Month: August 2019

-ЛИЦЕНЗИЙГ НАДААС ШИЛЖҮҮЛЖ АВАХ ҮЕД НӨХӨН ОЛГОВОР НЬ 50 ГАРУЙ ТЭРБУМ ТӨГРӨГ БАЙСАН. ТЭР ЗАСГИЙН ГАЗАРТ ӨГӨХ МӨНГӨ БАЙСАН УУ-

Засгийн газрын өчигдрийн хуралдаанаар Өмнөговь аймгийн Гурвантэс сумын нутагт орших Тост, Тосон бумбын нурууны байгалийн нөөц газрын хилийн заагийг өөрчлөн баталсан. Ингэснээр УИХ-ын гишүүн Б.Чойжилсүрэнгийн хувь эзэмшдэг гэгддэг “Сауд гоби коал транс” компани Тост, Тосон бумын нуруунд үйл ажиллагаа явуулах боломжгүй болсон. Мөн АМГТГ-ын Кадастрын даргын шийдвэрээр “Сауд гоби коал транс” ХХК-ийн ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийг цуцлаад байгаа юм. Энэ талаар УИХ-ын гишүүн Б.Чойжилсүрэнтэй ярилцлаа.

---

-“Сауд гоби коал транс” ХХК-ийн ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийг цуцалсан. Уг зөвшөөрөлд хууль бус зүйл байсан уу. Таны хувьд нөхцөл байдлыг хэрхэн дүгнэж байгаа вэ?

-Одоо шалгах юм гэсэн. Сайн шалгаад хууль зөрчсөн үйлдэл байгаа эсэхийг тогтоох биз. Тогтоогдохгүй бол шийдвэрээ нягталж үзвэл зүгээр л байх. Би хэвлэл мэдээлэл, сошиалын хэмжээнд л мэдээлэлтэй байна. Цуцалсан л гэнэ, тусгай хамгаалалтад авсан л юм гэнэ. Эдгээр зүйлсийн талаар бичгээр мэдээлэл авмаар байна. Яг юу болоод байгааг нь гүйцэт ойлгоё. Үнэнийг хэлэхэд ойлгож байгаа ч юм алга.

-“Сауд гоби коал транс” компанид өгсөн ашигт малтмалын лицензийн бичиг баримт чинь хуурамчаар үйлдэгдсэн байна. Багийн иргэдийн нийтийн хурал хуралдаж байж тогтоол шийдвэр гарах ёстой. Гэтэл хуралдуулахгүйгээр албан тоот бичээд, БОАЖЯ-руу явуулчихсан” гэж Ерөнхий сайд хэлсэн л дээ. Ингэж хууль зөрчсөн зүйл байгаа юу?

-Яг үнэнийг хэлэхэд би 2010 оны төгсгөлөөр энэ лицензийг худалдаж авсан юм. Тэгээд 2016 оны долдугаар сард зарсан. Надаас өмнө буюу 2004 онд олгогдсон лиценз юм байна лээ. Есөн жилийн хугацаатай шүү дээ. Миний хувьд долоон жил гарантай болчихсон байхад нь худалдаж авсан юм. Түүний дараагаар хайгуул хийгээд ашиглалтын зөвшөөрлийг нь аваад, шилжүүлсэн.

Одоогоор уурхай дээр нь цагдаа нар очоод бөөн л асуудал үүсгэж байгаа юм билээ. “Сауд гоби коэл транс” компанийн хүмүүс ирэх байх. Тэгэхээр нь уулзъя. энэ яригдаад байгаа зүйлийн талаар цаасаар авъя.

-Тань дээр албан бичгээр ямар нэгэн мэдэгдэл, шийдвэр ирээгүй байгаа юм байна, тийм үү?

-Надад цаасаар авсан мэдэгдэл алга. Тэр компанийн залуучууд мэдэгдэл зэргийг авсан бол юу болсон, ямар учиртай талаар нарийн мэдээлэл авмаар байна.

-Энэ асуудалд улс төр ороод байгаа юм биш үү?

-Шууд тэгж дүгнэж болохоор байгаа биз дээ. хэдэн хүн авчраад л зохиомлоор, тавилттайгаар орилуулчихдаг. Ард түмний нэр бариад л.

-Таныг энэ асуудлаар дарж авах гэсэн юм биш үү. Түүний хоморгонд хувийн хэвшлийг хэлмэгдүүлээд байна гэж харагдхаар байна л даа.

-Тэр лицензийг шилжүүлж авсан залуус надтай холбогдсоноороо үнэхээр хэлмэгдчихлээ, хөөрхий. Тэнд урьд нь есөн уурхай байсан. 10 дахь нь болж орсон. Зэрэгцээ уурхайнууд гэсэн үг шүү дээ. Дахиад ч дөрөв, таван уурхай хүсэлтээ өгчихсөн байгаа юм билээ. Гэтэл ганцханыг нь л яриад байгаа биз дээ.

-Одоо бүгдийнх нь лицензийг цуцлахаар болж байх шиг байна.

-Үгүй байлгүй дээ. Тэгээд МАК-аас эхлээд бүгдийг нь хаах юм уу.

-Тийм шийдвэр гаргасныг бодоход хаах л болж таарах нь.

-Энэ улс чинь валют олох шаардлагатай шүү дээ. Би цаасаар мэдээлэл аваагүй болохоор тодорхой зүйл хэлж чадахгүй байна.

-Байгаль орчныг нөхөн сэргээх үүргээ биелүүлээгүй, байгаль орчинд хохирол учруулсан үндэслэлээр лицензийг цуцалсан тул нөхөн олговор олгохгүй гэж байна л даа. “Сауд гоби коэл транс” компаниас хичнээн хэмжээний хөрөнгө зарцуулсан бол?

-Ойролцоогоор 130 орчим тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт орсон гэсэн сурагтай байна лээ. Гэхдээ яг нарийн тоог нь би мэдэхгүй. Над дээр байх үедээ 50 хэдэн тэрбум буюу 20 гаруй сая ам.доллар болчихсон байсан юм. Би энэ лицензийг тухайн үед 3.600 мянган ам.доллараар буюу хоёр тэрбум төгрөгөөр худалдаж авсан байх. Түүний дараа өөрийнхөө эх үүсвэрээр 6-7 сая ам.долларын хайгуул хийгээд, компанийн мөнгө хүрэлцэхгүй болохоор нь банкнаас зээл авч оруулаад 20 хэдэн сая ам.доллар болсон байх. Нарийн тоонууд нь балансан дээр бүгд байгаа.

-Нөхөн олговор олгохгүй гэх нөхцөл байдал үнэхээр үүсчихвэл яах вэ?

-харъя. Ардчилсан нийгэмд амьдардаг л гэж бодож байгаа. Улс төр байлгүй дээ. Улс төр хөрөөд бодит амьдрал дээр тулахаар одоо яах юм байгаа.

-Ерөнхий сайд тантай уулзаж Тост, Тосон бумбын нурууг битгий ух гэж сануулсан юм уу. Та тэр үед ямар байр суурь илэрхийлж байсан юм бэ?

-Өнгөрсөн жил нэг уулзсан. “чойжилсүрэн чи ашиглахгүй байж болдоггүй юм уу” гэж хэлсэн. Би нэгэнт 2016 онд шилжүүлчихсэн байсан болохоор миний эрх хэмжээнээс давчихсан байсан асуудал.

-Таны дүү, эсвэл ойрын хамаатан дээр чинь “Сауд гоби коэл транс” компани байдаг юм биш үү?

-Тэр миний дүү биш ээ.

-Ашиглаж байгаа ордын нөөц хэр хэмжээтэй вэ?

-Нөөц холбоотой мэдээлэл тэр хайгуулынх нь тайлан дээр байгаа. Бодит нөөц, таамаг нөөц, А, B, C гээд байдаг. Тайланг нь харж байж хэлэхгүй бол, олон түмэнд буруу ташаа мэдээлэл өгчих байх.

-Таныг Сангийн сайд байхдаа Засгийн газарт нөлөөлөөд тусгай хамгаалалтад авах газрынх нь хэмжээг өөрчилсөн гэдэг зүйл яригддаг. Засгийн газар тусгай хамгаалалтад авах газар нутгийн хэмжээг тогтоохдоо тэрхүү уурхайг тойруулсан гэдэг. Энэ тухайд?

-Монгол Улсад хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа хуулиар хэрвээ улсын тусгай хамгаалалтад авах гэж байгаа бол нөхөн олговор өгөх хуультай. ийм хуулийн заалтууд бий. Лицензийг надаас шилжүүлж авах үед нөхөн олговор нь тухайн үеийн ханшаар 50 гаруй тэрбум төгрөг байгаа юм. Тэр үед засгийн газарт өгөх мөнгө байсан юм уу.

Хэрвээ би Сангийн сайд хэрнээ өөртөө нөхөн олговор авчихвал ард түмэнд хэр зөв харагдах уу. Надтай холбогдож байгаа учраас гэх мэтээр яригдана. 2016 оны хүртэл надад байсан нь үнэн. Хэрэв авчихсан байсан бол юу гэх байсан бол.

-Өөртөө нөхөн олговор авлаа гэж шүүмжилнэ л дээ.

-Тэгнэ биз. Ийм л юм.

-Ерөнхий сайд Цагдаагийн даргад машин, техник хэрэгслийг нь журамла гэсэн үүрэг өгсөн. Журамласан болов уу?

-Мэдэхгүй байна. Хураасан юм байлгүй. Би мэдээлэлгүй байна.

-Хүмүүс таныг л эзэмшиж байгаа гэж ойлгож байна л даа.

-Уг нь би хэд хэдэн удаа тайлбарласан. Албаар нөгөө тийш нь мушгиад байгаа юм. Тус компани 130 орчим тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт алдаж байгаа нь Монголын хувийн хэвшлийн түүхэн дэх хамгийн том алдагдал байх. Уг нь бол мөнчгөрөөрөө л яваа юм шүү дээ. Хэдэн зуун биш, хэдэн мянган шөнийн нойр хугасласан хөдөлмөр байгаа даа, яг үнэндээ. Хүний бүхэл бүтэн амьдрал, нэг компани. Одоо 700 гаруй хүн ажилгүй болж байгаа сурагтай байна.

Тэдгээрийн цалинг яаж өгөх үү. Нийгмийн даатгалаа яаж төлөх үү. Урьдчилгаа болгоод авчихсан төлбөр мөнгө гэж байдаг тэрнийгээ яаж төлөх үү. Асуудал их л хүнд байгаа байх.

-Та энэ асуудлын ард хэн байгаа гэж бодож байна вэ. Ерөнхий сайд байгаа нь үнэн юм уу?

-Нотлоогүй учраас нотолгоогүй юм ярьж чадахгүй байна. Таамаг төдий зүйлээр нийгмийг шуугиулаад байх нь ёс зүйгүй зүйл. Би нотолгоотой, цаасан дээр буусан, харсан зүйлээ яримаар байна. Ер нь бол 2004 онд гадаадын компанид олгогдсон лиценз юм байна лээ. Олон талбайтай байсан. Хайгуул хийх төсвөө баталж байхдаа энэ талбайд цаашид хайгуулаа үргэлжлүүлэх нь утга муутай байна гээд л заръя гэж шийдсэн юм билээ. Гадаадын компани Монголд татвар төлөгч биш учраас худалдан авагч талд нь 20 хувийг нь суутгадаг хуультай. Тэр 3.600 мянган ам.доллараас 720 мянган ам.долларыг нь Монгол Улс суутгаж авсан. Ингээд 2.880 мянган ам.долларыг нь байна уу даа цаад эздэд нь шилжүүлээд өгч байсан юмдаг.

Түүнээс би гишүүн болчихоод Ашигт малтмалын газар, орон нутгийнхантай хувилдаж бичүүлээд авчихсан бол хардана шүү дээ. Хууль зөрчсөн байна но бий гээд л. Ийм л түүхтэй юм. Тиймээс эргэж цааснуудаа гаргая, түүхүүдээ харъя, цаастай ярья. Монголын нийгэмд баялгийн хуваарилалт гэж юм бий. Нэг хэсэг нь хэт их баяжчихлаа, хэтэрхий их шуналтай байна гэдэг. Тэр дотор нь би тун тохиромжтой дүр байгаа юм. УИХ-ын гишүүн дээрээс нь бизнестэй учраас. Мань мэтийн хүмүүсийг ардын дайсан болгож нэг хэсэг хүмүүс ардын баатар болж байна. Ийм л амьдрал юм.

-Танд энэ хэр их асуудал учруулж байна?

-Хууль зүйн хувьд надад асуудал алга. Лиценз шилжүүлж авсан залуус надтай холбогдсоноороо хохирчихлоо. Хэрвээ Чойжилсүрэн бус өөр нэг хүн бүр гадны хүн байсан бол асуудалгүй байх. Тэгэхээр би тэр залуусын өмнө ёс зүйн хувьд том цохилтод орж байгаа нь үнэн. Мөрөөрөө амьдарч байсан хүмүүст гай болж байна. Хууль зүйн хувьд шалгаж тогтоогоод нэг талдаа гарсан нь дээр.

-Эхлээд шалгаж тогтоогоогүй хэрэг үү?

-Дөнгөж нээж байгаа уурхайг нөхөн сэргээлтээ хийгээгүй гэж дүгнэсэн байна гэсэн. Логикоор бол нөөцөө олборлоод авсны дараа нөхөн сэргээлт хийнэ биз дээ.

Шилжүүлж авсан залуус тооцоолшгүй л алдагдал руу унасан байх. Яг ямар бэрхшээлүүд гарсан талаар тэдгээр залуустай уулзаж асуух болно. Дахин хэлэхэд, хэрвээ тэр лицензийг өөр нэг хүн, гадны иргэн эзэмшиж байсан бол ямар ч асуудалгүй. Асуудал надад байгаа байх. Миний улс төрд орсны л үр дагавар. Түүнээс залуучуудын асуудал биш байх гэж бодож байна. Тэртэй тэргүй л зэрэгцээ байгаа уурхайнууд шүү дээ. Өмнө нь ирсэн уурхай ч ажиллаад явж байгаа. Бүр Тостын нуруун дотроо ороод олборлолт явуулж байгаа компани ч бий. Тэр компаниудын техник хэрэгслээс ирвэс, ан амьтан нь айдаггүй, бүр дасчихсан юм шиг байна лээ. Ганцхан миний нэр холбогдсон “Сауд гоби коал транс” компанийнх л аюултай байгаа юм байлгүй. “МАК”, “Эс Чи Эс” гээд өчнөөн л компаниуд бий. Тэд бүгд л Тосон бумба биш, Тостын нуруун дотроо байгаа. Миний хувьд тэр талбай дээр хоёр удаа очиж үзсэн.

Ер нь сэтгэгдлүүдийг хараад байхад 70-80 хувь нь намайг гишүүн, хоёрдугаарт, барилгын бизнес эрхэлдэг гэдгээр нь “Ямар шуналтай юм бэ” л гэсэн мессэжийг л ард түмэнд өгч байна.

-Таныг Ерөнхий сайд хүртэл “Яасан ханаж цаддаггүй шуналтай хүн бэ” гэсэн байна лээ.

-Шуналын тухай бол ярина аа, ярина. Юуг шунал гэдэг вэ гэдгийг задалж ярья гэж бодож байгаа.

-Манай улс хувийн хэвшил, бизнес эрхлэгчдэдээ ямархуу ханддаг гэж та хардаг вэ. Орчин нөхцөл нь таатай байж чаддаг уу?

-Миний хувьд зүгээр л хөдөлмөрөөрөө амьдаръя гэсэн бодол, зорилготой яваа шүү дээ. Би ОХУ-д сурч байсан. Гуравдугаар курсдээ оюутнууд өвлийн амралтаар Монгол руу буцдаг. Тэр үед буюу 1991 оны хоёрдугаар сарын 21-нд би хамтарсан компаниа байгуулаад явсан. Тэр өдөр, тэр үед надад би эргэж ирээд улс төрд орно, гишүүн болно гэх асуудал зүүдэнд ч байгаагүй зүйл л дээ. Түүнээс хойш л бизнест орсон. Хурд гэсэн дөрвөн үсгийг магнайн дээрээ тамгалж авсан нь үнэн. Харин 2005 онд Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын орлогчоор ажиллах болсон.

Ерөнхийдөө бизнес эрхлээд явахад хүнд шүү дээ. Зөндөө л асуудлууд байдаг. Гэхдээ энэ бол миний 20 настай, гуравдугаар курсийн оюутан байхдаа сонгочихсон амьдрал. Тэр үед 20, 30 жилийн дараа ийм зүйл болохыг тааварлачихаж ч чадаагүй байсан. Би Увс аймгийн төв дээр төрж өссөн, жирийн л сэхээтэн айлын хүү. Аав минь малын эмч, ээж минь хүний эмч. Аравдугаар ангиа төгсөөд л ОХУ-руу сурахаар явсан.

МАН өнгөрсөн УИХ-ын сонгуулиар үнэмлэхүй ялалт байгуулж 65 суудал авсан. Өнөөдөр тус намын өмнө Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах, Оюу толгойн гэрээг эргэн хянах, сонгуульд орсон амлалтаа биелүүлэх зэрэг цөөнгүй асуудал тулгарч байна. Ч.Ганхуяг нь МАН-ын бага хурлын гишүүн, С.Батболдын Засгийн газрын үед Сангийн дэд сайдаар ажиллаж байсан. Тэрээр өнөөгийн улс орны эдийн засаг, нийгэм, улс төрийн талаар өөрийн байр сууриа илэрхийлж байна.

---

-Хувийн бизнес чинь амжилттай явж байна. харин улс орны эдийн засгийг хэрхэн харж байна?

-Монголын эдийн засаг хөршүүдээс хараат, их савлагаатай байдаг. Одоо яригдаж байгаа дэлхийн худалдааны дайнаас ч хараат. Ийм цаг үед маш нарийн ухаан гаргаж байж эдийн засгаа тогтвортой авч үлдэх хэрэгтэй болж байна.

-Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын айлчлал хэр нөлөөтэй вэ?

-Сайн нөлөөтэй. Стратегийн түншлэлийн гэрээнд гарын үсэг зурна гэдэг маш том амжилт. Манай улс таван улстай стратегийн түншлэлийн гэрээтэй болсон. Түүн дээр ирэх есдүгээр сард батлагдах манай ноолууран бүтээгдэхүүнд хөнгөлөлт үзүүлэх хууль батлагдаад бүр таатай нөхцөл бүрдэнэ.

-Есдүгээр сард батлагдах уу?

-Тэр хуулийг батлах магадлал 99 хувьтай гэж бодож байна. Учир нь эрх баригч хоёр намын аль алинаас гишүүд оролцож өргөн барьсан хууль. АНУ манайд ашиг сонирхолтой байгаа нь харагдаж байгаа юм.

-Манайд аНУ-ын ямар ашиг сонирхол байна?

-Эхний ээлжинд геополитик, геостратеги. Манай хоёр хөршийн хувьд АНУ-тай томоохон ашиг сонирхлын зөрчил байдаг. Өмнөд хөрштэй АНУ худалдааны дайн хийж байгаа бол хойд хөршид эдийн засгийн хориг тавьж, цөмийн зэвсгийн маргаантай. ОХУ бол хамгийн их цөмийн зэвсэгтэй улс. Хятад улс далайд ноёрхолоо тогтоох санаархалтай байгаа нь манайд сайнаар нөлөөлж байгаа юм.

-Яагаад?

-Сая манайд айлчилсан Болтон бол АНУ-ын цэрэг, дайны зөвлөх. Манай үе үеийн Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, Гадаад харилцааны сайд нарын хүсэл байсан АНУ-тай харилцаагаа өргөжүүлэх үйл ажиллагааны үр дүнд стратегийн түншлэл зарлагдсан. Хоёр хөршийн АНУ-тай зөрчилдөх асуудал ч АНУ-ын эрх ашгийг манайд бий болгож байгаа юм. Дэлхийн номер нэг супер гүрэн манайд зориулж хууль гаргана гэдэг нь үнэхээр манай улстай өндөр түвшинд харьцах сонирхолтой байна гэдгээ илэрхийлж байгаа хэрэг шүү дээ. Энэ том хүндэтгэл үзүүлнэ гэдэг чинь нэг талаасаа бидний 30 жилийн замналыг үнэлж байгаа юм. Нөгөө талаасаа бас буруу зам руу орчих вий, ардчиллаас ухрах вий гэсэн болгоомжлол байгаа байх.

-Манай улс буруу зам руу орох ямар нэгэн шинж тэмдэг олж харсан юм болов уу?

-Өнөөгийн нөхцөлд Үндсэн хуулийн шинэчлэл, хоёр хөршөөсөө хараат болох вий гэсэн болгоомжлол байж болно л доо.

-АНУ үүдээ нээлээ, бид тэр хаалгаар ороход бэлэн үү?

-АНУ биднийг алдах вий гэж болгоомжлохоос гадна бас өөрсдийн нөлөөнөөс гарах вий гэсэн болгоомжлол байгаа юм. Шүүхийн шинэчлэл бас асуудал. Транспреси интернэшнл бас сая америкуудад хэлж байна. Монголчуудад хэл гэх мэтээр ч шахсан.

-Яг юу гэж хэлсэн юм бол?

-Энэ байгууллага Трампад нээлттэй уриалга явуулсан. Түүндээ “Шүүгчдийн хараат байдалд халдахгүй байхыг монголчуудад хэлж өгөөч” гэсэн байгаа юм. Тийм байхад америкууд гэрээ байгуулж байна гэдэг чинь бидэнд итгэж байгаа хэрэг байхгүй юу. Харин америкууд тэнэг улс биш болохоор “Та нар буруу замаар будаа тээж болохгүй шүү” гэсэн дохио өгч байна гэж ойлгох хэрэгтэй. Харин бид энэ боломжийг ашиглахад бэлэн үү гэвэл харамсалтай нь бэлэн биш байгаа.

-Яг юу саад болж байна?

-Байгууллагуудад сайн засаглал байхгүй, төлөвшөөгүй, улс төрийн тогтвортой байдал алга. Намын санхүүжилт, авлига, томоохон дуулиантай асуудлыг шийдэхгүй байна. Түншлэлийн гэрээ байгуулахдаа үүнийгээ шийдээрэй гэдэг л дээ. Бас уул уурхайн бодлого тогтвортой, тэнцвэртэй байх ёстой. Наймаа, зах зээл, гэрээ гэдгээ зөв ойлгож явуулах хэрэгтэй байна.

-Оюу толгойг хэлж байна уу?

-Тийм. Нэгэнт гэрээ байгуулчихаад, популист улстөрчдийн явцуу эрх ашигт хөтлөгдөөд савлуулаад байж болохгүй. Манай хөрөнгө оруулалтыг хамгаалаарай. Битгий булааж аваарай гэх мэтийн зүйлсийг америкууд хүсч байгаа л даа. Стратегийн гэрээ байгуулчихаад хөрөнгө оруулалт хийхээр Оюу толгой шиг шатаагаад байхгүй биз гэх мэт олон асуудал байна л даа. Нэг хувьцааг нь 50 цент болтол унагах юм бол ямар хөрөнгө оруулалт орж ирэх вэ дээ.

-Оюу толгойд биржээс мэдэгдэл хүргүүлсэн, энэ ямар учиртай вэ?

-Нью-Йоркийн хөрөнгийн бирж бол дэлхийн хамгийн нэр төртэй, том бирж. Хэрэв хувьцаа нь нэг ам.доллараас доош ороод нэг сар болоход тухайн компанийг биржийн бүртгэлээс хасна.

-Оюу толгойн хувьцаа биржээс хасагдвал бидэнд ямар аюул нүүрлэх вэ?

-Оюу толгойд итгэж хувьцаа авсан иргэд, зээл олгосон банкууд, хөрөнгө оруулалтын сангууд бүгд хохирно. Тэд өөр л газар амьдарч байгаа болохоос бидэнтэй адил хүмүүс. Бидний дунд Рио Тинтогийн хувьцаа эзэмшигчид байгаа шүү дээ.

-Өмнө нь бас томоохон компаниуд хаяж гарсан биз дээ?

-Тийм. Үүнээс болж гадны улсууд дахин наашаа харах ч үгүй. “Монголчууд бол новшийн хүмүүс. Гэрээ хийж хуурч, оруулчихаад хөрөнгийг нь шатаадаг байхгүй юу” гэсэн ойлголт төрнө. Тэд гараад зогсохгүй бүх холбоотондоо “Харав уу, Монголд хөрөнгө оруулбал ингээд шатна шүү” гэж хэлнэ.

-Энэ тухай Ерөнхий сайдад хэлсэн үү?

-Хэлсэн.

-Юу гэж?

-“Бүгдээрээ жаахан ухаантай байя. Нэг үндэстэн шиг байх хэрэгтэй байна. Байхгүй байсан баялгийг ухаж гаргаад баялаг болгосон хүмүүсийг буруутгаж болохгүй” гэж хэлсэн.

-Болохгүй бол хойч үедээ үлдээх тухай санал байдаг шүү дээ.

-Балайрал байхгүй юу. Өнөөдөр бид мөнгө босгож байж хойч үе ирээдүйгээ эрүүл, боловсролтой болгож өсгөнө. Боловсролтой, эрүүл хүүхдүүд сайхан амьдардаг болохоос утаанд өссөн, боловсролгүй иргэд сайхан амьдарч чадах уу.

-Та намын бага хурал дээрээ мэдэгдэл гаргасан юм уу?

-Тийм. Таван толгойн хувьцаа яриад хоёр жил болж байсан. Би МАН-ын бага хурлын гишүүн. Намын гишүүдийн дунд хоёр том санхүүгийн нэгдэл, банк байгуулсан. Гадны томоохон хөрөнгө оруулалт татсан. Таван толгой анхдагч хувьцаа, 1072 ширхэг гэх гэх мэтийн зүйл ярихдаа яагаад намайг оруулахгүй байгаа юм гэж хэлсэн юм. Үнэндээ би нам дотроо хамгийн том санхүүч. Би ямар нэгэн албан тушаал гуйгаагүй.

-Оюу толгойг л шүүх ажиллагаа яваад байна.

-Буруутгаж болохгүй. Бизнес хийж үзээгүй, эсвэл хулгайгаар баяжсан улсууд л буруутгаж байгаа юм.

-Яагаад?

-Бизнес гэдэг чинь эрсдэлтэй байдаг. Маш тооцоололтой байдаг. Тэр бүхэнд алдаа гарч болно. Бизнесийн үйл ажиллагааны явцад өртөг нэмэгдэх явдал их гардаг. Харин энэ бүх буруутныг өөрсдөөсөө хайх хэрэгтэй.

-Юу гэсэн үг вэ?

-Залах засварлах юм байж болно. Тийм л юм бол тэр ТУЗ-д нь юу ч мэдэхгүй мануухайнууд яах гэж суулгасан юм бэ. Орчин цагийн наад захын мэдлэггүй өвгөдөд өндөр цалин өгөх гэж тэнд очуулдаг. Гэтэл тэнд санхүү, бизнесийн өндөр мэдлэгтэй байсан бол удирдлагын зардлаас эхлээд танах, хасах зүйл дээр дуугарах ёстой байхгүй юу.

-Танай намын хийж байгаа ажил биз дээ?

-Би дарга нартаа хэлдэг. Хүний өөрийн нам гэлтгүй. Хэдэн хөгшчүүлийг тэтгэвэрт гаргаач гэж Ерөнхий сайдад ч хэлдэг. Орчиндоо зохицож амьдарч чадахгүй байна шүү дээ.

-Танай намын хөтөлбөр биелж байгаа юу?

-Биелж байгаа.

-Үндсэн хуульд танай намынхны оруулах гэж байгаа өөрчлөлт зөв үү?

-Алдаа, оноотой олон зүйл байгаа. Гэхдээ зөв. Дахиад ийм боломж гарахгүй байх. Би Ерөнхий сайдад “Үндсэн хууль өөрчлөх, авлигатай тэмцэх асуудал дээр зоригтойхон цавчаад өгөөч” гэж хэлдэг.

Б.АЛТАНТУЯА

Аугаа Халхголын ялалтын түүхт 80 жилийн ой ч тун удахгүй болох гэж байна. Халхголын байлдаанаас төрөн гарсан баатруудын нэг бол Норпилийн Жамбаа юм. Н.Жамбаа баатар 2007 онд бурхны оронд заларсан байдаг. Тэмдэглэлт энэ өдрүүдэд зориулж Н.Жамбаа агсны найм дахь охин Загастай Монгол Улсын баатар аавынх нь тухай хөөрөлдлөө.

---

-Аавуудаа баярлуулж, алдаршуулдаг өдөр тохиож байна. Бас тун удахгүй Халхголын ялалтын түүхт ойг Монгол Улс өргөн дэлгэр тэмдэглэнэ. Ийм цаг үед баатар аавынхаа талаар та юу дурсахсан бол?

-Миний аав Норпилийн Жамбаа 1918 оны наймдугаар сарын 20-нд Баянхонгор аймгийн Богд сумын Ичээтийн толгой гэдэг газар төрсөн. Аав минь эгэл жирийн ядуу ардын гэр бүлд төрж, өссөн. 19 насандаа цэргийн албанд мордож 21 насандаа 1939 оны Халхголын дайнд орж байсан түүхэн хүн.

Дараа нь 1945 оны чөлөөлөх дайн, 1947-1948 оны баруун хязгаарын тулгаралтад оролцсон. Түүх судлаачид миний аавыг ярихдаа Монгол Улсад болсон гурван дайнд ажил хэрэгчээр оролцсон хүн бол ганц Жамбаа гуай байдаг гэж байсан.

Үнэхээр аавыгаа Монгол Улсад болсон гурван дайнд эх орныхоо төлөө амь биеэ үл хайрлан тэмцэж явсныг нь бодохоор үр хүүхэд бид бахархахгүй яах юм бэ. Аав бол Халхголын байлдаанаас төрсөн таван баатрын нэг. Тиймээс Дорнод аймгийн Халхгол сумын Дэгээ голын заставыг 2014 онд аавын минь нэрэмжит болгосон байдаг. Мөн тэнд 2018 оны наймдугаар сарын 20-нд аавын мэндэлсний 100 жилийн ойгоор цэрэг хувцастай цээж баримал нь сүндэрлэсэн. Түүхэн хүн учраас бид аавыгаа мөнхжүүлэхийг хүсдэг. Дайны жилүүдээс хойш аав маань энх цагийн хөдөлмөрт ч нэр төртэй хүчин зүтгэсэн юм шүү дээ. Цэргийн 026 дугаар ангид 46 жил “Зил-130”-ын жолооч хийлээ. 2018 онд бид аавынхаа 100 жилийн ойг тэмдэглэж, гэр музейг нь Гачууртад байгуулсан юм.

-Аавынхаа Халхголын дайнд оролцсон үеийн түүхээс дэлгэрүүлж ярихгүй юу?

-Аав 19 насандаа Дорнодын Матадын VIII дивизийн 23 дугаар морьт хороонд алба хаасан юм билээ. Тэндээсээ хилийн цэргийн Сүмбэрийн VII заставт шилжиж, тасгийн дарга болсон байгаа юм. Ингээд 1938 оны арванхоёрдугаар сард Заставын дарга П.Чогдонгийн тушаалаарТалын манханд манааны үүрэг гүйцэтгэж байхдаа харанхуйд бүсэлж ирсэн дайсны түрүүч 30-40 метрт ойртож ирэхэд хоёр удаа гранатаа шидэж, хилчин Даший, Намбар хоёр буугаа онилон галлаж энэ тулалдаанаар дайсны 40 гаруй буу зэвсэг устган, бичиг баримт олзлон, 60 гаруй дайсныг устгасан гэдэг. Аав маань Сүмбэрийн VII заставдаа тасгийн даргаас эхлээд заставын дарга, тусгай бүлгийн дарга, тусгай хороонд салаан дарга хүртэл хийж явсан хүн. Сүмбэрийн заставдаа дайсны давуу хүчний эсрэг 30 гаруй удаа тулалдаж дайсны гүнд үүрэг гүйцэтгэж байгаа заставаа хоол хүнсээр тасарч 10-аад хоноход мэргэн буудагч Д.Гуулин баатрын хамт фронт нэвтэрч ар талаасаа хоол хүнс авчирсан. 1939 оны тавдугаар сарын эхээр гэхэд Хайлааст манханд манаа ахалж байхдаа дайсны 400 орчим цэрэгтэй тулалдаж явсан. Тэр бүү хэл Бойтогт манханд дайсныг заставын хүчээр гурван талаас нь бүслэн устгахад нэг хэсгийг нь аав маань удирдаж орсон. Зургадугаар сарын сүүлчээр Хулд ууланд дайсны ар тал, бэлтгэл хүчийг нөхдийнхөө хамтаар устган чөлөөлсөн гээд олон сайхан гавьяаг нь нэрлэж болох юм.

-Бас нэг удаа Японы нэлээд олон цэрэгтэй халз тулгарсан эгзэгтэй үеийг амьд ахуйдаа дурсан ярьсан байдаг шүү дээ?

-Халхголын дайн эхэлсэн үе нь 1938 он гэж аав ярьдаг. Тэр үеэс л хилийн байдал тvгшvvртэй болж, дайснууд тагнуул туршуулаа илгээж, хил vймvvлэх, өдөөн хатгах ээргээр авирладаг байсан гэдэг. Нэг удаа би отрядын комиссартойгоо хил дээр харуулд гарч байхад нь дайсны 10 орчим цэрэгтэй гэнэт таарч. Тэр үед манай тал ялж байсан болохоор япончууд нь гараа өргөөд зогсчихсон гэсэн. Буу зэвсгийг нь хурааж байтал нэг дарга нь буугаа тайлах гэж байгаад эвгүй хөдөлчихсөн чинь комиссар нь шууд ноцолдоод эхэлсэн. Муугаар л бодоо биз. Цохих гэхээр өөрийнхөө хүнийг оночих гээд болдоггүй. Гэтэл өөрийнх нь барьж байсан буу нь гацчихаж. Харж байгаад хоёуланг нь цохиод унагачихсан гэж байгаа. Мэдээж дайснууд илт олон. Аз болж комиссар босч ирээд олзолсон цэргүүдээ застав дээрээ хүргэж байсан гэдэг юм билээ. Аав маань бас заставтаа мэргэн бууч гэдгээрээ алдартай байсан гэдэг. Бага байхдаа ан гөрөө хийдэг байсан нь дайны үеэр их тус болсон гэдэг дээ. Түүнээс гадна зоригтой дайчдынхаа шарилыг дайсны галын дундуур авч гарч байсан удаатай. Тагнуул хийх, холбоо барих, мэдээ дамжуулах, амьд хэл барьж ирэх үүргийг маш амжилттай гүйцэтгэдэг байсныг нь бид түүхэн баримтаас болон хамт үүрэг гүйцэтгэж байсан хилчин баатруудаас нь сонсож, ааваараа улам их бахархдаг байлаа.

-Н.Жамбаа агсан сайн тагнуул байсан гэдэг юм билээ?

-Улсын баатар Чогдоны хэлснээр аав маань 30 гаруй удаа тагнуулд явж үүргээ амжилттай биелүүлээд ирж байсан гэдэг. Халхголын дайн дуусаад 1941 онд Өмнөговь явсан байгаа юм. Өмнөговийн Сэгс цагаан богдод очиж Замын бэлх гэдэг газар очиж тагнуул болсон гэж хуучилдаг. Хилээр явж цааш нааш гарч хэдэн ч хоногоор хамаагүй үүрэг гүйцэтгэж хилийн байдал ямар байна, айл амьтан хаашаа нүүж байна гэх зэргээр ажиглалт хийдэг байсан гэх юм билээ. Аавын ярьснаар тэндээс амьд хэл олох, Хятадуудын байдал ямар байна, амьд хэл барьж чадахгүй бол хүчээр олж авах мэдэх заавартай 16 удаа хил давсан гэсэн.

-Дайны үеийн уур амьсгалыг та бүхэнд юу гэж дурсдаг байв даа?

-Тасаг удирдаж яваа дарга дайсны эсрэг байлдахдаа цэргүүдээ яаж олон болгож, сүртэй харагдуулах вэ гэдгийг ихэд бодож төлөвлөж, амжилттай дуусгадаг байсан гэж их ярьдаг байлаа. Тасгийн 10 цэргээ 20, 30, 50, 100 хүнтэй юм шиг харагдуулж, сүр хүчийг үзүүлж, дэмжлэг ирэх хүртэл хилээ хамгаалахыг л чухалчилдаг байж. Дээр хэлснээр аав их сайн бууддаг байсан болохоор дайсны гол объектыг устгахдаа гарамгай байсныг нь сонссон. Аавын маань тэр чадвар үр хойчид нь үлдсэн юм уу, хүү маань Францад цэргийн алба хаадаг юм. Бас мэргэн бууч. Францууд гайхдаг гэсэн. Асуухаар нь “Өвөө маань Монгол Улсын баатар хүн байсан, мэргэн бууч байсан” гэж хэлдэг гэсэн. Зөвхөн 1939 оны Халхголын байлдаанаар тогтохгүй 1949 оны чөлөөлөх дайн, 1947-1948 оны баруун хязгаарын тулгаралтын үед ч эгзэгтэй, амь насанд нь халтай үе зөндөө байсан байж таараа. 1947 оны тулгаралтаар хасгууд их хэрцгий байсан гэдэг. Монгол цэргүүдийг олзлоод чих, хэлийг нь тасдах мэтээр их яргалдаг. Аав хасгуудад цэргээ олзлуулахгүй юмсан гэж их ч тэмцдэг байж. Тэр бүү хэл тэр үеэр ээж маань аавыг хамгаалдаг байсан гэдэг шүү.

-Ямар сонин хэрэг вэ. Ээж тань хилийн тулгаралтад оролцож явсан хэрэг үү?

-Миний ээж Увс аймгийн Хяргас сумын хүн. Аавтай маань 16 насандаа гэр бүл болсон. Тийм болохоор 1945 оны чөлөөлөх дайн, 1947-1948 оны тулгаралтад хоёр дайнд оролцсон хүн юм шүү. Хилчдийн ар талыг эмэгтэйчүүд дааж хариуцдаг байсан. Цэргүүдийн хоол хүнснээс эхлээд хувцас хунарыг нь угааж бэлтгэх олон чухал ажлыг хариуцдаг байж шүү. Тиймээс ээж аавтай хил дээр цуг амьдардаг байсан гэсэн. Тэр үед хасгууд хүн олзлоод аваад явчихдаг байхад аав бие засах зэрэг ганцаар байх үед нь ээж буу бариад манаад зогсчихдог гэнэ. Аав “Чи яах гэж байгаа юм бэ, цаашаа ор” гэхээр “Үгүй ээ, чамайг хасгууд аваад явчихвал яах вэ, би хамгаалж байя” гээд огт хөдөлдөггүй байсан гэнэ лээ. Ээж маань ингэж л эх орныхоо хоёр дайнд оролцсон, 10 сайхан хүүхэд төрүүлж өсгөсөн, ахмад хилчин байлаа.

-Аавыг тань түүхт гурван дайнд оролцож эх орноо хамгаалж явсныг монголчууд дуурссаар байх нь гарцаагүй?

-Аав ээж маань залуу сайхан насаа эх орныхоо төлөө зориулсан. Эх орон гэдэг ямар үнэтэй зүйл вэ гэдгийг бидний 10 эгч дүүс нэг насаараа мэдэрч явна даа. Гэтэл өнөөдөр эх орны алга дарам газрын талаар маргаан гарахаар “Олон монгол хөвгүүд амиараа эх орноо хамгаалж байсан. Өнөөдөр миний эх орон ямар үнэ цэнэгүй байна вэ” гэж баатруудын хүүхдүүд бид маш их эмзэглэдэг.

-Н.Жамбаа гуай Баянхонгор нутгийн хүн гэл үү. Ижий аавынх нь тухай та хэр мэдэх вэ?

-Миний аав эмэг эх дээрээ өссөн. Эмэг эх нь Норпил гэж хүн байсан юм билээ. Төрүүлсэн ээж, аав нь аавыг багад нь өөд болжээ. Тиймээс эмэг эх дээрээ өсч, Норпилийн Жамбаа гэж овоглодог болж. Аав ганц дүүтэй.

-Улсын баатар Н.Жамбаагаас гадна 10 хүүхдийн аав Жамбаа ямар хүн байв. Аавынхаа талаар сайхан дурсамжийг та хөөрөхгүй юу?

-Аав маань маш сайн бөх барилддаг байлаа шүү дээ. Аймгийн заан цолтой. Нас ахиад бөхөө барилдахаа болиод ирэхээр зүгээр бөхийн хоббитой болсон. Зурагтыг эцэс дээр нь чангалчихаад л бөхөө үзнэ. 80 гарчихаад л Бөхийн өргөөнд очиж бөх үзнэ. Буцаж ирэхдээ автобусаар явчихна. Хамаг залуу насаа хил дээр өнгөрөөсөн аав маань энх цагийн бүтээн байгуулалтад оролцсон хүн. Хаана ган гачиг болно аав тэнд машинаа бариад явж байдаг. Нэг удаа Увс аймагт болсон нэг ган гачигаар аав явж таарсан байгаа юм. Тэр үед ээж эгч нарт “Энэ хүн ямар их үйлийн үртэй хүн бэ. Гурвын гурван дайнд орчихоод одоо ган гачигт явж байдаг. Энэ хүн амьд эргэж ирэхгүй ч байж мэднэ” гээд уйлж байсан гэнэ лээ. Ямар сайндаа л маршал Ю.Цэдэнбал гуай аавд Улсын баатар цол энгэрт нь зүүхдээ “За Жамбаа чи эх орны ч баатар, энх цагийн ч баатар шүү” гэж байсан гэдэг. Яагаад гэвэл аав 026 дугаар цэргийн ангидаа олон шавьтай. Бас олон таван жилийн гавшгайч байлаа. Үүнээс үзэхэд аав бол ерөөсөө зүрх сэтгэлээрээ эх орны хүү гэсэн эрмэлзэлтэй байсныг харуулж байгаа юм. Бид ч аавынхаа зарчимч, шаргуу, дайчин чанарыг авч үлдэхийг хичээдэг байв.

-Та нарт юу гэж сургадаг байсан бол. Юуг захиж байв?

-Аав тээвэрт явахаараа нэг сар болно. Тэр хугацаанд ард үлдсэн хэдэн эмэгтэй хүмүүст хэцүү байдаг нь ойлгомжтой. Биднийг охид болохоор нэг ч ширүүн үг хэлдэггүй байсан. Гэхдээ олон юм нуршихгүй, шалдар булдар юм ярихгүй. Зарчимтай, хэлэх үг нь яс тийм л хүн байсан.

Бидний эгч дүүс бүгд хоёр, хоёр насны зайтай. Ээж бол тэр хүний алдар гавьяаг мөнхжүүлж, үр удмыг нь үлдээхийн төлөө амьдарч явсан хүн. Удам залгах хүүтэй болгохын төлөө найман охин төрүүлсэн. Сүүлд нь ес дэх төрөлт дээр их л сонин юм болж байсан түүхтэй. Манай хамгийн бага хоёр дүү ихэр. Гэхдээ дээр үед ихэр хүүхдийг төрөхөөс нааш мэддэггүй байж. Ээж ес дэх хүүхдээ төрүүлэх гээд Улсын хоёрдугаар төрөхөд очоод төрсөн байгаа юм. Эхлээд охин нь түрүүлж гарчээ. Эмч нар ч ихэр гэдгийг мэдэхгүй аавд охин төрлөө гэж. Аав “Дахиад л охин” гээд урамгүй гараад машинаа асаасан гэж байгаа. Миний аав бодохдоо “Дайны үеэр олон цэргийг цааш харуулж явсан. Тийм болохоор удам залгах хүүтэй болох хувьгүй болгочихож” гэж л бодож байсан гэдэг. Гэтэл араас нь цагаан халаадтай эмч цонхны цаанаас даллаад гүйсэн гэнэ. Аав бодохдоо ээжийн бие муудсан юм болов уу гэж санаа зовоод эргэтэл “Жамбаа гуай дахиад нэг хүүхэд. Та хүүтэй боллоо” гэсэн гэнэ лээ. Тэр үед аав 50 настай байсан. Баяртай мэдээг сонсоод шууд Төв шуудан дээр явж очиж. Шуудангийн ажилчид гээд хоёр жаахан охин сууж байсан бололтой. Аав “За хүүхдүүдээ ах нь Баянхонгор аймгийн Богд сум руу мэндчилгээ хүргүүлэх гэсэн юм. Би хүүтэй болсон” гэсэн чинь тэр хоёр охин нэгнийгээ чичлээд ийм хөгшин хүн хүүхэдтэй боллоо гэж хөөрч байдаг гээд шоолох маягтай аашилж байсныг хожим яриад инээдэг байж билээ.

-Дэрсхэн олон охид ээж аавдаа их нэмэртэй байв уу?

-Нэг сайхан нь тэр байлаа шүү дээ. Олон охидтой айл бол цэвэрч нямбай гэдэг нь хэлэх үггүй. Гэр орон гялтгар байна. Тийм болохоор манайх байнга л цэвэрч өрхөөр тодорно. Очсон газар бүртээ “Жамбаа гуай танайх соёлч өрх боллоо”, “Тэргүүний цэвэрч айл боллоо” гээд л шагнуулж байх жишээтэй. Мэдээж дэрсхэн олон хүүхдийг ээж, аав маань өсгөх гэж их зүтгэсэн. Бидний хувцас бол эрээн даавуу. Эрээн даавуугаар нарны малгай, палааж, дотуур хувцас бүхий л юмыг ээж хийж өгнө. Эгчийнх багадахаар дүүд ирнэ. Хөрөнгө мөнгө байхгүй ч элэг бүтэн сайхан амьдралыг тууллаа даа, бид.

Өөр сонин зүйл гэвэл бидний эгч дүүс бүгд гол усны нэртэй. Аав Халхголыг хамгаалж явсан бэлгэдлээ бодож биднийг тэгж нэрлэсэн. Манай эгч нар Сэлэнгэ, Туул, Булган, Онон гэдэг нэртэй. Бас Орхон, Хэрлэн гээд нэрлэтэл нэр нь хүнддээд гурван эгчийн голын нэрийг Янжмаа,Янжинчимэг, Уртнасан гэж өөрчилсөн. Бусад нь бол бүгд голын нэртэй. Намайг тэр олон голын дунд нэг загас байг гээд Загас гэж нэрлэсэн гэдэг. Загас бол хэзээ ч нүдээ цавчдаггүй, мөнхийн хараатай учир тэгж нэрлэсэн бололтой.

-Н.Жамбаа баатрын 10 хүүхэд яажшуухан амьдарч байна даа?

-Хамгийн том эгч маань бурхан болсон. Үлдсэн найман охин, нэг хүү нь өнөөдөр энх тунх сайхан амьдарч байна. Улс орондоо хийдгээ хийгээд олонх нь гавьяаныхаа амралтад гараад байгаа. Би гэхэд найм дахь охин нь. Энэ жил 55 нас хүрэх гэж байна. ХААИС-ийн биеийн тамирын багшийн ажилтай. Миний хоёр ихэр дүү одоо 51-тэй хүмүүс байна.

Б.ЭНХЗАЯА