлөлт оруулах хэрэгтэй. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулж байна гээд бүх зүйлийг нэг дор шийдэх гээд байгаа нь бас буруу л даа. Ул суурьтай сайтар судалж, үр дагаврыг урьдчилан тооцоолон харж байж, алхам алхмаар асуудлыг шийдэх хэрэгтэй. Өнөөдөр ямар асуудлыг шийдэх нийгмийн хөрс суурь бүрдсэн байна, иргэдийн үзэл бодол хаана төвлөрч нийтээрээ дэмжиж байгааг улстөрчид анхаарах ёстой. Дараа дараагийн асуудлыг тухайн цаг үед нь шийдээд явахгүй бол оруулсан өөрчлөлтийнх нь хууль ёсны шинж чанар алдагдахад хүргэдэг. Үндсэн хуулийг улс төрийн утгаар нь ард түмний хүсэл зоригийн илэрхийлэл, төртэйгөө байгуулсан нийгмийн гэрээ гэж үздэг. Иргэд дэмжихгүй байгаа зарим зүйлийг хүчээр шийдэх хэрэг байна уу. Хүчтэй, хариуцлагатай, тогтвортой Засгийн газрыг бий болгох, улс төр, бизнесийн бүлэглэлээс хамааралгүй, хараат бус, шударга шүүх засаглал, хариуцлагатай, ёс зүйтэй шүүгчид, хотын эрх зүйн статусыг бий болгох зэрэг асуудлуудыг ард түмэн шийдэх ёстой гэж үзэж байх шиг байна. Гэтэл эдгээрээс гадна бүх асуудлыг нэг дор шийдэх гээд байгаа нь магадгүй Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлыг гацаанд оруулах, ард нийтийн санал асуулгаар дэмжигдэхгүй байх нөхцөл байдалд оруулах вий гэж болгоомжилж байна.

-Сумын Засаг даргыг иргэдээс сонгох хэр зөв шийдэл вэ?

-Дархан, Эрдэнэт зэрэг зарим томоохон хотуудыг засаг захиргааны нэгж болгохоос бусад засаг захиргааны нэгжид хамаарах заалтыг хувьдаа дэмжихгүй байгаа. Монгол Улс нэгдмэл улс. Нэгдмэл улсад хууль тогтоох болон хууль тогтоомжийн биелэлтийг улс орон даяар хангуулах үндсэн чиг үүрэгтэй төрийн гүйцэтгэх эрх мэдэл үл хуваагдах шинжтэй байдаг. Тэгж байж Засгийн газрын зүгээс төрийн бодлогын хэрэгжилтийг засаг захиргааны бүх нэгж, шатанд нэгдмэл бодлогоор зангидаж, удирдан зохион байгуулах боломжтой болно. Энэ бол нэгдмэл улсын үндсэн шинж. Өөрөөр хэлбэл, нутгийн өөрөө удирдах байгууллага нь нутаг орны нийгэм, эдийн засгийн амьдралын асуудлыг парламентаас баталсан хуулийн хүрээнд иргэдийнхээ эрх ашигт нийцүүлэн харьцангуй бие даан шийдвэрлэх эрхтэй байдаг бол Засаг дарга нь төрийн нэгдмэл удирдлагын зарчмын хүрээнд хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг харьяа нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд нэг мөр, хэлбэрэлтгүй зохион байгуулж, ажлын гүйцэтгэл, үр дүнг дээд шатны албан тушаалтны өмнө хариуцаж ажилладаг.Гэтэл нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөлд сум, дүүргийн Засаг даргыг иргэд дөрвөн жилийн хугацаагаар сонгохоор тусгасан нь төрийн гүйцэтгэх эрх мэдэл засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн бүх нэгжид зохих ёсоор хэрэгжих, хууль тогтоомжийн биелэлтийг улс орон даяар зохион байгуулах боломжийг хязгаарлаж болзошгүй. Ер нь тэгээд улс төрчид маань сайн мэдэхгүй зүйлээрээ туршилт хийж болохгүй шүү. Үр дагаврыг нь хожим даахгүй юм болох вий. Жалга довны үзэл гаарч, тусгаар улсын нэгдмэл бодлогод хожим нөхөж болшгүй хохирол учрахаас болгоомжлох хэрэгтэй.

-Ерөнхийлөгчийн зүгээс өргөн барьсан Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн дотор ҮАБЗ-ийг Засгийн газар, УИХ-ын бүрэн эрхээс булаацалдсан байдлаар орж ирж байна гэх шүүмжлэлүүд байна?

-ҮАБЗ гэдэг үндэсний аюулгүй байдлыг сахин хамгаалах бодлого, үйл ажиллагааг уялдуулан зохицуулах, үүссэн ноцтой асуудлуудыг шийдвэрлэх, шуурхай удирдлагаар хангах үүрэгтэй байгууллага болохоос Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрийг хянаад чиглэл өгдөг газар биш ээ. Улс төрийн нам сонгуульд оролцохдоо ард түмний өмнө амлалт өгч, ялсан нам, Ерөнхий сайд амлалтандаа тулгуурлаж Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрөө боловсруулж, УИХ баталдаг. Засгийн газар үйл ажиллагааны хөтөлбөрөө биелүүлсэн үү, амласан амлалтандаа хүрч чадсан уу, үгүй юу гэдэгт дараагийн сонгуулиар ард түмэн дүнгээ тавьдаг. Энэ нь Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн оролцоод байх асуудал биш, цэвэр Ерөнхий сайд, УИХ-ын бүрэн эрхийн асуудал. Ерөнхийлөгч ҮАБЗ-өөр дамжуулж өөрт хамааралгүй эрх мэдлийг булаацалдаж болохгүй.

-19 гишүүн Ерөнхий сайдыг огцруулж, шинэ Ерөнхий сайдыг томилох тухай саналыг хамтад нь оруулж ирэх эрхтэй гэх заалт оруулж байгаа. Гишүүүдийн тоог 19 гээд заачихаар нөгөө л тогтворгүй Засгийн газар үргэлжлэх вий гэх болгоомжлолууд байна?

-Төрийн эрх мэдэл харилцан хяналттай, тэнцвэртэй байх ёстой. Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүн хариуцлагагүй, ёс зүйгүй, хууль тогтоомж зөрчсөн бол хариуцлага тооцох эрхийг УИХ-д үлдээх нь зөв. Ард түмнээс сонгогдсон парламентын итгэлийг Засгийн газар хүлээсэн байх нь зохилтой. Гэхдээ миний хувьд 19 гишүүн гэдэг санал зөв биш санагдаж байгаа. УИХ-ын гишүүдийн олонхи буюу 39-өөс доошгүй гишүүн Ерөнхий сайд ажлаа хийж чадахгүй, Засгийн газар хариуцлагагүй, хууль тогтоомжийг биелүүлэхгүй байна гэж үзвэл огцруулах саналаа дараагийн Ерөнхий сайд болох хүний нэрийн хамт өргөн мэдүүлж, шийдвэрлэдэг байх нь парламентын хяналтыг зохистой хэрэгжүүлэхэд хэрэг болно. Өөрөөр хэлбэл, нэг талаас Засгийн газар тогтвортой ажиллах, нөгөө талаас УИХ-ын олонхын зүгээс Засгийн газарт хариуцлага тооцох боломж аль аль хадгалагдана.

-ТНБД-ыг 10 жилээр сонгоно гэсэн заалтыг Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд оруулж ирсэн байсан. ТНБД-ын албан тушаалыг Үндсэн хуульд тусгаж өгөх хэр зүйтэй вэ?

-Төрийн жинхэнэ албан хаагчийг улс төрөөс хараат бус, тогтвортой ажиллуулах мерит зарчим гэж бий. Ерөнхийлөгчийн зүгээс энэ асуудлыг хөндөж байгаа нь сайн хэрэг. Дэмжиж байна.Томьёоллын хувьд харин эргэж харах зүйлс байна лээ. Манай өнөөгийн нийгэм, эдийн засгийн нөхцөл байдал нь өнгөрсөн хугацаандтөрийн жинхэнэ албыг улс төрөөс хэт хараат, тогтворгүй байлгасны шууд үр дагавар. Манай төрийн албаныхантай харилцаж байгаа гадаад, дотоодын төр, хувийн хэвшлийн байгууллагууд танай төрийн алба дөрвөн жил тутам өөрчлөгдөж байна. Өмнө нь хийж байсан ажлыг мэддэг хүн алга. Нэг хэсэг нь дөнгөж ажлын дөртэй болж байтал дараагийн нам нь гарч ирээд халчихдаг гэж хэлдэг. Гэтэл өндөр хөгжилтэй орнуудыг харахад мэргэшсэн төрийн албан хаагчдыг тогтвортой ажиллуулах замаартөрийн ажлыг үр дүнтэй явуулдаг. Мэргэшсэн, тогтвортой гэдгийн цаана хариуцлагатай төрийн алба байна. Мөнгөөр, улс төрийн намын харьяаллаартомилогдсон хүмүүс төрийн албыг хувийн ашиг сонирхлоор ашиглаад байгаа юм.

-Цаг үетэй холбогдуулж асуухад саяхан интернэтээр МХЕГ-ын дарга авлига авсан бичлэг цацагдлаа. Хөөн хэлэлцэх хугацааны асуудал авлигын хэргүүдийг өөгшүүлж байна гэх юм?

-Авлига авсан хэрэгтнүүдийн заримынх нь хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан үндэслэлээр хэрэг нь хэрэгсэхгүй болсон тухай, мөн заримд нь Эрүүгийн хуульд заасан сонгох ялын улмаас торгох ял ногдуулсан тухай уншсан, сонссон. Харамсалтай. Угтаа хөөн хэлэлцэх хугацаа гэдэг бүх улсын эрүүгийн хуульд байдаг хууль зүйн ойлголт. Гэхдээ зарим төрлийн буюу онц ноцтой гэмт хэргүүдэд хөөн хэлэлцэх хугацаа тоолохгүй байхаар хуульчилсан байдаг. Манай улсын хувьд эрх мэдэл, албан тушаалаа урвуулан ашиглах, хээл хахууль авах, төсвийн хөрөнгийг зориулалтын бусаар зарцуулах гэх мэт авлига, албан тушаалын гэмт хэргүүд төрийг аажмаар мэрж устгаж байгаа онц ноцтой гэмт хэрэг тул хөөн хэлэлцэх хугацаа байхгүй нь зөв гэж боддог. Энэ төрлийн гэмт хэргийг жирийн хэрэгтэй адилтгаж болохгүй юм. Ямар ч хугацаа өнгөрсөн гэм буруутайд нь хариуцлага хүлээлгэдэг байх ёстой .

Олон улсын харилцааны судлаач, профессор Д.Баярхүүтэй Ерөнхийлөгчийн АНУ-д хийсэн айлчлалын талаар ярилцлаа.

-АНУ, Монгол Улс дипломат харилцаа тогтоогоод 30 гаруй жил болж байна. Хоёр орны харилцааны талаар та юу хэлэх вэ?

-Энэ 32 жилийн харилцааны түүх сөхөж хариулах шаардлагагүй. Барагдахгүй том сэдэв байна.

Ганц өгүүлбэрээр “Энэ харилцаа прогрессоор хөгжин дэвжиж ирсэн” гэж л хэлэх байна. Харилцааны түвшин тасралтгүй ахисаар дээд цэгтээ хүрсэн. Үүнээс цааш бид л хоёр талаасаа чармайн ажиллаж харилцааныхаа хүрсэн түвшинг бэхжүүлэх ёстой.

-Айлчлалын үр дүнтэй холбоотойгоор асуухад стратегийн түншлэл гэдэг нь манай улсын хувьд хэзээ, хэрхэн өрнөсөн асуудал юм бэ?

-Энэ бол “Хүйтэн дайн”-аас хойших олон улсын харилцаанд түгээмэлжсэн үзэгдэл. Ялангуяа олон улсын харилцааны том тоглогч их гүрнүүд ийм түншлэл байгуулдаг.

Манай улсын хувьд 20 гаруй жилийн түүхэнд хамаарах асуудал юм. Анх Гадаад бодлогын үзэл баримтлал, Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал баталж байхдаа “стратегийн түнш”, “гурав дахь хөрш”-ийн талаар тодорхой заалт, тодруулга, томьёолол тусгаагүй юм билээ.

1996 онд Ардчилсан хүчний Засгийн газар үйл ажиллагааны хөтөлбөртөө анхлан “АНУ-тай тогтоосон хамтын ажиллагааг манай гадаад бодлогын гол түшиг тулгуур гэж үзэж, энэ хэмжээнд өргөжүүлэн хөгжүүлэхийг зорино”, “Японтой тогтоосон харилцаа, хамтын ажиллагааг иж бүрэн түншлэлийн хэмжээнд өргөжүүлэн хөгжүүлэхийг зорино” гэсэн заалт тусгаснаас үүдээд стратегийн түнш, гуравдагч хөрш гэсэн ойлголт манай гадаад харилцаанд төлөвшин буй болсон.

2000 онд тэрхүү Засгийн газрын гадаад бодлогын хэрэгжилтийг дүгнэж үзэхэд АНУ-ыг “гуравдагч хөршөө” хэмээн үзэж, түүн рүү бодлогоо түлхүү чиглүүлсэн, Японтой иж бүрэн түншлэлийн харилцааны үндсийг тавьж бэхжүүлж чадсан үр дүн харагддаг.

-Тэр үеийн Засгийн газрын үеэс л хэрэгжиж эхэлсэн байх нь?

-Тийм гэх үү дээ. 2000 онд байгуулагдсан шинэ Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлберт дээрх заалтын агуулга, ач холбогдлыг өөрчлөхгүйгээр “Монгол Улсын ардчилал, зах зээлийн тогтолцоог бэхжүүлэх, гадаад харилцааг өргөтгөхөд АНУ-тай тогтоосон харилцаа чухал ач холбогдолтой гэж үзэж, харилцаа хамтын ажиллагааг цаашид гүнзгийрүүлэх чиглэлээр ажиллана”, “Японтой тогтоосон иж бүрэн түншлэлийн харилцаа, хамтын ажиллагааг цаашид бататган өргөтгөн хөгжүүлнэ” гэж оруулсан байдаг.

Тэр үеийн Ерөнхий сайд Н.Энхбаяр 2001 оны намар АНУ-д айлчилснаас хойш АНУ руу хандах хандлага хоёр хөрштэй тогтоосон харилцааны ач холбогдлоос давах тийшээ хандаж, энэ чиглэлээр сурталчилгаа өргөн хийгдсэн. Манай улс АНУ, Япон улсыг стратегийн гол түншээ хэмээн үзэж, хоёр талын харилцааны бодлогоо түүн дээр томьёолж байгаа нь тэр үеэс тодорхой харагдсан.

Нөгөө хоёр улсын зүгээс ч тэгж дүгнэх нөхцөл нэгэнтээ бүрдсэн. Их Монгол Улс байгуулагдсан ойн жил манай улс гадаад харилцааны арвин ургац хураасан. 2006 оноор жишээлэхэд манай улс 10 хүрэхгүй жилд юуны өмнө хоёр их хөрштэйгөө тэнцвэртэй, идэвхтэй хамтын ажиллагаа явуулахыг чухалчилж, тэр зорилгоо бүрэн ханган биелүүлсэн байсан.

Монгол Улсаас хөрш хоёр гүрэнтэй харилцах харилцаа, хамтын ажиллагаа шинэ шатанд гарч, ОХУ-тай сайн хөршийн уламжлалт түншлэлийн харилцаа, БНХАУ-тай сайн хөршийн харилцан итгэсэн түншлэлийн харилцааг төлөвшүүлсэн.

ОХУ-тай “Их өр”-ийн дансыг дугуйлсан түүхэн үе байлаа. Монгол Улсын гадаад бодлогын нэн чухал тулгуур болох өрнө, дорнын тэргүүлэх чиглэлийн улсуудтай найрсаг харилцаа хөгжүүлж, тэдгээрийн эдийн засгийн болон бусад бодит сонирхлыг Монголд бий болгох зорилт үе шаттай, амжилттай хэрэгжиж эхэлсэн.

АНУ-тай стратегийн түншлэл тогтоох, Японтой XXI зууны “Иж бүрэн түншлэл”-ийн харилцааг урагшлуулах чиглэлээр ажиллаж, БНСУ-тай ”Сайн хөршийн, найрамдал, хамтын ажиллагааны түншлэл”, Канадтай “Өргөн хүрээтэй түншлэл” тогтоож, Монгол-Энэтхэгийн харилцааг олон зууны соёлын уламжлалт түүхэн харилцаа бүхий “Оюун санааны хөршүүд” хэмээн хоёр талдаа үздэг, Европын Холбоотой Түншлэлийн гэрээ байгуулах, Турк улстай “Иж бүрэн түншлэл” хөгжүүлэх нөхцөлөө бүрдүүлчихсэн байсан гээд бяцхан түүх сөхөж болно.

-Ямар шалгуураар түншлэлээ үнэлдэг, тодорхойлдог юм бэ?

-Хоёр талын өндөр дээд хэмжээний удаа дараагийн айлчлалууд, айлчлалын давтамжийн ойртолт, айлчлалаар ярилцаж шийдсэн асуудал, манай улсад үзүүлсэн, үзүүлдэг улс төр-эдийн засаг, санхүү, хүмүүнлэг, бусад хэлбэрийн тусламжууд, олон улсын болон бүс нутгийн асуудлаар санал нэгдэж ирсэн зэрэг олон үзүүлэлтээр АНУ, Японыг стратегийн түнш гэж нотолж болохоор байсан л даа.

Стратегийн түншлэл гэж тэр үедээ нэрлээгүй ч хэрэг дээрээ стратегийн гэхээр үйл явдлууд өрнөсөн. Манай улс Ирак, Афганистанд НҮБ-ын мандатгүй, тэгсэн хэр нь АНУ, НАТО-гийн командлалын хүрээнд цэргээ илгээсэн.

АНУ-ын гадаад бодлого, аюулгүй байдлын бодлогод манай бүс нутаг тэргүүлэх чиглэлд нь тооцогдож, дэлхийн эдийн засгийн хөгжлийн хандлага, олон улсын харилцааны өрнөлтийг дагалдан АНУ нь Ази-Номхон далайн бүс нутгийн олон талт хамтын ажиллагаанд түлхүү ач холбогдол өгч байгаагийн хүрээнд Монгол руу хандах АНУ-ын бодлого томьёологдож эхэлсэн. Гэхдээ бүр эрчтэйгээр.

Монгол Улс АСЕАН-ы бүсийн форумд элссэн нь уг эвслийн бүх орны гэхээсээ АНУ-ын сонирхол байсныг тэмдэглэх хэрэгтэй.

Тэр үеэс л Монгол бол Азийн бүс нутагт ардчиллаараа хошуучилж яваа, ардчилал зах зээлийн харилцаа руу шилжих шилжилтийг нэгэн зэрэг хослуулан, тогтвортой хэрэгжүүлж байгаа цөөхөн орны нэг хэмээн АНУ, Япон, Өрнөд Европт ихээхэн үнэлдэг болсон. Энэхүү үнэлгээн дээр нөхцөлдсөн тодорхой эрх ашиг байсан учраас тэдгээр орон манай ардчилал шинэчлэлийн үйл явцыг анхнаас нь дэмжиж тусалсан.

-Стратегийн түншлэлийг яаж, ямар учраас байгуулдаг талаар тодруулаач?

-Бусад улс орнуудын хоёр талын харилцааны практикаас үзэхэд стратегийн түншлэлийг албан ёсны эрх зүйн баримт бичигт дурдсан байдаг ч яг тэр утгаар нь шууд нэрлэсэн тохиолдол тэр бүр байхгүй. Бусад улс орнуудын өөр хоорондын харилцааны практикаас үзэхэд, харилцааныхаа өнгө аяс, цар хүрээ, төлөв байдлыг стратегийн түншлэл гэж нэрлэсэн нь ч бий.

Хоёр хөршөөр жишээлье. ОХУ, БНХАУ-ын хоорондын харилцаанд 1994 оноос конструктивное партнерство гэсэн нэр томьёо анх гарч ирсэн. 1997 онд Москвад “Олон туйлт дэлхий, дэлхийн шинэ дэг журам төлөвшүүлэх тухай Орос-Хятадын хамтарсан тунхаглал” гэдгийг байгуулахдаа “XXI зууны стратегийн харилцан ажиллагаа” гэсэн шинэ нэр томьёо гаргаж ирсэн.

Түүнээс хойш стратегийн түншлэл гэж олон улсын хэмжээнд нэрлэгдэж яваа ч энэ талаар ямар нэгэн тусгай баримт бичиг гаргаагүй.

1992-2000 онд Орос-Хятадын хооронд байгуулсан удаа дараагийн тунхаглал, мэдэгдэл, хамтарсан албан мэдээнүүдийн үзэл санааг нэгтгэн 2001 онд Москва хотноо Сайн хөрш, найрамдал, хамтын ажиллагааны тухай гэрээ байгуулсан.

Гэрээний нэгдүгээр зүйлд ерөнхий утгаар “хоёр тал сайн хөршийн харилцаа, найрамдал, хамтын ажиллагаа, эрх тэгш итгэлцсэн түншлэл, стратегийн харилцан ажиллагаа хөгжүүлнэ” гэж заажээ. Энэ заалтыг Орос-Хятадын Төрийн тэргүүнүүдийн Москвагийн хамтарсан мэдэгдэлд “харилцааны түүхэн сонголт” гэж нэрлээд, олон улсын шинэ шударга, зөв дэг журам тогтооход гол ач холбогдолтой гэж үзжээ.

ОХУ, БНХАУ-ын удаа дараагийн хамтарсан тунхаглалд “Хоёр орон найрсаг харилцааны болон стратегийн түншлэлийн харилцааны түүхэн үе шатуудыг туулж, түншлэл, стратегийн харилцан ажиллагааны үе шатанд дэвшин орлоо” хэмээн тунхаглажээ.

БНХАУ нь түншлэлийн харилцааг 20 орчим улс оронтой тогтоосон. Тодотгол нэр нь харилцааны онцлогийг тусгасан, өөр хоорондоо ялгаатай. ОХУ-тай стратегийн түншлэлийн, Японтой энх тайван, хөгжлийн төлөө хамтын ажиллагааны түншлэлийн, Энэтхэгтэй бүтээлч хамтын ажиллагааны түншлэлийн, Францтай XXI зуунд чиглэсэн урт хугацааны бүрэн түншлэлийн, Европын холбоотой урт хугацааны тогтвортой түншлэлийн, Бразилтай урт хугацааны, тогтвортой түншлэлийн, АСЕАН-тай сайн хөршийн харилцан итгэх түншлэлийн харилцаа, Монголтой стратегийн иж бүрэн түншлэл тогтоон хөгжүүлсэн гэхчлэн жишээлж болно.

-Стратегийн түншлэлтэй орон бусад эвсэл, холбоо, хамтын байгууллагат нэгдэхдээ юу анхаарах ёстой юм. Түншлэлтэй орныхоо эрх ашгийг хөндсөн эвсэл, холбоонд нэгдэж болдог юм уу?

-Стратегийн түншлэл гэдэг нь дотроо бас дэстэй. Жишээ нь Монгол, Хятад хоёр стратегийн иж бүрэн түншлэлтэй, ОХУ-тай мөн ийм түншлэлд хүрнэ гэдгийг бид бас анхаарах ёстой.

Стратегийн түншлэл гэдэг нь харилцаа, хамтын ажиллагааны дээд шат. Түүнээс дээшээ ахина гэвэл холбоотны түвшинд хүрэх л үлдээд байна.

Манай улсын ардчиллын жилүүдэд сонгож авсан гадаад бодлогын гол онцлог бол эвсэл, холбоонд нэгдэхгүй байх явдал. Тийм ч учраас манай улс стратегийн түншлэлээс цаашаа дараагийн түвшин рүү ахихыг эрмэлзэхгүй л болов уу. Т ийм цаг үе ч тулгарахгүй болов уу. Тэр утгаар манай улс нь түншлэлтэй орныхоо эрх ашгийг хөндөх алхам хийхгүй биз ээ.

-Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага зэрэгт ч юм уу элсэх боломж нь хязгаарлагдах уу. Хийж болохгүй зүйлүүд нь юу байна вэ?

-АНУ-тай стратегийн түншлэлтэй болж байгаа, ШХАБ-д Монгол Улс ажиглагч байгаа хоёрыг эсрэгцүүлж тавихгүй байх нь чухал юм. ШХАБ-д жинхлэх, жинхлэхгүй н ь Монгол-Америкийн стратегийн түншлэлээс ч хамаарах юм биш.

Тиймдээ ч манай Гадаад харилцааны сайд Д.Цогтбаатар Вашингтоноос шууд Бангкок руу нисэж АСЕАН-ы бүсийн форумын Сайд нарын хуралд оролцсон. Хуралд оролцохдоо хамгийн түрүүн БНХАУ-ын Төрийн Зөвлөлийн гишүүн бөгөөд Гадаад хэргийн сайд Ван И, ОХУ-ын Г адаад хэргийн дэд сайд И.В.Моргулов нартай уулзаж Вашингтонд гаргасан тунхаглалаа тайлбарласан.

Үүний сацуу түншлэлийн харилцаа бүхий Япон, БНЭУ-ын Гадаад хэргийн сайдтай уулзсан нь харилцан итгэсэн сайн хөршийн найрсаг харилцаандаа манай улс үнэнч байна, түншлэлийн харилцаат бүх улстай найрсгаар ажил хэрэгчээр хамтран ажиллах болно гэдгийн дипломат илэрхийлэл болсон гэж үзэж байна.

Өөрөөр хэлбэл хоёр хөрш, АНУ, Япон, Энэтхэг бүгдтэй нь улс төрийн итгэлцсэн харилцаанаас гадна эдийн засаг-бизнес, эрх зүй, батлан хамгаалах, эрүүлийг хамгаалах, байгаль орчин, соёл боловсрол зэрэг бүх салбарт иж бүрэн хамтран ажиллах, хамтын ажиллагааны бүх салбарт бүрэн итгэлцсэн байх, хамтын ажиллагааны бүх салбарыг институцчилэхийн төлөө явж байна гэдгээ нотолсон юм биш үү. Нэг үгээр манай гадаад бодлогод тэнцвэрийг хангасан, балансалсан алхам хэрэгжиж байна гэдгийн нотолгоо.

-Стратегийн түншлэлийн хүрээнд ямар эрх ашиг бий болох вэ?

-Дөнгөж сая Вашингтонд байгуулсан стратегийн түншлэлийн эхний үг өгүүлбэрийг сөхөөд үзье л дээ. “Стратегийн нийтлэг эрх ашиг, ардчилсан үнэт зүйлс, сайн засаглал, бүрэн эрхт байдал болон хүний эрхийг дээдлэх зарчмуудад тулгуурлан батжин бэхжиж, ойр дотно болж буйг баталж” гээд эхэлж байгаа юм.

Монгол-АНУ, Монгол-Японы хооронд түншлэлийн харилцаагаа улс төрийн баримт бичгүүдэд томьёолсон.

Улс төрийн зөвлөлдөх байнгын механизм бий болгож хэвшүүлсэн, цэргийн салбарт хамтран ажилладаг, улс төр-аюулгүй байдал, эдийн засаг-бизнес, соёл-боловсрол, эрүүлийг хамгаалах, цэргийн зэрэг бүх салбарт бид энэ хамтын ажиллагааны үр шимийг үзэж, хүртэж байдаг гэдгээр нэг ёсны шалгуур тавьж байгаа.

Ийм хамтын ажиллагаа өрнүүлсэн нөхцөлд харилцаа хамтын ажиллагааны өрнөлт, цаашдын төлөвийг эрх зүйн хувьд шинэчлэн тодорхойлж баталгаажуулсан улс төрийн шинэ баримт бичиг байгуулдаг нь энэ тунхаглал шүү дээ.

-Зарим хүмүүс Монголтой стратегийн түншлэл тогтоох нь АНУ-д ямар ч ашиггүй гэж байна. Ямар ч ашиггүй байсан бол ингэж түншлэл байгуулах уу. АНУ-д яг ямар ашигтай байна вэ?

-АНУ ашиг харж ийм түншлэл байгуулахгүй. Манай хоёр улсын нийтлэг ашиг сонирхол гээд “стратегийн нийтлэг эрх ашиг, ардчилсан үнэт зүйлс, сайн засаглал, бүрэн эрхт байдал болон хүний эрхийг дээдлэх зарчмууд” гээд тов тодорхой заагаад өгчихлөө шүү дээ.

-Өнгөрсөн оны есдүгээр сард Ерөнхий сайд АНУ-д айлчилсан. Энэ үеэрээ талууд Өргөтгөсөн иж бүрэн түншлэлийн тухай албан мэдээ гаргаж, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх тухай замын зураглалыг тохиролцсон. Харин Ерөнхийлөгчийн айлчлалын дүнд АНУ-тай стратегийн түншлэлтэй орон боллоо. Үндсэндээ жил хүрэхгүй хугацааны дотор Монгол, АНУ-ын харилцаа хоёр шат ахилаа. Үүнээс үзэхэд АНУ-д Монгол хэрэгтэй улс гэдгийг илтгэж буй хэрэг биш үү. Энэ тухай та юу гэж дүгнэх вэ?

-Харин тийм. Монгол АНУ-д хэрэгтэй болоод л түвшинг нь ахиулж байгаа юм биш үү.

-Стратегийн түншлэлтэй болсноороо Монгол Улсад яг ямар ашигтай вэ. Эдийн засаг, геополиткийн үр ашиг нь юу вэ?

-Залхуурал, ядуурлынхаа өнцгөөс манайхны асуудаг ярьдаг сэдэв л байна.

Одоо нэгэнтээ АНУ-тай ийм өндөр түвшинд хүрчихсэн юм чинь тэдэн тэрбум ам.доллар, бэлэг, бэлгийн хороолол, мөнгөн тусламж ороод ирнэ гээд манай зарим иргэд горьдоод суучихыг бол үгүйсгэхгүй ээ. Манайхны ийм хүсэл дээр тоглодог дотоодын популизм ч бий.

Түүнээс бус эдийн засгийн үр ашиг шууд нэхэх нь утгагүй, гэнэн болчимгүй хэрэг. Ерөнхийлөгчийн явуулж буй бодлогыг ЕТГ-ын дарга З.Энхболд маш оновчтой томьёолсон байна билээ.

“Ерөнхийлөгч Х.Баттулгаас өмнөх бүх Ерөнхийлөгч нар уул уурхай ярьдаг байсан. Яагаад уул уурхайн оронд оёмол, сүлжмэл бүтээгдэхүүн, ноолуурыг татваргүй оруулах тухай яриад байна гэхээр манай улсын эдийн засгийг олон төрөлтэй болгохгүй бол уул уурхай хангалттай ажлын байр үүсгэхгүй байна. Тиймээс бүх уулзалтын номер нэг сэдэв нь Монголын гуравдагч хөршийн худалдааны тухай буюу татварын асуудал байгаа юм.

Мал аж ахуйгаар амьдардаг 200 мянган өрх, бүтээгдэхүүн болгож хувиргах олон мянган ажлын байрны тухай яригдаж байгаа учраас хамгийн чухал сэдэв болоод байна” гэсэн байсан.

-Ерөнхийлөгчийн айлчлалыг төсөөллөөс давсан үр дүнтэй боллоо гэж нийтдээ үзэж байна. Та олон улс судлаачийн хувьд юу гэж бодож байна вэ. Мөн олон улсад юу гэж ярьж, дүгнэж байгаа бол?

-Ерөнхийлөгч Х.Баттулга цагийг мэдэрдэг маш сайн дипломатч, улстөрч гэдгээ харуулсан болов уу. Хоёр хөрш рүүгээ түлхүү ажиллаж байснаа гуравдагч хөрш рүүгээ ийм том “харайлт” хийнэ гэж гадаадад байтугай дотооддоо ч төсөөлөөгүй байсан байх.

Хоёр хөрштэй нь уячихъя, тэр эргүүлгээс холдуулахгүй байя гэсэн хүсэл гадаад, дотоодод мэр сэр байсныг үгүйсгэхгүй.

Дэлхийн энтэй зэрэгцэн ажиллаж чадаж байна. Монголын дипломат алба ингэж ажиллаж чадлаа. Азийн цээжин дэх энэ жижиг буурай Монгол Улс дэлхийн глобал гүрэнтэй хамтран ажиллаад тэр нь бүр стратегийн түншлэлийн түвшинд асар богино хугацаанд хүрчихлээ гэдгийг харуулж чадсанд айлчлалын гол ач холбогдол оршино.