ОХУ-ын орон нутгийн бүх чиглэлд болон Тусгаар улсуудын хамтын нөхөрлөлийн /ТУХН/ улсууд, Европын орнууд, хятадын зарим хотууд руу аялах зорчигчийн галт тэрэгний ирэх, буцах тасалбарыг УБТЗ-ын Зорчигч тээврийн Тасалбарын төвөөс худалдан авах боломжтой боллоо.
Та захиалгаа 21-242471 утсаар өгөх боломжтойгоос гадна биечлэн ирж захиалж болно.
Оросын Холбооны Улс, Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын газар нутгаар 2019 оны 07-р сарын 06-наас 16-ны өдрүүдэд 5000 гаруй км үргэлжилсэн “Торгоны зам-2019” олон улсын автораллид 40 улсын 97 тамирчин оролцсоноос Монгол Улсын 15 тамирчин оролцож, манай улс тэмцээнийг амжилттай зохион байгуулсан билээ.
Тус уралдааныг 2019 оны 07-р сарын 09-нөөс 13-ны өдрүүдэд Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дамжин өнгөрүүлэх ажлыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ивээл дор амжилттай зохион байгуулсан ажлын хэсгийн гишүүдэд өнөөдөр талархал гардууллаа.
Талархлыг “Торгоны зам” автораллигийн улсын ажлын хэсгийн ахлагч, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга З.Энхболд гардуулж, ажил үүргээ хариуцлагатай гүйцэтгэсэн зохион байгуулагчдад баяр хүргэлээ.
Энэ үеэрээ Монгол Улс олон улсын шинж чанартай тэмцээнийг зохион байгуулах чадвартай гэдгээ баталж, цаашид энэ төрлийн тэмцээн, уралдаан, бусад нийтийг хамарсан арга хэмжээнүүдийг зохион байгуулах бааз, суурьтай болсон нь чухал юм хэмээн Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга З.Энхболд онцлов.
ОБЕГ-ын тэргүүн дэд дарга, бригадын генерал Г.Ариунбуян өнөөдөр Швейцарийн хөгжлийн агентлагийн Монгол Улс дахь төлөөлөгчийн газрын дэд дарга, хатагтай Илариа Далиг хүлээн авч уулзлаа.
Онцгой байдлын ерөнхий газар, Швейцарын хөгжлийн агентлагтай хамтран “Монгол Улсын хот дахь эрэн хайх, аврах ажиллагааны чадавхыг бэхжүүлэх төсөл”-ийн хоёрдугаар шатыг амжилттай хэрэгжүүлэн ажиллаж байна.
Төслийн хүрээнд ОБЕГ-ын харьяа Аврах тусгай ангид эрэн хайх, аврах ажиллагааны сургалт, бэлтгэлийн байгууламж байгуулж, тоног төхөөрөмжөөр хангахаас гадна сургагч багш нарыг бэлтгэх юм.
Төсөл хэрэгжилтийн явц, сургалтын байгууламжийн угсралтын үйл явцтай танилцахаар Швейцарын Холбооны Улсын аврах ажиллагааны шинжээчдийн баг болон БНХАУ-ын Үндэсний газар хөдлөлтийн эрэн хайх, аврах төвийн ахлах мэргэжилтнүүд Онцгой байдлын ерөнхий газар болон Үндэсний аврах бригадад ажиллаж байгаа юм.
Уулзалтын үеэр Швейцарийн хөгжлийн агентлагийн Монгол Улс дахь төлөөлөгчийн газрын дэд дарга, хатагтай Илариа Далиг томилолтын хугацаа дуусч нутаг буцах болсонтой холбогдуулан бригадын генерал Г.Ариунбуян төслийг хамтран хэрэгжүүлж, дэмжлэг туслалцаа үзүүлсэнд талархал илэрхийлэн, цаашдын ажилд нь амжилт хүслээ.
С.Зориг агсны амь насыг бүрэлгэсэн хэрэгт шүүхээс ял авсан Б.Содномдорж, Т.Чимгээ нарыг эрүүдэн шүүсэн хэрэгт буруутгагдаж буй ТЕГ-ын дарга Б.Хурц нарын есөн хүнд холбогдох хэргийн шүүх хурал Төв аймгийн Сум дундын Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхэд хоёр дахь өдрөө үргэлжилж байна.
Шүүх хуралд гэрчээр Б.Итгэлтөгс, ялтан Ц.Амгаланбаатар, хохирогчоор Б.Булган нар оролцож байгаа бөгөөд шүүхийн гадна иргэний нийгмийн байгууллагууд шүүх шударга шийдвэр гаргахыг шаардаж тайван жагсаал зохион байгуулж байна. Тэднийг 2002 оны Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 133.1, 251.1-т заасан зүйл ангиар буруутган шүүх юм.
УИХ-ын гишүүн Д.Лүндээжанцан Үндсэн хуулийн нэг, хоёрдугаар бүлэг рүү халдахгүй, зөвхөн засаглалын асуудал руу л орно гэж мэдэгдсэн ч эрх баригчид Үндсэн хуулийн эхний бүлгийн нэг заалтыг онилоод байна. Бүр тодруулбал, Үндсэн хуулийн нэгдүгээр бүлэг дэх “Монгол Улсын иргэдэд өмчлүүлснээс бусад газар, түүнчлэн газрын хэвлий, түүний баялаг, ой, усны нөөц, ан амьтан төрийн өмч мөн” гэсэн заалт руу. Товчхондоо газрын хэвлийн баялгийг төрийн биш нийтийн өмч болгох өөрчлөлт яригдаад эхэлчихсэн. Эдийн засаг нь уул уурхай гэсэн ганцхан хөлтэй манай улсын хувьд нийтээрээ анхаарах учиртай өөрчлөлт мөнөөсөө мөн. Энэ өөрчлөлт ямар үр дагаварт хүргэх, ийм өөрчлөлт орвол сайн нь юу, муу нь юу болох тухай яриа хөөрөө өдийд бол жинхэнэ халуун сэдэв.
Эхлээд нийтийн өмч гэж юу вэ гэсэн асуултад хариу хайя. Нийтийн өмч гэдгийг социализмын зах зухыг гадарлах хүмүүс “Хэний ч өмч биш, хэн нэг дарга нь өмчилдөг эзэн биегүй зүйл” гэж эргэлзэх юмгүйгээр тодорхойлчихно. Хэний ч биш өмч үнэ цэнэгүй, өгөөжгүй, ашиггүй гэх мэт өчнөөн сул талтайг мөн л хуучин нийгмийн өчнөөн жишээгээр тайлбарлаж болно. Мэдээж нийтийн гэдэг тодотголыг сонгодог утгаар нь ашиглавал, дэлхий ойлгодог тэр хэлээр ойлгож амьдралын хөрсөнд буулгавал “хадны мангаа” шиг хэцүү ойлголт биш л дээ. Гэхдээ засаглал нь дархлаагүй, эрх барьж буй хэн нэг нөхрийн ааш аягаар бодлого нь явчих гээд байдаг манай улсын хувьд яг сонгодог утгаараа ашиглагдана гэдэгт энгийн ямар ч сэхээтэн эргэлзэнэ. Ёстой нөгөө “Нэг үгнээс мянган утга цацарна” гэдгийн тод үлгэр болчих эрсдэлтэй.
Эдийн засгийн ойлголтоор хүний гар хүрээгүй бэлчээр, байгалийн баялгийн нөөц гэх мэт зүйлс эхлээд дундын өмч байдаг. Дундын өмч гэдэг бол яг нарийндаа өмч биш. Өмчийн харилцаа ч биш. Ямар ч өмч нэмүү өртөг шингээд ирэхээрээ л өмчийн харилцаанд ордог. Өгөөж ашиг нь хүнд ирсэн үед хувийн өмч, хүнд ямар нэг хэлбэрээр өгөөжөө өгөөгүй бол нийтийн өмч гээд ойлгочихож болно. Өмчийн харилцааны тухай энэ мэт онцлог ялгаа, нарийн логикийг анзаарч хандах шаардлага бий. Гэхдээ энэ удаа public property буюу нийтийн өмч гэсэн тодотгол өөрчлөлтийг Үндсэн хуульд оруулаад хэргээ өгөх үү, сонгодог утгаараа хэрэгжээд явах бололцоотой юу гэсэн асуултад хариу хайя.
Хэрвээ төрийн тэргүүний энэ санал дэмжигдээд Үндсэн хуулийн заалт болчихвол Ашигт малтмалын хууль дахь газрын хэвлий доорх баялаг төрийн өмч гэсэн утга өөрчлөгдөж таарна. Гэхдээ үүнээс ч том “өөрчлөлт” хийгдэж мэднэ гэсэн болгоомжлол бас дуулдаж байна. Давтаад хэлэхэд сул засаглал, попорсон улстөржилттэй энэ үед нийтийн өмч гэсэн ойлголт сонгодог утгаараа хэрэгжинэ гэдэг бараг л боломжгүй. Баабар сонгогчдын дунд улстөрдчийн рейтинг ямар байгааг тандсан судалгааныхаа дүнг саявтар сонирхуулсан юм. Хэд хэдэн аймгийг онцолж хийсэн тэр судалгаагаар хамгийн өндөр рейтингтэй улстөрчөөр Ерөнхий сайд тодорсон байсан. Шалтгааныг нь ухаад сонирхтол хувийн компанийн хөрөнгийг хураана гэсэн мэдэгдэлд нь олон нийт алга ташсан байсан гэдэг. Ийм сэтгэл зүйтэй хэсэг давамгайлсан сонгогчдын дунд “Нийтийн өмч гэж юуг хэлэх вэ” гэсэн асуулттай санал асуулга явуулбал ямар хариу өгөх бол? Бодох л асуудал. “Ард түмнээсээ саналыг нь асуулаа. Санал асуулгаас харахад нийтийн өмч гэдэг бол ерөөсөө л энэ юм байна. Тэгэхээр манай улс байгалийн баялгаа ингэж ашиглана” гэж ирээд эдийн засгийг нуруундаа үүрсэн уул уурхайн салбарт популизмыг цэцэглүүлбэл яах вэ? Уул уурхайн салбарт төрийн эрхийг атгасан хэдхэн хүн, цөөхөн бүлэглэл “нийтийн” гэсэн гоё тодотголыг ашиглаад эзэн суугаад эхэлбэл ямар үйл явдал өрнөх бол. Хариу нь тун тодорхой. Зах зээлийн замаас илт гажсан ямар ч салбарт бизнесийн том төслүүд амжилттай хэрэгжихгүй. Төрийн нөлөө ихэссэн ямар ч салбараас гадны хөрөнгө оруулалт үргэх нь жамын үзэгдэл. Эрсдэл өндөртэй, хөрөнгө мөнгө их шаарддаг уул уурхайн салбар гадны хөрөнгө оруулалтгүй бол элгээрээ хэвтэнэ.
Үндсэн хуулийн 6.2-д орж буй өөрчлөлтийг үгчилж бичвэл их урт. “Монгол Улсын иргэдэд өмчлүүлснээс бусад газар, түүнчлэн газрын хэвлий, түүний баялаг, ой, усны нөөц, ан амьтан нь нийтийн өмч мөн. Байгалийн баялгийг ашиглахдаа тэгш байдал, шударга ёс, үндэсний аюулгүй байдал, тогтвортой хөгжлийг хангах зарчим баримтлана. Газрын хэвлийн баялгийг төрөөс олгосон тусгай зөвшөөрлийн үндсэн дээр Монгол Улсын хуулийн этгээдэд энэ зүйлд заасан зарчмын дагуу ашиглуулж болно. Онцгой ач холбогдол бүхий газрын хэвлийн баялгийг төр хамтран ашиглах тохиолдолд гарах зардлыг хөрөнгө оруулагч хариуцах бөгөөд татварын дараахь ашгийн 51-ээс доошгүй хувь нь Монгол Улсын төрд ногдоно. Хөрөнгө оруулагчийн зардал бодитой байна. Хөрөнгө оруулагчийн зардалд төр хяналт тавьж, ард түмэнд тайлагнана. Газрын хэвлийн баялгийг хөрөнгө оруулагчтай хамтран ашигласны орлогыг баялгийн санд төвлөрүүлж, зарцуулна. Байгалийн баялгийг ашиглах болзол, баялгийн сангийн зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны журмыг хуулиар тогтооно” гэсэн заалт Үндсэн хуульд тусах эсэх нь өнөөхөндөө хэлэлцүүлгийн төвшинд байна. УИХ толгой дохивол энэ заалт Үндсэн хуульд тусна. Энэ удаадаа азная гэвэл өмнөх заалт хүчин төгөлдөр үлдэнэ. Сая онцолсон урт өгүүлбэрийн эхний өгүүлбэрт л эрх баригчид онцгой анхаарч байгаа. Өөрөөр хэлбэл газрын доорх баялаг төрийн биш нийтийн өмч гэж өөрчлөгдөх эсэх л улстөрчдийн хувьд халуун сэдэв болсон нь нуугаад байх юмгүй ил үнэн. Харин УИХ-ын ажлын хэсгээс нэмж орж ирсэн сүүлийн өгүүлбэрүүдэд анхаарал тавьж суугаа улстөрч бараг алга. Анхаараад Үндсэн хуульд тусгана гэвэл бас л поп, сүржин өгүүлбэрүүд л дээ. Ямартаа ч Үндсэн хуулийн хэлэлцүүлэг тойрсон сүүлийн үеийн мэдээллээс “Төрийн биш нийтийн өмч гэсэн өөрчлөлт эрх баригчдын амин сэдэв болчихож” гэсэн дүгнэлтийг төвөггүй хийчихэж болохоор байна.
Дэлхийн жишгийг анзаарахад газрын доорх байгалийн баялаг нэг бол төр, эсвэл нийтийн гэсэн тодотголтой байдаг юм билээ. Манай улсын тухайд “төрийн” гэдэг үгийн цаана бусад орных шиг Засгийн газар бий. Манайх шиг ардчилсан засаглалтай улсад Засгийн газар юуг хийж, юуг болохгүйг парламент шийднэ. Парламентын тухайд 76-уулаа учраас бас ч гэж илэрхий хачин, байж боломгүй шийд гаргахгүй. Харин нийтийнх гэчихвэл Үндсэн хуулийн энэ заалтыг яаж ашиглахыг тоймлож тодорхойлох аргагүй. Яг одоо ид дундаа яваа хэлэлцүүлгээс анзаарахад хэдэн ч утга гарч ирж мэдэхээр байна. Бүр хожим нийтийн гэдэг тодотголоос үүдсэн маргаан Үндсэн хуулийн цэц дээр очлоо гэж бодъё. Цэц ямархуу дархлаатай, улстөрөөс хэр хамааралтай болсныг бултаараа харж суугаа. Улстөрчдийн дохио зангаагаар шийдвэр гаргадаг гэсэн шүүмжлэлийг хуульчдаасаа эхлээд улстөрчид нь хүртэл Цэцэд хаягласаар байгаа.
Үндсэн хуулийн өнөөгийн хямралыг засаглалаас үүдэлтэй гэж тодотгож буй. Хэрвээ нийтийн гэдэг тодорхойлолт байгалийн баялагт хамаатай болчихвол байгалийн баялгаас үүдэлтэй Үндсэн хуулийн хямрал руу гулсах эрсдэлтэй. Нэг өөрчилсөн л бол найман жилдээ хөндөх аргагүй гэсэн бодит үнэн Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн цаана бий. Тэгэхээр “нийтийн” гэх тодотголыг нэг л буруу хэрэглэчихвэл эдийн засгаа самрах аюул ойрхон байна. Алдаагаа сэхээрээд урагшилъя гэх нь ээ нэгэнт оруулчихсан өөрчлөлтөө засч чадахгүй дор хаяж найман жил дороо хий эргэх эрсдэл харагдаад байна.
Нийтийн гэдэг өөрчлөлт оруулаад дэлхийн жишгээр зөв явах боломжгүй хэрэг үү гэсэн асуулт мэдээж гарч ирнэ. Өнгөрсөн жилүүдэд өрнөсөн уул уурхай тойрсон улстөржилтүүдээс анзаарахад ингэж эргэлзэх хангалттай шалтгаан харагдана. Уул уурхай эдийн засагт ямар том орон зай эзэлснийг хэдэн тоогоор нотолъё. Манай улсын аж үйлдвэрийн салбарын нийт үйлдвэрлэл 2019 оны хоёрдугаар сард 2.5 их наяд төгрөгт хүрч, өмнөх оны мөн үеэс 19 хувиар өссөн статистик гарч байв. Төгрөгөөр яривал 400 гаруй тэрбумаар өссөн юм. Энэ өсөлтийн 300 тэрбум гаруй нь уул уурхайн салбарт хаяглагдана. Товчхондоо аж үйлдвэрийн салбарын нийт бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлд уул уурхай, олборлох салбар 73 хувийг эзэлдэг. За тэгээд уул уурхай экспортын 80-90, ДНБ-ний дөрөвний нэгийг эзэлдэг. Дам нөлөө энэ тэрийг нь тооцвол нийт эдийн засгийн 60 гаруй хувь энэ салбараас шууд хамааралтай. Сая дурдсан тоонуудаас уул уурхайн салбар эдийн засагт ямар орон зайтайг харчихаж болно. Ноолуур, махны экспорт гэх мэт доллар олдог бүтээгдэхүүнүүд бий ч уул уурхай шиг экспортод жин дарсан салбар болтол дор хаяж 10, 20 жил шаардагдана. Зэс, нүүрс зарж олсон мөнгөө ухаалаг зарцуулж, зөв бодлогоор урагшилбал наад зах нь 10, цаад тал 30, 40 жилийн дараа эдийн засаг солонгорч, ноолуур, мах, хүнсний эко бүтээгдэхүүний экспорт дэлхийд гялалзаж магадгүй. Өнөөгийн поп улстөрчдийн эрин үе ч улирч таарна. Тэр үед л Үндсэн хуульд газрын хэвлий доорх баялаг нийтийн өмч гэсэн өөрчлөлт, тодотгол хийвэл илүү зөв шийдэл болж мэдэх юм.
-ИРЭХ САРЫН 3-НД ЕРӨНХИЙЛӨГЧ ПУТИНЫ АЙЛЧЛАЛААР ОХУ-ТАЙ СТРАТЕГИЙН ТҮНШЛЭЛИЙН ГЭРЭЭГЭЭ ИЖ БҮРЭН БОЛГОЖ ТҮВШИН АХИУЛНА-
Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга З.Энхболдтой ярилцлаа.
-Монгол Улс АНУ-тай стратегийн түншлэлтэй боллоо. Энэхүү үйл явдлыг та бүхэн олзуурхан хүлээж авч байгаа байх?
-Үндэсний Аюулгүй байдлын зөвлөлөөр шийдэгдсэн асуудал юм. Өнгөрсөн жилийн Ерөнхий сайдын айлчлалын үеэр яригдаад холбогдох газруудаараа хэлэлцэж, хамтарсан мэдэгдэл гаргая гэдэг дээр тохирчихсон байсан. Төлөвлөгөөнийхөө дагуу явж буй ажил.Монгол Улс ОХУ, БнХАУ, Энэтхэг, Япон гэсэн дөрвөн улстай стратегийн түншлэлтэй байсан бол АнУ тав дахь нь болж байна.
-Монгол Улсад илүүтэй үр өгөөж өгнө гэдэг утгаар манай талаас яаравчилсан зүйл бий юү?
-Ашигтай, ашиггүйг ойрын хугацаанд ярихгүй л дээ.Монгол, АнУ дипломат харилцаа тогтоосноосоо хойш 30 гаруй жил болчихлоо.Хүрэх ёстой түвшиндээ л хүрч байгаа айлчлал.Бид хоёр хөрштэйгөө стратегийн түншлэл байгуулаад удаж байгаа. БнХАУ-тай иж бүрэн стратегийн түншлэлтэй болчихсон. Ирэх сард ОХУ-ын ерөнхийлөгч Путин Монголд айлчилна. Айлчлалынхаа үеэр 1991 оны гэрээнд нэмэлт өөрчлөлт оруулна. Ингэснээр манай улс хоёр хөрштэйгөө хоёулантай нь иж бүрэн стратегийн түншлэлтэй болно.АНУ деклараци учраас гарын үсэг зураагүй. Хоёр хөршийн тухайд энэ тохиолдолд Ерөнхийлөгч нар нь гарын үсэг зурдаг. Тийм арга хэмжээ ирэх сард болно гэсэн үг. Одоо бэлтгэл ажил тохирох шатанд явж байна.
-Гуравдагч хөршийн тухай хуулийг ирэх намартаа батлагдчих болов уу гэсэн таамаг байна.
-Конгрессийн дээд, доод танхимын гишүүд дэмжиж байгаа. Өргөн барьчихсан, хэлэлцэгдэж эхлээгүй байна. Д.Трамп ерөнхийлөгчөөр сонгогдсоноосоо хойш урд нь байгуулсан чөлөөт худалдааны гэрээнүүдээ бүгдийг нь шинээр харж, заримыг нь зогсоосон.Канад болон Мексик улстай байгуулсан гэрээгээ нэлээд өөрчилж, өөртөө ашигтайгаар батлах гээд хүлээж байна.Ийм нөхцөлд зөвхөн Монгол Улсад зориулаад тэр дундаа ноолуур болон оёмол сүлжмэлийн салбарт чөлөөт худалдааны гэрээ байгуулна гэдэг хүндрэлтэй.Тэр утгаараа энэ удаагийн айлчлалаар уг хуулийн ач холбогдлыг ерөнхийлөгч Д.Трампад ойлгуулах гол зорилготой байсан. Яагаад Монголын ноолуураар хийсэн оёмол, сүлжмэл бүтээгдэхүүн татваргүй орох шаардлагатай вэ гэдгийг тайлбарлахыг зорьсон, тэр амжилттай болсон. Ганцаарчлан уулзалт таван минут биш, 40 минут болж сунжирсан нь ч энэ асуудалтай холбоотой. Хуучин зөвхөн хууль тогтоох засаглал, АНУ Конгресс сенатын гишүүдэд тайлбарладаг байсан бол энэ удаад гүйцэтгэх засаглал нь нэмэгдэж байгаа гэсэн үг. Энэ ондоо багтааж хуулиа батлуулах тал дээр Вашингтон дахь манай Элчин сайдын яам ажиллаж байгаа.
-АНУ-ын Хууль зүйн сайд бөгөөд Ерөнхий прокурор Уилльям Барр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулгад бараалхсан. Хоёр талын хуулийн байгууллага хамтран ажиллана гэдэг дээр байр суурь нэгдсэнээс гадна оффшорын асуудлыг анхаарч үзэхээр болов уу?
-АНУ, Монголын хооронд эрх зүйн туслалцаа харилцан үзүүлэх гэрээ байдаггүй. Тиймдээ ч хуулийн байгууллагууд төдийлөн харилцдаггүй байсан. Саяхан ажлаа өгсөн дарга нарт нь ч гэсэн харилцах хүсэл, зориг байгаагүй байх. Авлигатай тэмцэх газар, Улсын ерөнхий прокурорын газрын хуучин удирдлагууд гадаад харилцааны асуудалдаа төдийлөн анхаардаггүй байсан. Хэл устай ч хүн байгаагүй. Ирсэн бичгийг ч уншиж чаддаггүй байсан байх. Шинээр томилогдсон АТГ-ын дарга, Ерөнхий прокурор гадаад харилцаагаа эрчимжүүлж байна.
Дээрээс нь дэлхийн 140 гаруй орон гарын үсэг зурсан НҮБ-ын Авлигын эсрэг конвенц гэж байдаг. Түүний дагуу авлигалын замаар олсон эд хөрөнгийг буцааж өгөх, авлигалын мөнгөний урсгалыг хянах гэсэн хэд хэдэн чиглэлээр улс орнууд хамтран ажиллах заалтууд бий. Тэрхүү конвенцод гарын үсэг зурсан орнууд эрх зүйн харилцан тусламжийн гэрээтэй эсэхээсээ үл хамаараад бие биедээ туслах үүрэгтэй юм. Үүний хүрээнд Ерөнхийлөгч АНУ-ын Хууль зүйн сайд бөгөөд Ерөнхий прокурор Уилльям Барртай буцах өдөрөө уулзаж, Ерөнхий прокурор Б.Жаргалсайханыг танилцуулсан. Хоёр улсын Ерөнхий прокурорыг уулзуулж, хамтын ажиллагааг нь эхлүүлнэ гэдэг нь Ерөнхийлөгч Баттулгын зүгээс авлигатай тэмцэх, оффшор болон гадаадад нуусан хөрөнгийг буцаан авчрах тал дээр биечлэн анхаарч байгаагийн илрэл юм. Энэ сувагаа нээснээр НҮБ-ын Авлигын эсрэг конвенцын дагуу бие биедээ туслан ажиллах юм. Тухайлбал, АНУ-ын ямар нэгэн авлигач манай дээр ирээд байшин авчихсан байвал бид түүнийх нь байршлыг тогтоож өгөөд, тэдний шүүхийн шийдвэрээр байшинг нь хурааж аваад мөнгийг нь АНУ-руу шилжүүлэх үүрэгтэй. Түүнийг хариуцдаг газар нь манай Улсын ерөнхий прокурорын газар. Ерөнхий сайд асан С.Баярын АНУ- дахь10 байшинг илрүүлчихээд байна. Арав биш долоо гэх зэргээр маргалдаж магадгүй л байх. Гэхдээ С.Баярын хүүхдүүд, хуучин эхнэр гээд зөвхөн өөртэй нь холбоотой хүмүүсийнх нь нэр дээр байгаа үл хөдлөх хөрөнгө тийм байгаа шүү дээ. Оюу толгойн гэрээний дараагаас эхлээд л баяжаад эхэлсэн. Хэдэн сая ам.доллараар байшин худалдаж авах болсон. Яг ийм тохиолдолд ажилладаг энэ НҮБ-ын Авлигын эсрэг конвенцын дагуу улсууд бие биедээ туслах үүрэгтэй байдаг. Уулзалтаар мэдээж тодорхой хэрэг дээр ярихгүй шүү дээ. Хоёр улсын прокурорын байгууллагууд яаж хамтран ажиллах уу, хэрхэн шуурхай мэдээлэл солилцох вэ гэдгээ ярилцана. Тодорхой стандарт бий. Шүүхийн шийдвэргүйгээр тэр 10 байшинг бидэнд өгөхгүй. Энд авлигын хэргээр нь ял өгөөд, 10 байшинг нь хурааж авсугай гэсэн шийдвэр гараад түүний гүйцэтгэлийг АНУ-ын тал биелүүлж өгнө. Мөн тэр газарт, тийм овог, нэртэй хүний хөрөнгө байгаа талаар бидэнд мэдээлэл өгнө.Ийм маягаар хоёр улсын хууль тогтоох байгууллагыг хамтран ажиллуулахаар Ерөнхий прокурорыг дагуулж явсан.
-Манайхаас судлуулж, шийдүүлэхээр хүсч байгаа хэргүүд юу байна вэ?
-УЕПГ-аас асуух асуулт байна. Манай Ерөнхий прокурор Вашингтоны Элчин сайдын яаманд байдаг хүнд итгэмжлэл өгөөд, зөвхөн тэр хүн л АНУ-ын Хууль зүйн яам болон Монгол Улсын ерөнхий прокурорын газартай харьцана. Хэн дуртай нь ажиллаад байдаггүй юм билээ.Ямартаа ч тэр хүнээ томилоод ажилд нь оруулсан.
-С.Төмөрбат шүүгчийн талаар яригдсан уу?
-Тэрхүү шүүгчийн асуудал олон хүсэлтүүдийн нэг л байх. Аль ч улсад хэрэгт шалгагдаж байгаа хүн орчихвол тэр хүнийг гаргаж өгнө шүү дээ.
-АНУ-ыг ардчилсан орон гэдэг утгаар нь орогнол хүсэх явдал цөөнгүй байдаг. Энэ утгаараа АНУ хэрхэн хүлээж авах бол?
-Мөрдөн байцаалтаас зугтаасан хүнийг буцааж өгнө л дөө. Ардчилсан орон гээд авлигалчийг өмөөрөөд, орогнуулаад байж болохгүй. Авлигалын хэргийг бусад гэмт хэргээс онцгойлон үзэж, хурдан шуурхай хамтран ажилладаг л улс байгаа юм.
-Ерөнхийлөгч зарлиг гаргаж 17 шүүгчийн бүрэн эрхийг түдгэлзүүлсэн. Энэ шийдвэр бүрэн эрхээ хасуулсан зарим шүүгч, болон хуульчдын эсэргүүцэлтэй тулгарсан.Энэ тухайд?
-Авлига авсан шүүгчдийг мөрдөн шалгахгүй яах юм бэ. Толгойг нь илээд суух хэрэг үү. Бүрэн эрхийг түдгэлзүүлж байгаа нь шалгах процессийг л эхлүүлж байгаа хэрэг шүү дээ. Хуулийн байгууллагадаа ажлаа хийх боломжийг нь олгох хэрэгтэй.Түдгэлзүүлэхгүйгээр шалгаж болдоггүй албан тушаалтнууд учраас ингэж байгаа юм.
-Дахиад бүрэн эрхийг түдгэлзүүлж шалгах шүүгчид бий юү?
-Хуулийн байгууллага нь асуудлаа тавьбал Шүүхийн ерөнхий зөвлөл нь авч үзээд түдгэлзүүлэх асуудлаа оруулж ирнэ.
-Айлчлалаар “Наса”-гийнхантай уулзсан. Үүнтэй холбоотойгоор ОХУ-ын зарим хэвлэлд АНУ Монголд бага болон дунд тусгалтай пуужин байрлуулах нь гэсэн мэдээлэл гарсан байсан. Үүнд та албан ёсны тайлбар өгөөч?
-Ямар ч утга учиргүй мэдээлэл. Тийм зүйл огт яригдаагүй. Тийм зүйл байж болохгүй. Гадаадын цэргийг оруулах эсэх чинь Үндсэн хуульд байдаг, боломжгүй асуудал, энэ талаар ярих ч боломжгүй. “Наса”-тай уулзсан нь пуужинтай ямар ч холбоогүй. 2030 оноос эхлээд Марс гараг руу аялах аялагчдын тоо хэдэн арван мянга болох гэж байна. Тийшээ явах хүмүүс сургалтад суух ёстой. Марс гарагтай төстэй -50, +50 градус хүртэл халж, хөрдөг, элстэй, ургамалгүй газар манай говьд байна. Манай хүн амьдардаггүй говьд байгаа юм. Марс руу явах хүмүүс манай говьд очоод байшингаа бариад, ногоогоо тариад амьдрах гэж үзэх ёстой. чадаж байвал Марс руу явах билетийг нь зарна. Хэрэв Марс руу явчихвал буцаж ирэхгүй, тэндхийн хүн болоод л үлдэнэ. Тийм хатуу байгальтай газар очиж амьдрах гэж байгаа хүмүүст зориулсан сургуулилтын баазаа манайд байгуулаач гэсэн юм. Бусад газруудад цөл байгаа боловч хүйтэрдэггүй.Манайд халах, хүйтрэх нь хоёулаа байдгаараа онцлог байгаа хэрэг. Энэ талаар Роскосмостой мөн ярьж байгаа. Марс руу явуулах хүмүүсээ манайд бэлдэж болно шүү гэж хэлсэн.
“Наса” пуужин хөөргөдөг байгууллага болохоос байрлуулдаггүй. Харин ч “Наса” сансрыг энхтайвны зорилгоор ашигладаг. Батлан хамгаалах яамтай нь уулзсан бол пуужин байрлуулах нь гэж хардаж болох л юм. Пуужин байрлуулна гэх цуурхлыг asiarussia.ru дээр мөн газрын ховроор АНУ-тай хамтран ажиллах нь гэж globaltimes.cn гэх англи хэлээр гардаг Хятадын вэб сайт дээр тавьсан байна лээ. Эдгээр мэдээнүүд бол худал мэдээлэл, айлчлалын үед аль ч уулзалт дээр яригдаагүй тул албан ёсоор няцаалт хийж байна.
-Өнгөрсөн долоо хоногт АНУ-ын Батлан хамгаалахын сайд манайд айлчилсан нь пуужин байрлуулах нь гэх хардлагыг улам төрүүлчихсэн үү?
-Сайдын айлчлал, “Наса” хоёр хоорондоо ямар ч холбоогүй асуудал. Энэ удаад газрын ховроор хамтарч ажиллах тухай Д.Трамп ерөнхийлөгчийн уулзалтад байгаагүй. АНУ-ын Батлан хамгаалахын сайдын уулзалтад ч байгаагүй. Тэр талаар АНУ-аас ч санал хөндөөгүй учраас бид яриагүй. Хэдий Монгол Улс дэлхий дээр БНХАУ-ын дараа орох газрын ховрын нөөцтэй ч гэсэн ашиглалтынхаа технологийн хүндрэлээс болоод одоо хүртэл түүнийгээ ашиглаагүй. Байгаль орчинд хоргүй технологиор ашиглах ёстой шүү дээ. Тийм учраас энэ талаар globaltimes.cn дээр гарсан мэдээлэлд мөн албан ёсоор няцаалт өгч байна. Тийм зүйл огт байхгүй. Тэр бол ихээхэн анхаарал хандуулж, шүүмжлээд байх асуудал биш. Ердийн л компаниуд хоорондын хамтран ажилладаг асуудал.Цаг нь болохоор нэгдэх ёстой л зүйл.
-Та бүхний Марс руу зорчигчдыг Монголд бэлтгэх саналыг “Наса” хэрхэн хүлээж авав?
-Сонирхолтой санаа байна гэсэн. Энэ саналыг АН-ын Залуучуудын холбооны дарга С.Эрдэнэболд гаргасан юм. Түүнийг нь Ерөнхийлөгч зөв юм байна гэж дэмжээд, тэдний багийн нэг залуугаар “Наса”-ынханд танилцуулга хийлгэсэн юм.Монгол Улс бүрэн хүлээж авах боломжтой, шаардлагатай нөхцөлийг бүрдүүлж өгнө, дэлхий дээр цорын ганц манай улсад л ийм боломж байгаа шүү гэдгийг хэлсэн. “Наса”-гийн талаас хүн явуулж судлуулъя гэсэн. АНУ, Энэтхэг, ОХУ-ын сансрын байгууллага тэрхүү баазаа манайд байгуулбал манай улс 20, 30 мянган хүнийг Марсын зочид буудалд байлгаж, хэдэн сар амьдруулаад, сертификат бичиж өгөөд явуулаад байх нь. Тэрхүү сертификаттай хүмүүсийг Марс руу нисгэх нь байна. Сонсоход холын юм шиг мэт боловч энэ маш ойрын асуудал болчихсон. 2030 он болоход 11 жил л үлдсэн байна шүү дээ.
-Хөрш хоёр орны зүгээс Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын айлчлалыг хэрхэн дүгнэж байгаа бол. Та хэрхэн ажиглаж байна вэ?
-Манай улс дэлхийн бүх улс оронтой энхтайвнаар харилцахад хөрш хоёр орон огтоос дургүйцэхгүй. Харин ч баяр хүргэх ёстой байлгүй.
-Ерөнхийлөгч Сибирийн түймрийн талаар Д.Трампад хэлсэн гэдэг нь үнэн үү?
-“Та Путин Ерөнхийлөгчтэй яриад тусламж үзүүлээч” гэсэн тэр дор нь ярьсан, ОХУ-аас хариу ирэх хүртэл тэнд байсан. Таван минутын уулзалт нь 40 хүртэл үргэлжилсэн. Ярьсан, яриагүй гэх мэтээр янз бүрийн зүйл яригдаад байгаа учраас үүнийг хэлж байна. Сибирийн түймэр өөрөө зөвхөн ОХУ-ын асуудал биш болчихоод байгаа юм.Улаанбаатар, Хэнтий, Архангай, Хөвсгөл рүү гурав, дөрвөн өдөр утаатай байлаа. Зөвхөн утаа нь Монгол Улсад ингэж нөлөөлж байна. Дэлхий дээрх CO2-ийн хэмжээг шууд ихэсгэж байгаа. Ийм том гамшиг болж байхад гал түймэртэй тэмцэх талаар туршлагатай АНУ тусламж үзүүлээч ээ, энэ бол хүмүүнлэгийн тусламж шүү дээ гэсэн. Тэр хоёр улс хоорондоо туслах тухай яриад байх шиг байна лээ. Энэ үйл явдал цэвэр хөршийн хувьд санаа зовж байгаа хэрэг биш. Сибирийн түймэр зөвхөн ОХУ-ын л ажил биш болчихоод байгаа хэрэг. Учир нь шатаж байгаа талбай зарим үед дөрвөн сая га-д хүрсэн. Одоо хоёр сая га-гаас дотогшоо орж байна. Иймэрхүү зэргийн зүйл хоёр том улсын хооронд яригдах сэдлийг Ерөнхийлөгч Х.Баттулга нээж өгсөн. Бид хүмүүнлэгийн тусламжийг анх удаа үзүүлж байгаа юм биш. Эрхүү мужид болсон үерийн улмаас орон гэргүй болсон 42 хүүхдийг “Найрамдал” зусланд амрааж байна. Ерөнхийлөгчийн Тамгын газраас санаачлаад, ОХУ-д төгсөгчдийн холбоотой нийлээд тэрхүү ажлыг хийж байна. Ер нь бол хэцүү явж байгаа цагт нь туслах л хэрэгтэй. Түүнийг сурталчлаад байх хэрэггүй. Тиймдээ ч Сибирийн түймрийн талаар манай албан ёсны вэб сайтад байхгүй.
-Таныг Ц.Мөнх-Оргилтой өрсөлдөнө гэдгээ зарлачихсан учраас ажлаа өгч сонгуульдаа бэлдэх нь гэх юм. Та ажлаа өгөх үү?
-Сонгуульдаа бэлдэнэ шүү дээ.
-Хэзээ ажлаа өгөх вэ?
-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг батлагдтал ажлаа хийнэ ээ. Ерөнхийлөгч Путины манайд хийх айлчлал, Ерөнхийлөгч Баттулгын Энэтхэгт хийх айлчлал бий. Иймэрхүү чухал ажлуудаа дуусгана л даа.
-ОХУ-ын ерөнхийлөгч Путины айлчлал хэр удаан үргэлжлэх вэ. Халхголын ойн хүрээнд л байх уу?
-Есдүгээр сарын 3-нд айлчилна. Түүний маргааш нь Алс Дорнодын эдийн засгийн форумд ирсэн зочдоо угтах учир 3-ныхаа орой нь буцна. Манай Ерөнхийлөгч мөн есдүгээр сарын 4-ний өглөө ниснэ. Гэхдээ Халхголын ой есдүгээр сарын 3-ныхаа өдөр болох юм биш. Өмнөх болон дараагийн долоо хоногт нь болно. Их олон үйл явдал болно.Түүний оргил нь есдүгээр сарын 3-ны өдөр байх юм.
Гэрэл зургийг Б.Намсрай
Хорьдугаар зууны манлай жүжигчид болох Цагааны Цэгмид, Түдэвийн Цэвээнжав болон ардын жүжигчин Зундуйн Цэндээхүү нартай “Сэрэлт” кинонд лам хүү Пүрэвжавын дүрийг бүтээсэн Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн Лувсанжамцын Банзрагчтай уулзаж ярилцлаа. Тэрээр Монголын радиод 40 жил ажилласан манай нэртэй найруулагчдын нэг билээ.
-Мэдээж яриагаа “Сэрэлт” киноны Пүрэвжавын дүрээс эхэлье. Монголын домогт жүжигчидтэй хамт залуу идэр насаа дэлгэцэнд мөнхлөх хувь танд хэрхэн тохиосон бол?
-Миний бие 19 настай байсан. 1956 оны намар юм. Киноны ерөнхий найруулагчаар ажиллаж байсан манай нэртэй жүжигчин Гэндэн гуай тэргүүтэй хэд хэдэн хүн Пүрэвжавын дүрд тоглох хүүхдийг шалгаруулсан юм. Энд тэндэхийн олон шилдэг сургуулиудаас шигшигдэж ирсэн арваад оюутнаас үзэж байгаад нэгийг нь авах байлаа. Ташкентад хөгжмийн боловсрол эзэмшсэн оюутан хүртэл шалгуулж байсан. Шалгаруулах явц хэрхэн явагдсаныг хүмүүс их сонирхоод байдаг. Одоогийн Чөлөөт ахмадын холбоо байрлаж байгаа байшинд кино үйлдвэр түр байрлаж байв. Уг байшингийн нэг давхрын баруун булангийн нэг өрөөнд биднээр сургуулилт хийлгэн зураг авч байсан юм. XX зууны алдарт кино найруулагч Дэжидийн Жигжид гуай тухайн кинонд зураглаачаар ажиллаж байв. Лам дээл өмсгөж, үсийг минь хусаад юм юм л болсон доо. Ингээд тэрхүү арван оюутнаас би тэнцсэн юм. Тухайн үеийн Театр хөгжмийн сургуулийн хоёрдугаар ангийн оюутан намайг тэнцэхэд уг киноны зохиолч төрийн шагналт, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Ламзавын Ванган багш их тус хүргэсэн дээ. Багш үгээ зөөж удаан ярьдаг хүн байлаа. Найруулагч Гэндэнд хандан “Пүрэвжавын дүрд энэ Банзрагч л тохирох юм байна даа” гэж зөвлөсөн юм.
-Киноны зургийг хэр удаан хугацаанд авсан?
-Бүтэн жилийн хугацаанд зургаа авч дууссан. Кино маань 1957 оны арваннэгдүгээр сарын 7-нд дэлгэцэнд гарч байлаа. Анх “Оч” гэсэн нэртэй байсан юм. Тэгээд дараа нь “Сэрэлт” болсон. Шилдэг сайн бүтээл цаг хугацаа улиран одох тусам улам үнэ цэнэтэй болдог. Энэхүү төгс ойлголтод “Сэрэлт” кино зайлшгүй хамаарагдах нь мэдээж. Монголын тав дахь уран сайхны кино шүү дээ. Алтан үеийн бүх л алдартнуудтай тэр сайхан кинонд хамт тоглосондоо машид баярлаж явдаг аа. Тэд нараас их ч олон зүйл сурсан даа. Мэдээж бэрхшээл, зүдгүүр байлгүй яахав. Гэхдээ тэр мундаг жүжигчид чинь бүхнийг аваад л явчихаж байгаа юм. Тэдний дүрдээ орно гэдэг гайхалтай. Бас аймаар ч гэж хэлж болохоор. Ямар сайндаа орос эмчийн дүр бүтээсэн С.Доржпалам миний аавд тоглодог Даш өвгөн буюу Цагааны Цэгмид гуайг өөрийнх нь амийг егүүтгэхээр том хутгатай давхиад ороход сүнсээ гартал айсан гэдэг. Сургуулилт хийж байхдаа тэр шүү дээ. Би лам малгай, дээлээ өмсөн орхимжоо зүүгээд монгол гутлаа углаад тоглоно. Уйлах, инээх бүх л зүйлийг сургуулилтад хийдэг байв.
-“Сэрэлт” киноны зургийг их олон газар авсан гэдэг?
-Тийм ээ. Их олон газар янз бүрийн зураг авсан. Тухайлбал, Төв аймгийн Жаргалантын сангийн аж ахуйн нутагт цасан шуурганд морин чаргатай явж, морь маань хясаан дээрээс хийсч унаж байгаа зургийг, Булган аймгийн Хишиг-Өндөр суманд орос эмч ирж байгаа болон эмнэлгийн гадаа хүүхдүүдтэй бөмбөг өшиглөөд явж байдаг зургийг авсан юм.
Тухайлбал, морин чаргатай явж, хясаан дээрээс морь хийсдэг зургийг хавар авсан юм. Жаргалантад өндөр уулын хажууд хоёр царцаа ногоон онгоц зогсоочихоод сэнсээр нь цасан шуурга шууруулсан. Хөлрөөд уядчихсан хаврын цас өглөөний жаварт нүүр лүү алгадахдаа духны арьсыг мулзлаад л өнгөрдөг байв. Чарганд цагаан морь хөллөчихсөн орос эмчтэй гэрээдээ явж байгаа хэсэг. Хөлөрсөн нойтон цасаар будуулаад Доржпаламын хувцас нороод хөлдчихсөн, мань хүн даараад уйлж хүртэл байлаа даа. Мөн гэр шатдаг хэсэг байна. Толгойтын Баруун салаанд зургийг нь авсан юм. Оройн нар жаргаж байхад яг тэрхүү улаан туяаг ашиглахын зэрэгцээ тухайн гэрийн тал талд нь хүчтэй гэрэл асаан тусгаж байгаад тухайн зургийг авсан. Гэрийг мэдээж үнэнчээр шатаасан, бүр шинэ гэр шатаасан юм шүү. Ямар сайндаа зураг авалтад оролцож байсан манай нэг хүн энэ гэрийг ингээд шатаахын оронд би өөрийнхөө хуучин гэрийг авчирч бариад шатаалгая гэж байхав дээ.
-Ах ламын дүрийг бүтээсэн З.Цэндээхүү гуайн тухай дурсахгүй юу. Анх хамт тоглож байхад айж сүрдмээр харагддаг байсан болов уу?
-Ардын жүжигчин Цэндээхүү гуай анх харсан хүнд ер нь эвгүй дүр төрхтэй хүн. Ялангуяа хоёр нүд нь ногооноор эргэлдээд, харцнаас нь сүрдмээр. Манай Төв аймгийн Алтанбулаг сумын хүн юм билээ. Лут жүжигчин байсан даа. Мөн шаггүй найруулагч байсан гэдэг. Баян-Өлгий аймагт багагүй хэдэн жилийг авч казах түмэнтэй ажилласан байгаа юм. Гаднаас нь харахад тийм сүрдмээр, айж бэргэмээр ч яг тулаад харилцахаар тэс өөр хүн. Дэндүү зөөлөн нэгэн. Хүнтэй маш эелдэг дотно харилцана. Надад “За миний хүү одоо энийг ингэж хийнэ шүү, тэрийг тэгж гаргана шүү” гээд үргэлж зааж зөвлөдөг байсан. Цэндээхүү гуай амьдрал дээр хүртэл их сонин хүн байсан. Ерөөсөө хүнтэй гэр бүл болж байгаагүй юм билээ. Амьдралынхаа турш ганцаараа явж байгаад л насыг элээсэн хүн дээ. Намайг кинонд хамт тоглож байхад “Гэр орон чинь хөдөө байдаг юм байна. Хот хүрээнд айл амьтнаар хэсч явснаас манайд очоод надтай хамт амьдрахгүй юм уу. Ер нь миний хүү ахдаа цаашид хань болоод хамтдаа байвал яасан юм” гэж хэлж байлаа. Бид хоёр тийм л дотно болсон доо.
-Та тэгээд зөвшөөрөөгүй хэрэг үү?
-Яаж зөвшөөрөх билээ. Хөдөө байгаа аав, ээжээ ихэд санаж байсан амьтан чинь айлд очоод байж чадахгүй шүү дээ.
-Уйлж дүр бүтээх амаргүй байх. “Сүрэн эгчийгээ санаад байна” гээд уйлдаг…?
-Бэрхшээлтэй байсан. Зохиол уншиж байхад сэтгэл хөдөлмөөр, баярлаж гомдож, гутармаар юм байдаг шүү дээ. Түүнтэй ижил амьдралд өөрт тохиолдсон зүйлсээ бодно. Нэг үгээр хэлбэл, юу бодвол уйлж болох уу гэдэг зүйл толгойд ордог. Тухайн үед том эгч маань өнгөрчихсөн, хайртай эгчийгээ алдчихаад хэцүү л байлаа. Тэгээд эгчийгээ л бодож уйлна даа.
“Сургуулилт хийх бүртээ уйлж байв уу, эсвэл нэг удаа үнэнээсээ уйлаад зураг авахуулчихсан уу” гээд бас хүмүүс шалгаах нь бий. Нэг л уйлсан юм. Д.Жигжид гуай хашир туршлагатай зураглаач учир сургуулилт хийж байхад хажуугаар яваад зургаа авчихдаг байсан. Цэндээхүү гуай “За миний хүү чанга хашгираарай” гээд гөрмөл уяагаар ороолгоход нэг удаа их айхавтар хорсоод үнэнээсээ уйлсан юм. Тэгтэл тэр зургийг маань аваад хадгалчихсан байгаа юм. Хашир хүмүүс гэдэг өөр юм билээ.
-С.Зоригийн ээж Доржпалам гуай орос эмчийн дүрийг чадварлаг бүтээсэн. Түүний тухайд болоод өөр хүмүүсийн тухайд дурсвал ямар вэ?
-Алдартай сайхан жүжигчидээ бүгдийг нь л толгой дараалан хэлж, магтмаар байна. Доржпаламыг Анагаах ухааны дээд сургуулийн нэгдүгээр ангид суралцаж байхад нь орос хүний дүртэй хүн хэмээн эрж хайсаар байгаад олж тоглуулсан. Орос эмчийн дүрийг сайн ч бүтээсэн. Мэдээж бэрхшээл зовлон байсан л байж таарна. Гэхдээ тэр бүгдээ зураг авалтын үед хэлээгүй л юм шүү. Харин Цагааны Цэгмид гуайг хутгатай ирэхэд их айсан гэдэг юм. Мөн Бумаа авгайд тоглодог Цэвээнжав гуай байна. Монголын хамгийн сайхан эмэгтэй жүжигчин гэвэл тэр хүнийг би шууд нэрлэнэ. Амьдрал дээр ч тэр, кинон дээр ч тэр дэндүү энгийн нэгэн байлаа. Хэн ч анзаарамгүй энгийн чимхлүүр ажлыг Цэвээнжав гуай шиг нарийн гаргадаг жүжигчин ховор байсан. Сүрэн эгчид тоглодог Янжинжавыгаа хэлмээр байна. Надаас нэг эгч байлаа. Янжинжав 20-той, Доржпалам 21-тэй байсан юм. Сүрэнгийн найз залуу болж тоглодог Гүр агаагийн тухай ч хэлмээр байна. Өнөөдөр түүн шиг эр хүн дэндүү ховор байна.
-Та тийм ч олон кинонд дүр бүтээгээгүй санагдана?
-“Сэрэлт” киноноос өөр кинонд бараг тоглоогүй ээ. “Сэтгэлийн дуудлагаар” гээд Чойжилын Чимидийн зохиолоор хийсэн киноны Ишхүүд намайг тоглуулах гэсэн боловч би Польш руу радио жүжгийн уралдаанд оролцохоор яваад чадаагүй юм.
-Ярианаас тань анзаараад байх нь ээ, та Төв аймгийн хүн шиг байна?
-Тийм ээ. Төв аймгийн Мөнгөнморьт сумынх. Бурхан Халдун уулаас 80-аад километрийн зайд орших Улаан шугуй гэдэг газар эхээс мэндэлсэн юм. Одоо ах нь 83 нас хүрч байна.
-Кинондоо тоглохдоо та оюутан байсан. Дипломын ажлаа мэдээж онц хамгаалсан байлгүй дээ?
-Дипломоо “Сэрэлт” киногоор хамгаалж онц дүнтэй төгссөн. Театр хөгжмийн сургуульд жүжигчин найруулагчаар, дараа нь МУИС-д сэтгүүлчийн мэргэжлийг эчнээгээр эзэмшсэн. Театрт хоёр жил ажиллаад Соёлын яамны томилолтоор Төв аймагт уран сайхны удирдагчаар нэг жил зургаан сарын хугацаатай очиж байлаа. Драмын театрт “Хувьсгалын нэрээр”, “Улаан бүч”, “Бардам туулай” гээд хэд хэдэн жүжигт ихэвчлэн хүүхэд залуучуудын дүр бүтээсэн. Чойжамцын Ойдов гуайн зохиол “Аль нь хэцүү вэ” жүжигт даага болоод гавьяат Энхтуяаг толгой дээрээ мордуулчихаад тоглож л байлаа. Надтай хамт Ардын жүжигчин Аюурзанын Очирбат байлаа, “Гарьд магнай”, “Тод магнай”-гийн найруулагч Хишигт байсан, дараа нь хойшоо сургуульд явчихсан юм. Түрүүнд нэр хэлдэг гавьяат Батлувсангийн Энхтуяа байна, “Хөдөөгийн Баясгалан” кинонд Батзаяагийн ээжийн дүрд тоглосноор нь хүмүүс мэднэ. Мөн найруулагч Маамхүү байна, найруулагч бөгөөд жүжигчин өнөө “Өгөр толгой Гүрсэд” буюу алдарт Навааны Дугарсанжаа байна. Бид чинь нэг дор ажиллаж байлаа. Ингээд л 1961 оноос Монголын радиотой амь амьдралаа холбосон доо. 1996 онд тэтгэвэртээ гартлаа радиогийн төлөө, үндсэндээ Монголын ард түмний төлөө зүтгэсэн. Надад Монголын зохиолчдын зохиол бүтээлээр хийгээгүй жүжиг, найрууллууд гэж бараг байхгүй дээ. Бүтээл бүхэн маань Монголын радиогийн уран бүтээлийн санд хадгалагдаж байгаа. Радиод байх хугацаандаа би 200 гаруй жүжиг найруулж бүтээсэн. “Алтан зээр” гэж өөрийнхөө зохиолоор хийсэн жүжиг байна. Магсарын Чойжил манай радио телевизийн дарга байсан хүн. Бид хоёр чинь “Бэрс” сургуульд хамт багшилж байсан. Нэг хэсэг дарга цэрэг ч байж үзсэн, сүүлдээ найз нөхөд болж хориод жил хамт багшилсан. Олон бүтээл дээр гар нийлж ажилласан түүхтэй. Жамцын Бадраа тэртээ тавиад оны дундуур радиод найруулагч гэсэн орон тоон дээр орж байлаа. Бадраа бол аргагүй том сэхээтэн. Хөгжмийн урлагийн талаар мөн ч мэдлэгтэй. Сугирын Цэдэв уран зохиолын редакцийн редактор, Бадраа хүүхдийн редакцийн редактор, хоёр лут хүн байсан. Тэр үеэс л би радиотой холбогдсон гэж бодохоор эртний хүн болж таарах гээд байгаа юм.
-Сэтгүүл зүйн чиглэлээр та ном бүтээл туурвисан нь бий?
-Мэргэжлийнхээ талаас “Микрофон ба хүн” гэсэн ном гаргасан. Энэ нь хөтлөгч, нэвтрүүлэгч, найруулагчтай холбоотой. Мөн ОХУ-ын Ленинград болон Польшид мэргэжил дээшлүүлж байх хугацаандаа “Урт жилүүд” гэсэн туужаар радиогийн цуврал зохиомж хийсэн. Сэтгүүлчийнхээ талаас хэд хэдэн өгүүлэл найруулал бичсэн.“Сүүжийн дэнжийн сүүн тасгийн хүүхнүүд”, “Киномеханикч” зэргийгээ нэрлэхээр байна. Энэ далимд хэлэхэд дууны шүлгүүд ч бий шүү. Мөнгөнморьт сумын алдарт бөх, Монгол Улсын хүчит арслан Лувсанмөрийн Чимэдийн тухай “Зууны манлай арслан” гэх утга бүхий дууны шүлэг бичсэн. Монгол Улсын Авто техникийн хэлтсийн 40 жилийн ойд зориулаад “Зам тайван байг” төрийн шагналт Доржийн Гармаа зохиолыг нь бичиж би найруулж телевизэд өгч байлаа. Монгол телевиз байгуулагдаад удаагүй л байсан үе. Гавьяат жүжигчин Дамдинбазар гээд олон лут жүжигчдийг, мөн энгийн сайхан хурандаа нарыг тухайн бүтээлдээ тоглуулж байлаа. Намайг чинь хүмүүс “Сэрэлт”-ийн Пүрэвжав, мөн радиогийн найруулагч гэдгээр нь мэднэ. Ямар сайндаа Ө.Тогоо гэж нэртэй сэтгүүлч “Ардын эрх” сонинд ерээд оны эхээр “Радиогийн бурхан найруулагч, “Сэрэлт”-ийн Пүрэвжав” гэсэн нэртэй миний тухай хөрөг бичиж байхав. Үнэхээр Монголын дэлгэцийн урлагийн бурхадтай хамт бүтээсэн Пүрэвжавынхаа дүрд би хайртай. Энэ дүрээрээ мөнхөрч үлдэж байна. Кинонд тоглоод 15 мянган төгрөг авсан юм. Их мөнгө шүү дээ. Энэ их мөнгө төгрөг, алдар хүндийн зэрэгцээ Соёлын яамны Хүндэт жуух, Засгийн газрын жуух бичиг авсан. Аав ээж хоёр маань Засгийн газрын хүндэт жуух бичгийг тун хүндэтгэлтэйгээр хүлээн авч, шагналын мөнгөнөөсөө өгөхөд “Төрийн минь буян” хэмээн магнайдаа хүргэж байсныг эргэн санахад сайхан байна.
Чингэлтэй дүүргийн Эрүүл мэндийн төвийн ХДХВ/ДОХ/БЗДХ-ын кабинетийн их эмч Ц.Хишигсүрэнтэй тэмбүүгийн өвчлөл, урьдчилан сэргийлэлтийн талаар ярилцлаа.
-Тэмбүүгийн өвчлөл манай улсад өндөр байгаа асуудал дэгдэж, салбарын яамнаас тусгайлан урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ зохион байгуулахад хүрсэн. Одоо энэ өвчлөлийн нөхцөл байдал ямар байна вэ?
-Улсын хэмжээнд халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, хянах үндэсний хөтөлбөрийг 2018 онд Засгийн газрын тогтоолоор батлагдсан байдаг. Энэ хөтөлбөрийн хүрээнд Эрүүл мэндийн яамнаас “Тэмбүүг устгая” уриан дор халдварт өвчнөөс сэргийлэх үйл ажиллагааг эрчимжүүлэх 31 ажлыг төлөвлөж эхлүүлсэн. Манай дүүргийн хувьд ч урьдчилан сэргийлэх үзлэг, шинжилгээ үргэлжилж байна.
Сүүлийн үед тэмбүүгийн өвчлөл Монгол Улс төдийгүй дэлхий нийтийн анхаарлын төвд байгаа. Халдварын тархалтын хувьд манай улсад ихэссэн. Ялангуяа сүүлийн таван жилийн байдлаар улсын хэмжээнд статистик үзүүлэлт өссөн. Насанд хүрэгчдийн тэмбүүгийн өвчлөлийг дагаад төрөлхийн тэмбүүгийн асуудал далайцтай яригдах болсон. Одоогийн байдлаар улсын хэмжээнд төрөлхийн тэмбүүгийн 38 тохиолдол бүртгэгдэж, түүнээс дөрөв нь нас барж, 15 амьгүй төрөлт байгаа юм. Төрөлхийн тэмбүүгийн тохиолдол 2014 онд 30, 2015 онд 52, 2016 онд 42, 2017 онд 59, 2018 онд 49 бүртгэгдсэн байдаг. Он гарснаар 38 тохиолдол бүртгэгдээд байгаа.
-Энэ өвчний тоон үзүүлэлт нийт хүн амтайгаа харьцуулахад хэр өндөр үзүүлэлт вэ?
-Халдварт өвчнийг 10.000 хүн амд тооцоолдог. Тэгэхээр 1983-1992 он хүртэлх 10 жилийн дундаж 10.000 хүн ам тутамд 5.1 байсан. Энэ үзүүлэлт 1993-2003 онд 4.8, 2003-2013 онд 13.3, 2013-2018 онд 22.2 болсон байдаг. Үүнээс харахад 2003 оноос хойш тэмбүүгийн өвчлөлийн тохиолдол эрс нэмэгдсэн. Ялангуяа 1982-1992 оныхтой харьцуулахад дөрөв дахин нэмэгдсэн байгаа юм.
-Эрүүл мэндийн яамнаас “Тэмбүүг устгая” аяныг эхлүүлсэн гэлээ. Үр дүн өгч байгаа ямар ажил байна вэ?
-Улсын хэмижээнд 390.000 орчим хүнийг тэмбүүгийн халдвар илрүүлэх шинжилгээнд хамруулж, илэрсэн тохиолдолд эмчлэх үйл ажиллагааг зохион байгуулах төлөвлөгөөтэй ажиллаж байгаа. Тодруулбал, бэлгийн замаар дамжих халдварын аймаг, дүүрэг, ХӨСҮТ-ын кабинетээр үйлчлүүлж байгаа 180.000 эрэгтэй, сүрьеэтэй 4200 иргэн, 140.000 орчим оюутан залуус, гар аргаар алт олборлогч34.000 иргэн, мөн уул уурхайн салбарт ажилладаг, алсын тээврийн жолооч, эмзэг бүлгийн нийт 30.000, дээр нь хорих ангид ял эдэлж байгаа 3000 хоригдлыг үзлэг шинжилгээнд хамруулах юм. Эдгээр хүмүүс бол тэмбүүгийн халдвар авах эрсдэлтэй бүлэг гэж үзэж байгаа. Манай дүүргийн хувьд ч 2017-2018 онд Чингэлтэй дүүргийн ЗДТГ-ын дэмжлэгтэйгээр халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, тэр дундаа бэлгийн замаар дамжих халдвар, тэмбүүгийн халдвараас урьдчилан сэргийлэх, илрүүлэх, хянах, эмчлэх үйл ажиллагаа идэвхжсэн. Тодруулбал, Ерөнхий боловсролын сургуулийн багш ажилтнууд, ахлах ангийн сурагчдын дунд, их, дээд сургуулийн оюутнуудыг урьдчилан сэргийлэх үзлэгт хамруулах, мэдээлэл өгөх зэрэг ажлыг хийж байна. Урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээнээс гадна илэрсэн тохиолдолд эмчлэх, эрүүлжүүлэх ажлыг давхар гүйцэтгэж байна. Бэлгийн замын халдвар бол хавьтагчийг илрүүлж эмчилснээр үр дүнд хүрдэг. Хавьтагчийнх нь хамт эрүүлжүүлэх дараа нь хянах үйл ажиллагааг хэрэгжүүлснээр бидний үйл ажиллагаа нэлээд үр дүнтэй болж байна.
-Халдварт өвчний талаарх иргэдийн мэдлэг хамгийн чухал гэдэг. Та бүхэн иргэдэд хамгийн түрүүнд юуг анхааруулж, зөвлөж байна вэ?
-Тэмбүүгийн халдвар ихэвчлэн бэлгийн замаар халддаг. Өөр замаар дамжих тохиолдол ч бий. Жирэмсний хугацаанд ээж халдвартай байгаа тохиолдолд эхээс урагт халддаг. Мөн халдварлагдсан цус, цусан бүтээгдэхүүн, ариутгаагүй багаж хэрэгслээр дамжих эрсдэл байдаг. Ер нь бэлгийн замын халдвараас урьдчилан сэргийлэх бүрэн боломжтой. Агаар дусал, ахуйн замын халдвар биш учраас хувь хүн өөрийгөө 100 хувь сэргийлж чадна. Олон улсын “ABC”-ийн дүрэм гэж бий. “Тэвч, үнэнч бай, бэлгэвч хэрэглэ, мансууруулах бодисоос татгалз” гэдэг. Энэ зарчмыг баримталж чадвал бэлгийн замаар дамжих халдвар, тэмбүүгийн өвчлөлөөс бүрэн хамгаалах боломжтой. Хэрэв тохиолдлын бэлгийн харилцаанд хамгаалалтгүй орсон бол харьяа дүүргийн бэлгийн замаар дамжих халдварын кабинет, мэргэжлийн эмч нарт хандаад шаардлагатай шинжилгээг цаг алдалгүй хийлгэх ёстой. Мөн эмчээсээ зөвлөгөө авна. Тэмбүүгийн халдар маш сайн эмичилгээний үр дүн авдаг, эдгэрдэг өвчин.
-Тэмбүүгийн халдварын хор хохирол юу байдаг вэ?
-Тэмбүүгийн халдварын үе гурван үе шаттай. Хамгаалалтгүй бэлгийн харьцаанд ороод халдвар авсан тохиолдолд 3-4 дөрвөн долоо хоногийн дараа эхний шинж тэмдэг илэрдэг. Тодруулбал, бэлэг эрхтэн дээр хөндүүргүй шарх гарна. Улаан өнгөтэй, тэмтрэхэд ямар нэгэн эмзэглэл байхгүй ч дагаад цавины булчирхай зочиж, үрэвсдэг. Ийм шинж тэмдэг илэрсэн ч эмчилгээ хийгдээгүй тохиолдолд өөрөө арилчихдаг. Ингээд 2-3 сарын дараа энэ өвчний дараагийн үе шат нь эхэлдэг. Хоёрдугаар үе шат руу ороход биеэр толбон тууралт, гүвдрүү тууралт гарч эхэлнэ. Бас л оношлуулж, эмчлүүлэхгүй бол тав, 10, 15 жилийн дараа гуравдугаар үе шат руу шилждэг. Энэ үед мэдрэл, дотор эрхтний тэмбүүгээр хүндэрдэг. Өөрөөр хэлбэл энэ бол аюултай халдвар. Тиймээс эрт үедээ оношлуулж, эмчлүүлбэл бүрэн эдгэрнэ гэдгийг дахин сануулъя.
-Гуравдугаар үе шатанд хүрч хүндэрсэн тохиолдол манайд хэр байдаг вэ?
-Ер нь тэмбүү дотор эрхтэнд нөлөөлөх нь хоёрдугаар үеэсээ эхэлдэг гэж онолын хувьд үздэг. Халдвар аваад эмчлэгдээгүй тохиолдолд 2-3 сарын дараа хоёрдугаар үе рүү ордог гэсэн шүү дээ. Тэр үеэс хүний дотор цуллаг эрхтэнүүдэд өөрчлөлт өгч эхэлж байна гэсэн үг. Гуравдугаар үе шатанд хүндэрсэн тохиолдол улсын хэмжээнд одоогоор бүртгэгдээгүй байна. Гэхдээ өвчнөө эрт илрүүлж эмчлүүлэхгүй яваад байх юм бол гуравдугаар үе шатанд орохыг үгүйсгэхгүй.
-Манайхны дунд халдварт өвчний шинж тэмдэг илэрсэн үед, магадгүй халдвар авснаа мэдсэн ч эмчид хандахаасаа айж эмээдэг, бас ичдэг тал бий. Ийм тохиолдолд эмч нар юу гэж зөвлөдөг бол?
-Манайхны заншил юм уу, залуучууд төдийгүй аль ч насны хүмүүст ичих хандлага байдаг. Нэгэнт халдвар авсан тохиолдолд харьяа аймаг, дүүргийнхээ эмнэлгүүдэд мэргэжлийн эмч нарт хандах хэрэгтэй. Мэргэжлийн эмч нар тухайн хүний нууцлалыг чанд сахих үүрэгтэй. Тиймээс өвчний талаарх мэдээлэл эмч өвчтөн хоёрын хооронд л үлддэг.
Б.ЭНХЗАЯА
Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд Н.Цэрэнбат шуурхай хэвлэлийн бага хурал хийж, Ерөнхий сайдын өгсөн зарим үүрэг даалгавартай холбогдуулан Тост, Тосон бумбын ордод үйл ажиллагаа явуулж байгаа “Сауд гоби коэл транс” ХХК-ийн тусгай зөвшөөрлийг цуцалсан тухайгаа зарласан юм. Мөн Ашигт малтмалын хуулийн дагуу цуцлагдсан тохиолдолд нөхөн олговор байхгүй юм байна. Байгаль орчныг нөхөн сэргээх үүрээг биелүүлээгүй, байгаль орчинд хохирол учруулсан үндэслэлээр лицензийг цуцалсан тул нөхөн олговор олгохгүй гэв.
Халх голын ялалтын 80 жилийн ойн хүрээнд ОХУ-ын И.А.Моисеевын нэрэмжит Оросын ардын бүжгийн эрдмийн чуулгынхан ирэх есдүгээр сарын 3-нд манай улсад айлчлан тоглоно. Бүжиг дэглээч, бүжгэн жүжгийн найруулагч Игорь Моисеевийн үүсгэн байгуулсан Оросын Ардын бүжгийн эрдмийн чуулга Финланд, Хятад, Их Британи, Ливан, Египет, Сири, АНУ, Энэтхэг болон Өмнөд Америк зэрэг дэлхийн 60 гаруй орноор аялан тоглосон бөгөөд 1965 онд “Бүжигт хүрэх зам” хөтөлбөрөөрөө Улсы Эрдмийн чуулга болж, 1987 онд “Ард түмний найрамдлын одон” хүртжээ. И.А.Моисеев 70 гаруй жилийн хугацаанд 300 орчим тоглолт найруулсан бөгөөд түүнийг нас барсных нь дараа уг чуулгыг И.А.Моисеевийн нэрэмжит болгосон аж.
Мөн Халх голын ялалтын ойн хүрээнд А.В.Александровын нэрэмжит Оросын армийн дуу бүжгийн чуулгын уран бүтээлчид наймдугаар сарын 26-нд манай улсад хүрэлцэн ирэх юм. Тус чуулгын тоглолт наймдугаар сарын 28-нд Сүхбаатарын талбайд болох аж.