Month: August 2019

Гадаад харилцааны яамны Америк, Ойрхи Дорнод, Африкийн газрын захирал Д.Гансүхтэй Ерөнхийлөгчийн АНУ-д хийсэн айлчлалын талаар ярилцлаа.

---

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч АНУ-д айлчиллаа. Гадаад харилцааны яамны зүгээс айлчлалыг хэдийнээс төлөвлөв?

-Монгол, АНУ дипломат харилцаа тогтоогоод 32 жил болсон байна.

2017 онд дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ойг хоёр талаасаа маш өргөн хүрээнд тэмдэглэсэн. Нэн тэргүүнд бид Монгол, АНУ-ын харилцаа жилээс жилд өргөжин тэлж иржээ гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн.

Үүнээс гадна Монгол Улсын АНУ-тай харилцах харилцаа манай гадаад бодлогын үзэл баримтлалд их чухал байр суурь эзэлдэг. Манай гуравдагч хөршийн бодлогод суурилсан чухал харилцаа юм. Ийм ойр дотно харилцаатай улс орнуудын хувьд өндөр дээд түвшинд айлчлах тухай үргэлжид яригдаж байдаг.

Та бүхэн санаж байгаа бол өнгөрсөн 2018 онд Монгол Улсын Ерөнхий сайд АНУ-д айлчилсан. Түүнээс өмнө манай Гадаад харилцааны хоёр ч сайд айлчилсан. Энэ бол ерөнхийлөгч Д.Трампын засаг, захиргаа гарч ирснээс хойших үйл явдлууд юм. Энэ бүх айлчлал дараагийн шатны айлчлалуудын бэлтгэл ажил болж явдаг, Х.Баттулга Ерөнхийлөгчийн айлчлалын тухайд мөн л эртнээс бэлтгэгдэж эхэлсэн.

Ер нь бол уулзалт бүрт л харилцан айлчлалын тухай ярьдаг. 2017 оны арванхоёрдугаар сард манай улсын Төрийн тэргүүн Д.Трамп Ерөнхийлөгчид захиа бичсэн. Захианы хариу тун хурдан ирсэн, “Хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх сонирхол, хүсэл эрмэлзэл дүүрэн байна. Таныг АНУ-д айлчилна гэдэгт итгэж байна” гэсэн утга агуулгатай хариу байсан.

Энэ бол бидний хувьд урилга. Айлчлалдаа эргэлт буцалтгүй бэлд гэж болно гэсэн үг.

-Ерөнхий сайд АНУ-д айлчлахдаа өргөтгөсөн иж бүрэн түншлэлийг баталсан. Энэ нь хоёр улсыг стратегийн түншлэлтэй болгох бэлтгэл, үндэс нь байв уу?

-Харилцаа стратегийн түншлэлд хүрэхэд түүнээс ч урт хугацаа шаардлагатай. Хоёр тал 2007 онд ойр дотно хамтын ажиллагааны тунхаглал гаргасан. Монгол, АНУ-ын харилцааны зарчмуудыг тодорхойлсон баримт бичиг гэсэн үг.

Түүн дээр хоёр орон харилцаагаа цааш нь өргөжүүлнэ, тэлнэ гэсэн зорилт тавьсан. Түүнд үндэслэж явсаар 2018 онд хоёр тал харилцаагаа Өргөтгөсөн иж бүрэн түншлэлд хүргэж ажиллая гэсэн хамтарсан мэдэгдэл гаргасан, ийм тохиролцоонд хүрсэн.

Монгол, АНУ-ын харилцаа улс төрийн хувьд их өндөр түвшинд хүрсэн. Харилцан итгэлцлэл ч тэр. Ер нь бол Монгол Улсын ардчилал, зах зээлийн нийгэмд шилжих үйл явц зэргийг АНУ-ын талаас үргэлж дэмжиж ирсэн.

Тэр утгаараа ардчилсан зарчмууд, үнэт зүйлс нь хоорондоо таардаг. Үг хэлээ ололцдог, итгэлцэл бий болсон ийм л харилцаа юм. Үүн дээр нэмээд хүчирхэг эдийн засагтай энэ орноос Монгол Улсад хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй. Эдийн засгийн харилцаагаа тэлэх шаардлага байгаа.

Ерөнхий сайдын айлчлалын үеэр эдийн засгийн харилцааг өргөтгөх замын зураглалыг гаргасан.

Тэрхүү зураглалд бид эдийн засгийн харилцааг түлхүү хөгжүүлэх, бодитой болгох шаардлагатай байна гэж ярилцсан. Түүнээс хойш ч тодорхой ажлууд хийгдсэн. Тухайлбал, Худалдаа хөрөнгө оруулалтын хэлэлцээрийн хүрээнд хоёр Засгийн газар хуралдаад, асуудлуудаа ярилцсан.

Мөн хоёр орны хооронд эдийн засгийн бодлогын яриа хэлэлцээ болсон. Эдийн засгийн асуудлуудаа уялдуулах буюу цаашид юун дээр хамтран ажиллах хүсэлтэй байгаа, яавал харилцан ашигтай байх вэ, Монголын эдийн засгийг төрөлжүүлэхэд тус болох уу зэрэг чиглэлд талууд ажилладаг. Энэ мэтчилэн бидний АНУ-тай харилцаж байгаа сувгууд тэлж, төрөлжиж байгаа.

-Тухайлбал ямар чиглэлүүдэд төрөлжиж байна вэ?

-Гадаад харилцааны яам, Төрийн департмент хоорондын улс төрийн зөвлөлдөх уулзалт жил бүр болдог. Энэхүү уулзалтаар хоёр орны хооронд ярьж, хэлэлцэх шаардлагатай ямар л асуудал байна тэр бүрийг хэлэлцдэг.

Дараа нь Эдийн засгийн бодлогын, Худалдаа хөрөнгө оруулалтын, Батлан хамгаалахын, Эрчим хүчний бодлогын зэрэг төрөл бүрийн салбарын зөвлөлдөх уулзалтуудыг хийдэг. Өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард Консулын анхдугаар зөвлөлдөх уулзалт болсон. Ийнхүү харилцаа маань салбар бүртээ тэлж байгаа.

Энэ бүхэн явсаар хоёр орны харилцаа стратегийн түвшинд ажиллах хэмжээнд хүрчээ. Үүн дээрээ түшиглээд цаашид улам тэлээд явна. Ийм дэс дараалалтай явж байгаа.

-АНУ-ын стратегийн түншлэлтэй 17 улс бий. Тэдгээрт томоохон улс орнууд багтдаг. Таны бодлоор манай улсыг сонирхож буй шалтгаан нь юу вэ?

-АНУ манай гуравдагч хөрш. Хоёр орны харилцаан дээр тэр нь харагддаг. АНУ зөвхөн өндөр хөгжилтэй улсуудтай стратегийн түншлэлтэй гэдэг нь үнэн. Гэхдээ улс орнуудын харилцааг аваад үзэхэд том, жижиг гэдэг ойлголт таардаггүй юм.

Хамгийн гол нь манай улс ардчилсан орон. Зах зээлийн чөлөөт эдийн засагтай, олон улсын хамтын нийгэмлэгийн идэвхтэй гишүүн, хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлдэг улс. НҮБ-ийн дүрэмд улс орон ямар байх ёстой гэж заасан яг л тэр шалгуурыг хангасан.

Тиймдээ ч АНУ-тай стратегийн түншлэлийн харилцаатай байх боломжтой. Дээрээс нь бид АНУ-тай харилцаагаа өргөжүүлэхийг хүсэж байгаа. Аль аль талаасаа сонирхол нийлж байна л гэсэн үг.

-АНУ-тай стратегийн түншлэлтэй болсноор Монгол Улсад ямар ашигтай вэ. Нэн тэргүүний жишээ нь юу байж байх бол?

-Манай улс АНУ-тай эдийн засгийн харилцаагаа бодитой болгоё л гэж зорьж байгаа. Энэ асуудал бодитой болно. Хоёр шалтгаан байгаа юм. Нэгдүгээрт, манай улсын зүгээс АНУ-д ноос, ноолууран бүтээгдэхүүнээ татваргүй гаргая гэдэг асуудлыг хөндсөн.

Үүнтэй холбоотойгоор Гуравдагч хөршийн худалдааны хууль АНУ-ийн Конгрессын хоёр танхимаар батлагдах ёстой. Доод танхим бол Төлөөлөгчийн танхим, 435 хүнтэй том танхим.

Дээд танхим буюу Сенат нь 100 хүнтэй. Тэрхүү хууль өнгөрсөн оны нэгдүгээр сард үйл ажиллагаагаа эхэлсэн шинэ Конгресс дээр дахин өргөн баригдсан. Доод танхимд нь 40-өөд хүн хамтран зохиогчоор оролцоод, дэмжээд явж байна.

Мөн Сенатын танхимаас 10 гаруй гишүүн тэрхүү хуулийг зэрэг аваад явж байгаа. Айлчлалаар манай Т өрийн тэргүүн Д.Трамп Ерөнхийлөгчид энэ асуудлын талаар сайн ойлгуулсан, Энэ хууль батлагдсанаар ажлын байр бий болгоно, ноос, ноолууран бүтээгдэхүүнээ дэлхийн брэнд болгож чадна, нүүдлийн соёл иргэншлээ ч хадгалж үлдэх замыг нээнэ.

Тэр утгаараа энэ асуудал нь эдийн засаг, нийгэм, соёлын асар их ач холбогдолтой гэдгийг Төрийн тэргүүн маш сайн тайлбарласан. АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн зүгээс ч үүнийг хүлээж авч, дэмжинэ гэдгээ илэрхийлсэн. Хэдий өнөө, маргаашдаа биш ч ирэх он жилүүдэд өгөөжөө өгөх, өргөжих асуудал юм.

Хоёрдугаарт, АНУ нь Ази, Энэтхэг, номхон далайн орон руу ихээхэн хөрөнгө оруулалт хийж байгаа. 60 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийнэ гэдгээ зарлачихсан. Монгол Улс нь АНУ-ын түнш, эдийн засгаа солонгоруулахыг зорьдог орны хувьд тэр хөрөнгө оруулалтаас заавал хүртэх ёстой гэж үзэж байгаа юм. Түүнийгээ бодно, ярина.

-Яг ямар учиртай хөрөнгө оруулалт юм бэ?

-Ази, Номхон далайн орнуудтай, тэр дундаа түнш орнуудтайгаа харилцан ашигтай хамтын ажиллагаа явуулах зорилготой. Түүнд нь бид багтах л ёстой. Үүнд стратегийн түншлэлийн харилцаа мөн л хэрэг болно.

-Саяын айлчлал АНУ-ын манай хөрш хоёр оронтой харьцах харьцаанд эерэг уур амьсгал бүрдүүлсэн гэдгийг зарим судлаачид хэлж байсан. Таны хувьд үүнд ямар бодолтой байгаа вэ?

-Хариулахад хэцүү л дээ. АНУ-ын зүгээс Монгол Улс бол хоёр хөрштэй, тэдгээр улсуудтай ойр дотно харилцдаг гэдгийг сайн ойлгож байгаа. Хоёр хөршөөрөө дамжиж далайд болон гуравдагч зах зээлд гардаг гэдгийг ч ойлгож байгаа.

Монгол Улсын хоёр хөрштэйгөө харилцах, мөн өөрөө хөгжих тэр боломжийг л Монгол, АНУ-ын харилцаа дэмжих үр дүнтэй гэж би харж байгаа юм. Ер нь бол ОХУ-ын “ТАСС”, мөн “CNN”, “The Diplomat” зэрэг олон улсын хэвлэлүүдээр айлчлал эерэг үр дүнтэй боллоо гэж буй.

-Хоёр хөршийн зүгээс хэрхэн хүлээж авч байгаа бол?

-Нэг их цочирдож хүлээж авахгүй байх аа л гэж бодож байгаа. Учир нь энэ зүйлийг гэнэтхэн очоод байгуулчихсан юм биш шүү дээ. Бид өмнө нь ярьдаг л байсан. Зорьдог л байсан. Өнөөдөр л цаасан дээр албан ёсоор бууж байгаа нь энэ. Түүнээс өмнө бид гуравдагч хөршийнхөө орнуудтай тэр дундаа АНУ-тай харилцааны түвшинг ахиулна гэж ярьдаг л байсан.

Жишээ нь, манай улс Япон, Энэтхэг зэрэг улстай стратегийн түншлэлтэй. Эдгээр нь манай гуравдагч хөршүүд. Энэтхэг улстай оюун санааны хөршүүд ч гэдэг шүү дээ. Японы хувьд шилжилтийн хүнд бэрх цаг үеэс өнөөдрийг хүртэл Монгол Улсад тус дэм болж байна. Манай улс Японтой Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээртэй.

Түүнийг чөлөөт худалдааны хэлэлцээр гэхэд ч болно Харилцаагаа ийм түвшин аваачсанаар манай улсын гадаад харилцаа тэлж, бидэнд боломж нээгдэж байна л гэж харж байгаа. ОХУ, БНХАУ АНУ гэсэн дэлхийн том гүрнүүдтэй гурвуулантай нь стратегийн түншийн харилцаа тогтоосон болохоор сонин содон харагдаж байж болох байх.

-Ерөнхийлөгч айлчлалынхаа хүрээнд АНУ-ын Хууль зүйн сайд бөгөөд Ерөнхий прокурор Уилльям Барртай уулзсан. Уулзалтаар офшорын асуудлыг хөндсөн байсан.

-Нэн тэргүүнд хоёр талын прокурорын байгууллага хамтын ажиллагаагаа сайжруулах асуудлыг ярилцаж, боловсон хүчнээ сургахаар ярьж тохиролцсон Мөн АНУ-ын талаас НҮБ-ын авлигын эсрэг конвенцийн тодорхой заалтын хүрээнд офшор дансан дахь мөнгө, авлигын мөнгөөр худалдан авсан АНУ дахь үл хөдлөх, хөдлөх хөрөнгийг Монголын талд шилжүүлэх, ямар хөрөнгө хаана байгааг илрүүлэх зэрэг хүсэлтийн дагуу хүнд сурталгүй хурдан шуурхай ажиллана, Монголын талд туслалцаа үзүүлнэ гэдгээ илэрхийлсэн байсан.

-Мөн Ерөнхийлөгч “NASA” буюу АНУ-ын Сансар судлал ба сансрын удирдлагын газарт зочилсон нь сонирхолтой санагдаж байлаа. Энэ талаар тодруулаач?

-1981 оны гуравдугаар сарын 22-ны өдөр Монгол Улсын иргэн Ж.Гүррагчаа Союз хөлгөөр сансарт ниссэн. Манай улс сансрын нисгэгчтэй гэдгийг энэ түүх гэрчилж байгаа юм. Нэг түүх сөхөхөд АНУ-ын сансрын хөлөг 1971 онд орон орны төрийн далбааг cap луу авч яваад, авчирсан байдаг. Тэр дунд Монгол Улсын далбаа ч байсан.

Саран дээр хүрчихээд ирсэн тэрхүү далбааг буцааж өгөхөд нь монголчууд ихэд бэлгэшээн хүлээн авсан. Одоо энэ далбаа Гадаад харилцааны төв архивт хадгалагдаж байгаа. “NASA”-r дэлхийн сансар судлалын чухал төв гэж үздэг. Тэр утгаараа манай тал зочлох санал тавьсан.

Айлчлалын хүрээнд Ерөнхийлөгч монгол эмэгтэйг сансрын нисгэгчээр “NASA’’-д сургах, хамтран ажиллах хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлсэн. Мөн одон орон, геофизикийн чиглэлээр “NASA’’-тай хамтран ажиллах өргөн боломжтой тул “NASA”-гийн дарга Ж.Брайданстаныг Монгол Улсад хүрэлцэн ирэхийг урьсан юм.

Ерөнхийлөгч Д.Трампын засаг захиргаа “NASA”-гийн судалгаа, шинжилгээ, цаашлаад Ангараг гариг руу явах зэрэг асуудалд ихээхэн анхаарал тавьж байгаа юм билээ Энэ болгоныг уялдуулж хамтын ажиллагаанд шинэ салбар бий болгож байна гэж миний зүгээс ойлгож байгаа.

-АНУ-ын талаас энэ удаагийн айлчлалд хэр их ач холбогдол өгсөн бэ?

-Ихээхэн анхаарч, өндөр ач холбогдол өгсөн. Энэ удаагийнх манай улс Ерөнхийлөгчийн түвшинд айлчилж байгаа тав дахь айлчлал. Өмнөх Ерөнхийлөгчид бүгд айлчилж байсан. Өндөр түвшинд анхаарсан гэдгийг илтгэх хоёр хүчин зүйл хэлье л дээ.

Ерөнхийлөгч Д.Трамп манай Еренхийлегчийг угтаж аваад, таван минут орчим ганцаарчилсан уулзалт хийхээр төлөвлөсөн байсан. Уулзалт минутаараа төлөвлөгдсөн байдаг л даа. Гэтэл уулзалт таван минут бус 30 гаруй минут үргэлжилсэн. Тус уулзалтын дараа өргөтгөсөн хэлэлцээр эхлэх байсан.

Миний хувьд ганцаарчилсан уулзалтын цаг сунжирсан тул өргөтгөсөн хэлэлцээр цагтаа хавчигдах нь дээ гэж санаа зовж байсан. Олзуурхууштай нь өргөтгөсөн хэлэлцээр 30 минут үргэлжилнэ гэснээрээ үргэлжилсэн.

АНУ-ын Дэд Ерөнхийлөгч Майк Пэнс бүх яриа хэлэлцээний турш хамт байсан. Мөн АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөх, Элчин сайд Ж.Болтон, Үндэсний эдийн засгийн зөвлөлийн дарга Ларри Кудлов, АНУ-ын Батлан хамгаалахын сайд Марк Эспэр, АНУ-ын Олон улсын хөгжлийн агентлагийн дарга Марк Грийн зэрэг болон албаны бусад төлөөлөгч тэрхүү хэлэлцээнд хамт оролцсон.

Энэ нь хоёр тал тэр дундаа АНУ-ын тал харилцаандаа маш өндөр ач холбогдол өгч байгаагийн нэг илэрхийлэл гэж харагдсан шүү.

Төрийн тэргүүний зүгээс манайд АНУ-ын эдийн засгийн оролцоо, хөрөнгө оруулалт маш чухал байна гэдгийг сайтар тайлбарлаж өгсөн Ерөнхийлөгч өөрөө ч үүнийгээ хэлж байсан. Яриа хэлэлцээний үеэр сонин, содон санаа ундран гарч, яриа идэвхтэй өрнөж, үр дүн гарсан байгаа юм.

Өргөтгөсөн хэлэлцээний үеэр Ерөнхийлөгч Д.Трамп “Х.Баттулга Ерөнхийлөгчтэй ярилцсан ноолуурын тухай яриа маш сонирхолтой байлаа” гэж хэлсэн Шинэ мэдээллийг өгч, бодит байдлыг ойлгуулж чадсан хэрэг л дээ.

-Ерөнхийлөгчийн АНУ-дахь айлчлалыг Гадаад харилцааны яам тун чамбай зохион байгууллаа гэж дүгнэх хүн олон байна. Гэхдээ томилсон туршлагатай орчуулагч нь байгаагүй учир орчуулга нь дулимаг боллоо гэх шүүмжлэл ч байна. Айлчлалын бүрэлдэхүүнд багтсан хүний хувьд тэрхүү асуудлыг тодруулаач?

-Айлчлалд ам сайтай байгаад энэ ажлын бэлтгэлийг хангаж ажилласан хүмүүсийн хувьд сэтгэл өндөр байгаа. Орчуулагчийн тухайд сошиалоор шуугиад байгаа шиг тийм зүйл болоогүй гэж бодож байна.

Учир нь тэр арга хэмжээн дээр манай хоёр орчуулагч хоёулаа бэлэн байсан. Харин асуулт, хариултын үеэр багахан гацаа гарсан. Тодруулбал, англиар асуусан асуултыг Түвшинзаяа Ерөнхийлөгчид орчуулж өгсөн.

Харин Ерөнхийлөгчийн ярьсныг өөр нэг орчуулагч индэр дээрээс уулзалтад ирсэн хүмүүст орчуулах ёстой байсан юм. Гэтэл индрийн орчуулагчид яриа бүрэн сонсогдохгүй байна гэсэн тул Түвшинзаяа үргэлжлүүлээд орчуулсан Улсынхаа Ерөнхийлөгчийг ярьж байх үед хэн ч, тэр дундаа зохион байгуулж буй бидний зүгээс тасалдуулж, дахин яриулах нөхцөлийг үүсгэхийг хүсээгүй.

Тиймээс Түвшинзаяа бүгдийг орчуулсан. Нөгөө орчуулагч тэнд зогсож л байсан, алга болоогүй Түвшинзаяа бол сайн орчуулсан, сайн ч орчуулагч АНУ-д сургууль төгссөн, Ерөнхийлөгчид орчуулга хийдэг тийм л хүн. Хэрвээ тэр хүн орчуулж чадахгүй байсан бол би ч, өөр бусад албаны хүмүүс ч зогсоох, солиход бэлэн байсан. Гэхдээ тийм зүйл болоогүй.

ЭХЛЭЛ

Зурагтаар харлаа. Энэ жил манай улс гурилынхаа хэрэгцээг өөрсдөө хангах болж гэнэ ээ. Гадныхан гурил өгөхгүй гэсэн юм биш ээ. Их тариа хураасан, тэрийгээ идэх юм байх аа. Сайн байна гэж магтъя. Эхний ээлжинд гурилаар өөрсдийгөө хангадаг байж, тэгээд төмсөөр, луувангаар, дунайский салаатаар хангана.

Харин эндээс өөрөө өөрийгөө хангах нь тийм сайхан хэрэг үү? Бусадтай хамтран хангах муухай юм уу. Зарим нэг хэрэгцээг ерөөсөө бусадтай хамтран хангаж байхаар бурханаас заяасан ч юм биш байгаа? Ийм бодол санаа хаанаас эхтэй юм бэ? Ер нь улс болгон л юухнаар ч болов өөрөө өөрийгөө хангах гээд зүтгэвэл дэлхий яахсан бол гэхчлэнгийн бодол төрөх аж.

НЭГ. ӨӨРӨӨСӨӨ ЖИГШИХ ҮЗЭГДЭЛ

Саяхан хөдөөнөөс нүүж ирсэн хүмүүсээ манай хотынхон их адлана аа. “Хөдөөнийхөн хотыг ёстой баллаж байна аа л гэнэ. Хөдөө царайлчихаад замын дүрэм мэдэхгүй л гэнэ. Чи ч ёстой хөдөөний амьтан шиг харагдаж байна л гэнэ”. Тиим ч биз. Харин энэ бүхний цаана “Би бол хөдөөнийх биш байгаа юм. Би хөдөөнийх биш учраас ингэхгүй л дээ” гэсэн логик нэвт шингээстэй сонсогдоно. Хүн бүрт өөрийг нь хөдөөнийх гэж бодох үндэстэй, эсвэл хөдөөнийх шиг харагдуулаад байдаг “нэг юм” байна аа. Хэн ч биднийг хар арьстан гэж андуурахгүй учраас “Би хар биш болохоороо”, “тэр лав негр байх аа” гэхчлэн ярих хэрэгцээ гардаггүй билээ. Хүнийг танья гэвэл хайрлаж байгаа юмыг харахаасаа илүү үзэн ядаж байгаа юмыг нь ажигла…гэж. Үзэн ядаж байгаа юмынх нь ул мөр сэтгэл зүрхэнд нь байж л байдаг юм.

Хархоринг байгуулаад найман зуун, Өнөөгийн нийслэл үндэслэгдээд 400-гаад, Улаанбаатар байгуулагдаад 90-ээд жил улирсан боловч биднээс салдаггүй нэг “хөдөөний юм” бидэнд үнэхээр байгаа юм аа. Өдөр бүр л тэр “юм” нь сэтгэл зүрхний гүнд “би энд байгаа шүү” гэж хашгираад байгаа учраас бид санаа зовнидог, ичингүйрдэг. Ичингүйрэхдээ бусдын “тэр юм”-ыг дуудаж сэтгэлээ хөнгөлдөг. Хотын замын түгжрэл, хог хаягдлаас эхлээд бүхий л проблемоо хөдөөгөөрөө байгаа нөхөд рүүгээ чихээд хаясны дараа сэтгэл хөнгөрнө. Түр л хөнгөрөхөөс бүр хөнгөрөхгүй.

Энэ бол бидний нүүдэлчний сэтгэлгээ. Сэтгэл дотор байгаа зовлон, толбо биш. Сэтгэлгээ нь өөрөө. Бид түүнийгээ зөнгөөрөө мэдрээд, амь зуух аж төрөх сэтгэлгээний шинэ загвар хэрэгтэй байгааг ухаараад л, тэр хэрээрээ өөрөөсөө жигшээд байгаа юм. Гэвч өөрийгөө буруутгах, жигших хэцүү учраас бусад рүү чихээд байгаа хэрэг. Усанд тогтмол ордог болчих, зөвхөн ногоон гэрлээр уулзвар нэвтэрдэг болох бол амархан. Харин сэтгэлгээний хэв загвараа өөрчлөх үнэн амаргүй.

ХОЁР. ИРГЭНШЛЭЭС ГАДУУР АМЬДРАХ ФИЛОСОФИ

Нүүдэлчний сэтгэлгээ ихээхэн аминч. Нүүдэлчид бараг 100 хувь байгалиас хараат боловч өөрснөө байгальд хамгийн хүйтэн сэтгэлээр ханддаг хүмүүс. Бүр “Цөл бол нүүдэлчдийн бүтээл”, “Нүүдэлчид бол байгалийн төрсөн хүү гэхээсээ өргөмөл хүү” гэсэн цэцэн үг хэллэг ч байдгийг сонсоо л байлгүй. Учир нь тэд цаг агаар, нутаг бэлчээрийн гарцаас хараат байхынхаа хэрээр цаг агаар, газар нутгаас хараат бус байдаг. Говьд өвөлжөөд, хангайд зусаад байгаа нь говийн халуун, хангайн хүйтнээс хэр хэмжээгээрээ хараат бус болоод байгаа хэрэг. Гангаас дайжиж нүүгээд, зудаас холдож оторлоод байгаа нь ч мөн адил. Сольж болоод байгаа юм, байхгүй байсан ч болно оо доо.

Харин тариачин хүн бол газартаа үүрд хадаастай. Гантай жил зунтай газар очиж тариагаа ургуулаад хохиролгүй харьж ирэх боломж огт байхгүй. Газар бол тэдний юугаар ч сольшгүй эрдэнэ. Амь наснаас үнэтэй. Үхсэн хойно нь үр ач нь тэр газрын шимээр амь зогоох учиртай.

Харин бэлчээрийг олж болно. Шилж болно. Шинэ бэлчээр таалагдвал тэндээ амьдарсан ч болно. Зах хязгаар нутгийн мянга мянган малчин малаа туусаар ирж Эрдэнэт –Дархан-Улаанбаатарын Алтан гурвалжинд төвхнөсөөр…Одоо яриад л эхэлнэ. Отрын нутаг гээд л. Энэ өвөл тэр тэр аймаг сум, энэ аймаг руу оторлоно гээд хөдөө аж ахуйн яамны мэргэжилтэн ярина. Отор гэдэг чинь уг нутгаа түр хаях тухай яриа юм шүү дээ.

Энэ хэрээр нүүдэлчид хөрш хамтрагчиддаа үнэнч бус. Нарийн яривал мал өсөх, бэлчээр нутаг хомсдох үед айл хөрш шиг дараа тээр байхгүй. Хээр талд гурваас илүү айл нэг хот болвол ядаж л хавийн аргал түлш олдохгүй. За даа, их төлөв аавынхтайгаа, хүүгийнхтэйгээ байхад л хот айлын лимит хэтрэхдээ тулчихна.

Энэ өнцгөөсөө бол нүүдэлч хүмүүсийн нөхөрлөл нь хамтын эрх ашиг дээр тулгуурлаагүй хамтрал. Хувь хувийн сонирхлоо давсан хамтын үнэт зүйл дээр тогтоогүй тийм нөхөрлөл бол хамтын ажиллагаа гэхээсээ илүү үерхэл ч гэмээр зүйл. Уулзаж хуучилна, харилцан бие биеэ хэснэ, яахав нүүж суухад нь тусална биз. Хэн нэгэнтэй нөхөрлөхгүй л бол бүтэхгүй ажил гэж нүүдэлчинд үндсэндээ байхгүй. Тийм болохоор энэ айлтай нөхөрлөх гэтэл асуудал гараад байвал түүнээ шийдэх, буулт хийх, зохицоход цаг зав гаргахыг хүсэхгүй. Зүгээр л салаад нүүчихнэ. Шинэ нутагт өөр найз байж л байгаа. Магадгүй тэр нь ч бас хуучин найзтайгаа муудалцчихсан шинэ найз ирэхийг хүлээгээд сууж байж ч болно. Иргэншсэн ертөнцийн хүмүүсийн эвдрэл хагарал нь эрх ашгийн ноцтой зөрчлөөс үүдэлтэй бол нүүдэлчид жаахан уйдахаараа л салдаг. Учир нь тэдэнд эрх ашигсаад байх юм үгүй тул юу нь зөрчигдөх билээ.

Монголчууд “Хүний царай харахгүй амьдрах” гэж ярих дуртай. Энэ бол хэнээс хамааралгүй аж төрөх гэсэн үг. Хэнээс ч хамааралгүй амьдрахын тулд хээрээр гэр, хэцээр дэр хийх нигууртай. Эрх чөлөөний үнэр цээж дүүрэн сэнгэнэсэн энэ үг яг цаагуураа бол иргэншлээс гадуур амьдарна гэсэн санаа юм даг уу.

ГУРАВ. ХОТЫН НҮҮДЭЛЧИД

Гэвч бид юугаар ч сольшгүй дундын эрх ашигтай, салаад нүүх аргагүй хотшилтой болсон учраас нүүдэлчний үерхлээс салж хүн төрөлхтний унаган сонирхол болсон хамтын сонирхол дээрээ тулгуурлан нөхөрлөж сурах хэрэгтэй байна.

Бидний хүссэн үедээ айлсаж, салдаг нүүдэлчний сэтгэлгээ өнөөгийн амьдралд ч хэвээрээ. Хуучны МАХН чинь МАН ба МАХН болоод салаад давхиад байгаа нь хоёр хоньчных айлсаж зусчихаад, ярих юм багасаад, уйдахаараа авгай хүүхдээсээ болоод ч юмуу хэрэлдчихээд салж нүүж байгаа л хэрэг шүү дээ.

Ер нь “Очиж очиж энүүнд буулт хийгээд байхдаа яахав”, “ Тэр жил намайг яалаа, мартаж болохгүй ээ” гэхчлэнгийн шалтгаанаар айлаасаа салж нүүх, саахалтын хүнээ нэг нүдээрээ харахгүй болох нь нүүдэлчин хүнд өнчин ишигний ч гарз болохгүй. Харин иргэншин суурьшсан хүн ингэж хандвал бизнесээ төдийгүй ирээдүйгээ нураана. Чухам ийм мянга мянган жилийн турш “салж нүүгээд болоод ирсэн” шалтаг шалтгаанууд өнөөдрийн монгол орны хөгжил, дэвшлийн олон үүдийг хааж, аль хэдийнэ үр шимээ өгөөд эхэлчихсэн байх учиртай бүтээн байгуулалтыг нурааж байна.

Нүүдэлчин хүн нүүдэлчин сэтгэхүйтэй байх нь зөв төдийгүй оршин тогтнох арга нь. Харин суугуул хотынхон нүүдэлчнээрээ сэтгэх нь хөгжлийн тушаа. Монголын хөгжлийн чөдөр нь малчин нүүдэлчид бус, малаа орхиод саяхнаас ирэгсэд ч бус. Харин малчнаа байгаад үе өнгөрөөсөн атлаа малчин толгойтойгоо яваа тэр үе давхрааныхан болоод байна. Өвөг дээдэс өөрийгөө болоод малаа харьцуулан удтал ажигласны эцэст нэг зүйр үг хэлжээ. “Морь удах тусам ижилсэж, хүн удах тусам толхилцоно”. Бид мянга мянганаар ярих баатарлаг түүхтэй. Харин ядаж л зуун зуун дамжих баялаг ирээдүйтэй байхын тулд үерхэхээс нөхөрлөлд, ямар ч уйдаа, гэр зуурын хэрүүлийг давах хамтын ажиллагаанд сурах цаг. “Хамрыг нь харсан чинь шал дургүй хүрчихлээ” гэдэг шалтгаан агуу том бүтээн байгуулалт, ховор олдох ирээдүйг нурааж болохгүй.

ДӨРӨВ. НУТГАА ХАЯГСДЫН ЗӨВЛӨЛ

Хэн нэгэнтэй уулзаж учран нөхөрлөх нь хүний хүний төрөлхийн зөн. Хүн угаасаа сүрэглэн амьдрах зориулалттай нийгмийн амьтан. Хамтын эрх ашиг нь хүнийг нийлүүлэх, ойртуулах шалтаг юм. Ийм шалтаг нүүдэлчдэд бараг үгүй. Гэхдээ хамтрах шалтагтай байх учиртай. Тиймэрхүү хамтын ажиллагааны шалтаг бодож олсон нь нутгархал. Нутагтаа нутгархана гэж байхгүй, хүний газар очиж л нутгархана. Тэгэхээр нутгаа орхих нь монгол хүний нэг үндсэн шинж болж таарч байна. Нутаг гэдэг бол тийм ч хагацаж саламгүй зүйл биш ажгуу.

Өнөөдөр Улаанбаатар дахь хөдөө “нутгийн зөвлөл”-үүд шиг хүчирхэг хамтын ажиллагаа байхгүй. Ямар ч нам, эвсэл, холдингоос бат бэх. Нутаг хүрэх зай нутгаа хайрлах хайр хоёр шууд пропорциональ болох нь нутгийн зөвлөлүүдийн байдлаас харагддаг.

Ингэж хөгжөөд явбал Дарамсала дахь Төвдийн дүрвэгчдийн Засгийн газар, Улаанбаатар дахь аймаг, аймгийн зөвлөл хоёрын ялгаа юу байна гэхээр болох дог. Цаашдаа улс нь бие даасан аймгуудын холбооноос, аймгууд нь өөртөө засах эрхтэй сумдаас тогтдог болох юмуу? Аягүй бол зарим аймаг-улс нь Монголын аймгуудын холбооноос гарч тусгаар тогтнох ч юмуу, өөр хэн нэгэнтэй нийлэхдээ тулах юм уу хаашаа юм бэ?

Хоёр нам дээр шийдэж хүчрээгүй маргааныг нутгийн зөвлөл зохицуулах нь нэг бус. Өнөөдөр Монголын улс төрийн бодлого болбоос нам бүлгүүдийн зөвшилцлөөс илүү нутгийн зөвлөлүүдийн ойлголцол дээр оршин тогтнож байх ч магадгүй амой. Тэгвэл хот гэж юу болж таарч байна аа. Нутгийн зөвлөлөөр толгойлуулсан хөдөөнийхний нийлбэр л байгаа биз дээ. Нутгархаж “хөдөө”-нийхөөрөө сайрхана. Тэгснээ байчихаад “муусайн хөдөөнийхөн” болчихно.

ТАВ. ХӨДӨӨНӨӨ БУЙ ХОТЫНХОН

Хөдөөнийхөн бас хотоо магтахгүй ээ. Хотод юмны үнэ аймаар л гэнэ. Утаа ихтэй учраас хортой л гэнэ. Хулигаан ихтэй л гэнэ. Тэр дуу шуугианд яаж тэсдэг л юм гэнэ. Үнээн үнэн. Хажуу айлаа танихгүй, хөршийндөө орж гардаггүй, хотынхон хүн муутай л гэнэ. Бас л үнээн. Уул нь нэг хорооололд хоёрхон айл байдаг бол ядаж уйдаж хүний мөрөөс болохдоо бие биедээ орж, хүн чанар заах л байх л даа.

Гэхдээ хамгийн гол нь тэр хүн өөрөө хот орж хүний дайтай явах, паартай байшинд сууж, паалантай суултуурт хүндрэх хүн ёсны мөрөөдөлтэй л байгаа. Харин бололцоогүйдээ хавчигдаад мөрөөдлөө биелүүлж чадахгүй байна гэж гутарч сууснаас “Хот муухай учраас л би явахгүй байгаа” аятай ярьж, шүүмжилж суух нь сэтгэлд таатай. Тэрээр хамгийн эхний боломж гармагц л хүний дайтай аж төрөхийн тулд хот руу хөдөлнө. Тэгээд нутгийн зөвлөлдөө элсэж, төрсөн нутгаа хайрлах кампанит ажилд дуугаа нэмнэ.

Уржнан байна уу даа, …аймгийн N хот айлын дээхнэ орших намагтай гарам дээр Хаммер жийп суужээ. Ер нь шавар гэдэг бол машинаас илүү жолоочийн ур чадварыг шалгадаг бартаа юм шүү дээ. Яахав дээ, хүчтэй том тэргэндээ аархсан нөхөр л болгоомж алдахгүй юу. Шавар дээр элэгдсэн Хаммерийг гаргах амаргүй байж таарна. Гэхдээ л гаргаж чадсан учраас сарын дараа биднийг түүгээр дайрахад ул мөргүй явчихсан байлаа. Харин тэр хавийнхан Хаммер-ийг оролцуулаад бүх төрлийн жипийг үзэн ядах кампани өрнүүлжээ. “Ёстой дэмий унаа л гэнэ. Хайран мөнгөөрөө тийм юм авдаг хүн мөн тэнэгээ л гэнэ”. Жийп бүү хэл ойрын үед мотоцикль авдаг нь ч юу л бол гэмээр нөхөр тамхи гуйнгаа “За ёстой Хаммер л авахгүй минь” хэмээн андгайлан ярьж байна. Харин “Уаз 469” бол унаа юм аа гэнэ. Тиим ээ, Уаз 469 бол цэргийн техник, бартаа туулахдаа сайн. Хамгийн гол нь тэдэнд Хаммер байхгүй, Уаз-469 бол байгаад учир нь оршино. Тэгэхээс гэсэн шиг биднийг цаашлахын хэрд нэг 69 ирээд суучихсан харагдсан. Тэглээ гээд сэдэв хувирахгүй. Хүн өөрт дутагдсан үгүйлэгдсэн юмаа “хэрэгцээгүй”-г нь гайхаж сэтгэлээ засдаг. Өөрт буй сул талаасаа ичихдээ түүнийгээ бусдад наан сэтгэлээ засдаг. Манайхан муу учраас ингэж байгаа юм биш. Ерөөсөө л хүн учраас тэгж байгаа юм.

ТӨГСГӨЛ

Арвин их тариа хураасан нөхдөд баяр хүргэнэ ээ. Ямартаа, тариа хураахын эсрэг юм бичих гэсэн биш. Гурилаас эхлээд юухнаар болов өөрийгөө хангах санаа мөрөөдөл нүүдэлчний амьдралын аминч мөн чанараас эхтэй тухай л ярих гэснээс биш.

Хүн төрөлхтөн үүссэн цагаасаа эхлээд хамтран амьдрах сүрэглэх зөн совиндоо хөтлөгдөн суурьшиж нийгэмшиж иржээ. Харин энэ бүхнээс хамгийн удаан жил, хамгийн хол байлгаж чадсан зүйл бол нүүдэл. Мал болоод бэлчээрээс хамаатай тэр нүүдэл. Өөрийнх хувь заяаг бусадтай холбоод уячих юм бүхнээс нүүдэлчин зайлсхийдэг. Учир нь тиим хүчин зүйл байх аваас чөлөөтэй сэлгэн нүүхэд садаа болдог. Тиим учраас хоол унд, дээл хувцсаа өөрөө өөрийгөө хангана. Хамтын бүтээн байгуулалт сэдэж түүндээ менежмэнт хийсэн хүн баатар бус, хэний ч тусламжийг авахгүй байж чадсан этгээд баатар. Өөрөөр хэлбэл, улслалтын систем зохиож бариулсан хүн баатар биш, харин улслалтын системгүйгээр болоод ирсэн нүүдэлч л баатар.

Нүүдэлч амьдрал сэтгэхүй хүнийг маш аминч болгодог. Бидний нэг хэсэг нь нинжа болоод байгалиа яасан хэрцгий сүйтгэж байна аа. Тэр газар орон сөнөвөл сөнөг, өөр газар очоод ухах юм чинь гэсэн нүүдэлч сэтгэлгээнийх. Туул голын эргийг сайн дурынхан цэвэрлээд л бусад нь эргүүлж бохирлоод л байна. Туул голын эрэг сөнөлөө гэхэд өөр голын эрэг дээр очоод зугаалчих юм чинь гэсэн нүүдэлчний сэтгэлгээнийх.

Төрсөн барьсан гээд сүйд болдог нутгаа төвөггүй орхиод хотод ирээд нутгийн зөвлөлдөө ороод л “Төрөлх нутгаа хөгжүүлье энээ тэрээ” болчихож болж л байна. Тэнд нь байхдаа хөгжүүлээгүй юмаа, тэртээгээс хөгжүүлэх гэх нь нүүдэлчний л шинж. Тэхээр бид цөмөөрөө Монголоо орхичихоод улс улсад байгуулсан “Эх орны зөвлөл”-өөрөө дамжуулан нутгаа хайрлаад давгүй явж чадах л улс.

Нөхөрлөлгүйгээр, хамтын ажиллагаагүйгээр, нийт дундын эрхэм дээд ашгийн тулд хүлээх хүлцэлгүйгээр, ер нь юугүйгээр ч байж чадахыг хичээх энэ сэтгэхүй биднийг өөрөө өөрийгөө хангах нь сайн гэж итгүүлээд байгаа юм. Хүн төрөлхтөн хэн нэгнээсээ хамааралтай байхын хэрээр хүчирхэг байхаар заяагджээ. Тэрний тарьсан тариаг Дорж авч тээрэмддэг, Доржийн тээрэмдсэн гурилыг манайх авдаг, миний барьсан талхыг Дорж, тэр хоёр иддэг гэхчлэнгээр сүлжилдэж байж сая амьдрал төгөлдөр болно. Харин Тэрний, Доржийн, манай гурав тариагаа өөрөө тариад, өөрөө тээрэмдээд, өөрөө идэх гээд үзвэл яах бол доо хөөрхий. Дэлхий ертөнц ч тэр мэт. Харилцан хамаарал, бие биеэ тэтгэдэг байдал нь нийт хүн төрөлхтний амар амгаланаар зэрэгцэн орших үндсэн хэрэгцээ болж байна.

PS: Манай эдийн засаг нь нефьт бүтээгдэхүүн, эрчим хүч, төмөр замаар уламжлаад Оросоос бүрэн хараат байгаа явдал, түүнчлэн хэрэглэгч, үйлчлүүлэгчдээ хандах тэдний дээрэнгүй сэтгэлгээ нь бидний Нүүдэлчний АМИНЧ үзлийг тэтгэх гадаад хүчин зүйл болж байна. Ганцхан бидэнд ч ингэж хандаж байгаа юм биш. Шатдаг хийгээр дамжуулан өрнөдийн зах зээлээ яаж байна. Хэрэглэгчдээ үргэлж итгэл найдвар төрүүлж, урам өгч байж зах зээлээ хадгалдаг бизнесийн алтан дүрмийн эсрэг энэ байдал Оросыг өөрийг нь ганцаардуулах аюул дагуулж байгаа юм. Өнөөдөр дэлхий дахинд Оросын агуу том зэх ззээлд нэвтрэх эрмэлзэлтэй зэрэгцэн тус тусын зах зээлийг аль болох Оросоос хамааралгүй болгох эрмэлзэл хүчтэй болж байна.

Нөгөө талаас ОХУ-ын байр суурь, хавчих сүр далайлгах хандлага нь наанадаж л хоёр чиглэлээр “сайн” нөлөө үзүүлж байна. Нэгдүгээрт, нэг улсаас бүрэн хамааралтай байхын хор нөлөөг биетээр ойлгуулж, хүрээгээ тэлэхийн чухлыг мэдрүүлж байгаа юм. Хоёрдугаарт, ХХ зууны туршид бий болсон Орос(Зөвлөлт)-ыг Монголын цор ганц хань нөхөр, аврагч гэх үзлийн инерцийг арилгахад бас ихээхэн тус нэмэр болж байна.

2011.09.07