Month: July 2019

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Доржзовд гэдэг айлд өнжлөө гэхээр уншигч танд танил сонсогдож байж мэдэх юм. Бичигч миний хувьд гэхэд л энэ нэр өнгөрөгч зууны наяад оноос хайртай нэгэн зохиолчийн маань нэртэй үргэлж хамт явдаг болохоор амны уншлага шахуу болсон юм. “Паанан”, “Соёо” туужийг зохиосон авьяас билэгт нэгэн гэхээр “Аа, тийм” гэж хүлээн зөвшөөрөх хүн олон байна байх. Улирагч долоо хоногийн баасан гаригт “Нарантуул” олон улсын худалдааны төвийн “Өгөөмөр” захын зүүнтээ орших “Ахмадын хороолол”-д аж төрөх Б.Доржзовд гуайнхыг зорилоо. Өмнө нь сайтар заалгасан болохоор гэрийг нь ч түвэггүйхэн оллоо. Хоёр давхрын тагтан дээрээс “Энэ шүү хө” гэх дуунаар харвал эдний дунд хүү Д.Энхтөр аж. Нуулгүй хэлэхэд миний бие Доржзовд гэдэг айлын гурван ч хүүтэй танил бөгөөд ажил мэргэжлийн хувьд ойр, сэтгэл зүрхээрээ дотно харьцаатай явж ирсэн юм. Тиймээс өнөр өтгөн эл айлын аж төрлийг мэр сэр гадарлана. Эдүгээ ерэн насны босго алхах дөхсөн гэрийн эзэн жижиг өрөөндөө хагалгаанаас саяхан гарсан ханиа халамжлан сууна. Харин бурхан тахилтай зочны өрөөнд нь таван хүү нь биднийг хүлээж байна.

Бямбын Доржзовд гуайн уугуул нутаг Өвөрхангай аймгийн Бат-Өлзий сум бол хань Лхамцоогийн Сугар гуай Өмнөговь аймгийн Гурвантэс сумын Баясах багийнх аж.

Доржзовд гуай Архангай аймгийн Мал эмнэлгийн техникумын анхны төгсөгч, малын эмч мэргэжилтэй нэгэн юм. Баянхонгорын Баянбулагийн Пэрэнлэйн Лувсанцэрэнтэй нэг ангид суралцаж, шүлэг зохиолоо уншилцаж Нямжав багшийнхаа хоёр талаас зүүгдэж явсан байна. Техникумд арван хоёр настай элсэж арван зургаатайдаа онц дүнтэй төгсөөд нэг дээлийн даавуу, хайрцаг ёотон, дугуй булант цайгаар шагнуулан төрсөн нутгаа зорьжээ. Тухайн үед юм ховор живэр цаг тул өдий дайны эдээр шагнуулна гэдэг их ээ том хувьд тооцогддог байж. Замдаа хүүхэд л болсон хойно хорхойсоод ёотонгийнхоо цаасан хайрцгийн буланг жаахан цоолоод ганц хоёрыг хүлхчихжээ. Гэртээ ирж бэлгээ өгсний дараа ээж нь нулимс унаган, ханцуйгаараа шудрахыг хараад “Намайг ёотон хулгайллаа гэж ээж минь гомдсон юм бол уу” гэж санаа нь зовон гэрийнхээ сүүдэрт сууж байсан нь өнөө цагт нүдний гэм болсон шударга, хүнлэг чанарын нэгэн илрэл гэлтэй. Ээж нь ийм их бэлгээр шагнуулсан онц төгсөгч хүүдээ баярласандаа нүдээ чийгтүүлж байсан нь тэр байжээ. Доржзовд хүү Бат-Өлзийдөө тэгтлээ ч удалгүй төр засгийн даалгавраар Өмнөговь аймгийн Ноён суманд малын эмчээр хуваарилагдан очжээ. Үүнээс хойш нутагтаа амралтаараа л хэдэнтээ очсныг эс тооцвол үндсэндээ 1975 онд Улаанбаатар хотод шилжин иртлээ Өмнөговь аймагт ажиллаж амьдарчээ. Тэрээр Гурвантэс суманд өрх үүсгэж, гал голомтоо бадраажээ. Зохиолч Д.Найманжин, П.Лувсанцэрэн нарын унаган багын найз Доржзовд залуу зандан насандаа өгүүллэгийн ном гаргахаар бэлдэж байсан ч андынхаа Монголын уран зохиолд цахиур хагалсан “Хаврын шувуу” өгүүллэгийн түүврийг уншаад үндсэндээ зодог тайлжээ. (Уран бүтээлтэй холбогдох эл хэсэг өвгөн бичээчийн үг биш Д.Нацагдоржийн нэрэмжит зохиолч Д.Энхболдынх гэдгийг дашрамд тэмдэглэсүгэй! Л.Б)

Зохиолч Д.Энхболд ээж Сугар, гэр бүлийн хамт. 2001 он. Чикаго хотЭэж

Б.Доржзовдынхон. 1980-аад оны эхээр

Гэрийн эзэн бие тэнхлүүн хүн юм. Тэрээр идэрхэн хоолойгоор “Тавин есөн онд Ноён сумаас Гурвантэс салж “Соёл” нэгдэл байгуулагдахад малын эмчээрээ ажиллаж эхэлсэн. Гурвантэсийн албан байгууллагын зургаан гэрийн хоёр нь манай мал эмнэлэг. Манай Гурвантэс улсын торгон хилээс жараад километрийн зайтай. Албан ажлын шугамаар Хилийн цэргийнхэндээ туслах үүрэгтэй. Хожим тавиад онд Овоотын отрядаас Замын-Үүд хүртэлх өмнөд хилийн дээсийг тогтооход оролцож байлаа” гэж товч болоод тодорхой хуучлах аж. Тэрээр малын эмчийн ажлынхаа зэрэгцээ “Хөдөлмөр”, “Үнэн”, “Залуучуудын үнэн”, “Говийн мэдээ” сонинуудад идэвхтэн бичигчээр ажиллаж, олон зуун мэдээ, сурвалжлага бэлтгэсэн нь тухайн үедээ нүүр нүүрээр хэвлэгдэж байж. Жаран нэгэн онд Өмнөговь аймгийн гучин жилийн ойгоор АИХ-ын дарга Жамсрангийн Самбуу очиход Б.Доржзовд баярын хүндэт зочноор уригдаж, буудалд тухлан, наадам үзэж явлаа гэж бахархана. Тэр үед Мандал-Овоогийн тэмээчин Жижээ гэдэг хүн БНМАУ-ын хөдөлмөрийн баатар болоход “Ахар Хоромсогын алтан соёмбот бүсгүй” сурвалжлага бичиж “Хөдөлмөр” сонинд нийтлүүлсэн байна. “Хөдөлмөр” сонины эрхлэгч нэрт зохиолч Д.Даржаа байсан гэнэ. Доржзовд гуай насны ханьтайгаа Ноён суманд тавин зургаан онд танилцаж хорол тоононы хос багана болсноос хойш найман сайхан үрийн зулай үнэрлэжээ. Ардын боловсролын тэргүүний ажилтан, алдарт эх, ардын авьяастан Сугар гуай “Зээргэнэтийн шил”, “Уяхан замбуутивийн нар”-ыг ёстой нэг торгон донж бүхий нугалаа шуранхайтай дуулахад байрных нь хөгшчүүл “Норовбанзадаас ч илүү дуулах юм” гэж шагширч байсан удаа цөөнгүй гэх. Бага ангийн багш мэргэжилтэй Сугар гуай Гурвантэс, Мандал-Овоо сумдын сургууль, Нийслэлийн 76, есдүгээр сургууль, Толгойтын 12дугаар сургуулиудад багшилж, цэцэрлэгийн эрхлэгчээр ч ажиллаж байсан сурган хүмүүжүүлэгч хүн юм.

Доржзовд гуай жаран нэгэн онд Хөдөө аж ахуйн их сургууль дүүргээд Зүүнхараагийн малын эмчээр ажиллаж байхдаа тэнд хоригдож байсан Өмнөд Монголын Дэмчигдонров вангийн армийн цэргүүд болох Эрээн Дамдин, Хандын Намхай нарт монгол ахан дүүгийн халуун сэтгэлээр хандаж байсан нь хожим хоёр улсын харилцаа найрсаж, хил нээгдэхэд уригдах шалтгаан болсон түүхтэй. Эрээн Дамдин дайн тулааны үед Японы армийн мэргэн буудагч байж. Тиймээс ч баривчлагдаж хоригдож байгаад 1955 онд нутаг буцсан юм байна. Хожим Шилийн гол аймгийн намын хорооны даргын жолоочоор ажиллаж байхдаа Доржзовдыг гэргий Сугар, Жаалхүү өвгөн, Д.Энхболд нартай урьж Эрээн, Шилийн хот, Жанчхүү, Бээжингээр зочлуулжээ. Уулаас мод бэлтгэхэд хоригдол барга цэргүүдийг ачааны машиных нь жолоотой гарыг нь гавлаж, хаазалдаг гишгүүр, тоормостой хөлийг нь дөнгөлснөөс яр шархандаа баригдаад хүн харахын эцэсгүй юм болсон байдаг байж л дээ. Доржзовд харин тэдгээр залуусын хөл, гарын хүлээсийг суллан итгэл үзүүлдэг байсан болохоор нөгөөдүүл нь үнэн сэтгэлээсээ талархдаг байснаа хожим нутагтаа урихдаа нулимс дуслуулан хуучилсан байна. Тэдний тухай тэмдэглэл бичиж сонин хэвлэлд ч гаргаж байж. Аав, ээжтэйгээ хамт Эрээн Дамдингийн урилгаар БНХАУ-д 1988 онд уригдсан зохиолч хүү Энхболд нь тэдгээр хүмүүсийн ээдрээт хувь тавилангийн тухай түүхэн роман туурвиж буй юм билээ. Хүний сайхан сэтгэл, андын гэгээн нөхөрлөлд улс орнуудын хилийн дээс ч тээг болдоггүйн жишээ энэ биз.

“Хөвгүүд голдуу тэрсхэн олон хүүхэд төрүүлж өсгөхөд хэцүү байв уу” гэхэд өвгөн буурал хариу өгөлгүй инээвхийлэв. Харин хүү Д.Энхтөр нь “Гурвантэсд байхад манай шуудайтай борц аргалын пин дээр овоо том юм харагддаг байж билээ” гэж байна. Идшиндээ нэг тэмээ, өрөөл адуу, бүтэн үхэр, арваад бог хүнсэндээ төхөөрдөг, гурилыг тав зургаан шуудайгаар нь базаадаг байсан гэхээр үр хүүхдүүддээ ямархан хайртай эцгийн зангарга харагдах биз. Монголын үндэсний телевиз байгуулагдсаны хойтон жил буюу жаран найман онд Доржзовд гуай “Хөдөлмөр” сонины найрууллын уралдаанд тэргүүн байр эзэлж шагнуулсан найман зуун төгрөг дээрээ “Мах комбинат”-ын шөнийн ээлжинд ажиллаж олсон хөдөлмөр өдрийн хөлсөө нэмэн байж 1600 төгрөгөөр “Темп” хэмээх зурагт авч байсныг эдүгээ тавь жар хүрцгээсэн хөвгүүд нь баяртайгаар хүүрнэж сууна. Эднийхнийг анзаарч байхад үрээ гэх аав ээжийн халуун хайр, үүсэл удмаа гэх үр хүүхдийн дулаан сэтгэлийн хайр үнэртэнэ. Бурханых нь гүнгэрваанд гэхэд мөөжийсөн хоёр монгол гутал тавиатай. Бус айлуудыг бодвол эрээн мяраан элдэв хөрөнгө тавилга сэлтэд таашаалын жолоо залаад байдаггүй нь илт. Яриа хөөрөөг нь сонсож суухад хүний төлөө гэх халуун сэтгэл, эрдмийн гэрэлд шүтсэн гэгээн хүсэл мэдрэгдэнэ. Хоёр хөгшний бурхан тахилын шүүгээнд “Бурхан багшийн сургаал” номтой хүүгийнх нь “Өвс ногоо аниргүй” өгүүллэгийн түүвэр өрөөтэй харагдана. Орчин үеийн залуусын хэлж, бичдэгээр энэ л ёстой “хайр юм аа”. Доржзовд гуай дотоодын сонин хэвлэлийн идэвхтэн сурвалжлагч байснаас гадна “Москвагийн радио”-гийн үнэнч сонсогч, үргэлжийн харилцагч идэвхтэн бичигч байжээ. Мандал-Овоо суманд аж төрж байхад нь “Кругозор” хэмээх голдоо цэнхэр хальсан пянзтай орос сэтгүүл ганцхан айлд хаяглагдаж ирдэг байсан нь эднийх. Хүүхдүүд нь ч тэр л сэтгүүл, тийм л гэгээн пянзуудаар баярхаж, бахархаж ухаан суусан нь ирээдүйн мэргэжил мэргэшилд нь нөлөөлөө биз ээ. Доржзовд гуай хэдий өндөр настай ч одоо ч сонин хэвлэл захиалж уншдаг, нийгмийн идэвх сайтай “хэнхэг уншигч” гэнэ. Ямар сайндаа л шуудангийнхаа хайрцгаас тэвэр дүүрэн сонин сэтгүүлээ авчихаад автобусанд бариулгүй явж байж жолооч болгоомжгүй тоормос гишгэснээс болж гэмтэж байх билээ. Тэрээр МАХН-д 1958 онд гишүүнээр элссэнээс хойш нам солиогүй аж. Үүнийгээ “МАХН-ыг Х үсэгтэй байхад нь элссэн. Дөрвөн үсэгтэй намдаа л үнэнч хүн би” гэж хөөрхөн хөөрлөөд авав. Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр ч өвгөнийг хүндэлж шинийн нэгэнд ирж золгодог аж. Хүүхдүүдийнх нь яриагаар одоо амьдарч буй Ахмадын хорооллын таван давхар байруудыг Б.Доржзовдын хөөцөлдсөнөөр Н.Энхбаяр дарга төрөөс төсөвлөж бариулжээ. “Та хүүхдүүддээ ямар сургаал хайрладаг вэ” гэхэд “Зөв л юм бичих хэрэгтэй. Буруу юм ерөөсөө бичиж болохгүй” гэдэг гэсэн нь үр хүүхдээ боддог сэтгэдэг хүн болгож өсгөж торниулсан аргагүй л бичиг номын сэхээтэн хүний амнаас гарах үг мөн ажээ.

Ээж Сугарынх нь эвлүүлж наасан гэр бүлийн зургийн цомог

Б.Доржзовд гуай таван Энх хүүтэйгээ. 2019.06.28

Д.Энхболд, Д.Энхтуяа нар Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Г.Золжаргалын хамт

Б.Доржзовд өвөө хайртай зээ охин Есүйгийн хамт

Доржзовд гуайн ууган хүү Д.Энхбаяр. Юмны түрүүнд дуугараад байлгүй, нүдээрээ инээмсэглэн даруухаан суух энэ ахынхаа тухай дүү Энхтөр нь “Дууны шүлгийн их мастер, агуу их яруу найрагч Загдын Түмэнжаргал наад хүнийг чинь Энхболд ахаас ч том зохиолч болох байсан хүн гэж үнэлдэг байсан юм даа” гэж ахаараа бахархах сэтгэлээр өгүүлж байна. Тэрээр МУИС-ийн Утга зохиолын нэгдэлд явж байхдаа “Шаргал үст Наташа” энэ тэр гэсэн шүлэг өгүүллэгүүд бичиж шуугиулж байсан нь үнэн аж. Энхболд зохиолч ч ахынхаа эл бүтээлийг уншиж, сэтгэл нь хөдөлж явснаа өгүүлж байна. Энхбаяр геологийн анги төгсөөд дорнын говийн Хажуу-Улаанд хуваарилагдаж очиж ажиллаж байгаад Намын дээд сургуулийг 1980 онд төгсөн Зүлэгтийн уурхайн намын үүрийн даргаар ажилласнаас хойш “уран бүтээл баяртай” болжээ. Тэглээ гээд алдсангүй, насаараа уурхайн байгууллагад хариуцлагатай алба хашиж, Монгол-Оросын хамтарсан “Монросцветмет” нэгдэлд хэлтсийн даргаар ажиллаж байгаад гавьяаны амралтандаа суужээ. Дорноговьд ажиллаж байхдаа соёлын гавьяат зүтгэлтэн, яруу найрагч Лувсангийн Одончимэдтэй шүлэг найргаа харилцан уншиж нөхөрлөж явлаа гэх. Энхболд зохиолчийн наргиснаар эдний Энхбат, Энхболд, Энхбаяр гурав нь “цөллөгийнх” гэнэ. Учрыг асуувал зохиолч Пүрэвжавын Баярсайханы нэг өгүүллэгт гардагчлан эмээ өвөөгийн “тавиул”-ууд аж.

Эдний хоёр дахь хүүг Гомбын Сэр-Одын нэрэмжит шагналын хоёрдугаархыг Чимэдийн Энхээгийн дараа авсан, их зохиолч Д.Нацагдоржийн болон Монголын зохиолчдын эвлэлийн шагналт зохиолч Доржзовдын Энхболд гэхээр манай уншигчид андахгүй. Түүний “Буйлс дахин цэцэглэнэ” тууж, өгүүллэгийн ном 1989 онд хэвлэгдсэн даруйдаа уншигчдыг үнэхээр байлдан дагуулж байв. За, тэгээд өдөр тутмын сонины хуудсаар анх уншигдсан алдарт “Паанан” тууж нь ерэн долоон онд ном болж хэвлэгдэхэд уншигч, шүүмжлэгчид ёстой нэг гал дээр тос нэмэх шиг халуун дулаан сэтгэгдлээр хүлээж авсан. “Паанан” бол Монголын уран зохиолд үзэгдэл болсон тууж. Лавтай, гурав дөрвөн удаа дахин хэвлэгдээд байгаа. Тиймдээ ч монгол судлаач Рената Баувегийн орчуулгаар герман хэлнээ хэвлэгдсэн эл тууж испани, итали гээд дэлхийн олон орны уншигчдын гар дээр удахгүй хүрэх гэж байгаа дуулиантай. Энхболд зохиолч бол жирийн нэг цагийн гарз, цаасны дайсан болсон бичээч биш. “Хүн байхад юу хэрэгтэй вэ” нийтлэлийн ном нь гэхэд л “Эдмон” компаниас зарласан эсээ бичлэгийн номын төрөлд шалгаран шинэ мянганы босгон дээр хэвлэгдэж байв. Монголын радиод сэтгүүлчээр ажиллаж байхдаа ч олон сайхан нэвтрүүлэг найрууллаа сонсогч түмэнд хүргэсэн. Зах зээл эхлүүт ганзагын наймаанд мордож гахай ч үүрч явсан Д.Энхболд АНУ-ын Чикаго хотод 2003-2014 он хүртэл гэр бүлийн хамт аж төрсөн. Тэнд ч зүгээр байлгүй “Казиног номхотгосон түүх” түүхэн детектив роман бичсэн нь шуугиан тарьж, оны шилдэг номоор шалгарч байсныг санаж буй байх. Энхболд хайртай ээжийнхээ нүдийг өвдөхөд ертөнцийн нөгөө бөөрөнд урьж аваачин дэлхийд алдартай эмнэлэгт үзүүлж шинжлүүлж явсан ачлалт хүү. Түүний “Өвс ногоо аниргүй” өгүүллэгийн номын баяр 2016 онд болоход ээж нь ирж баярласан сэтгэгдлээ илэрхийлж байсныг санаж байна. Монголын үндэсний радио телевизийн хамт олонд “Доржзовдын омголон” хэмээн нэрлэгдсэн авьяас билэгтний тухайд товч дурдахад ийм. Төрийн соёрхол авах магадлал хамгийн өндөр гэж судлаачдын үнэлдэг зохиолч Д.Энхболдын “Соёо” туужаар соёлын гавьяат зүтгэлтэн, найруулагч Баярцагааны Баатар агсан 1991 онд “Соёо” дэлгэцийн хар цагаан кино хийсэн нь Москва, Берлин, Японы Фукуоко, Хонконг, АНУ-ын Сан-Диегогийн кино наадмуудаас шагнал хүртэж, “Азийн соёлын сан”-д орж хадгалагдах болсон нь монгол түмний бахархал яах аргагүй мөн. Түүний “Паанан” туужаар МҮОНТ-ийн найруулагч Энхбаяр кино хийсэн ч банкны барьцаанд алдаж, олны хүртээл болгож завдалгүй бурхан болсон гэдэг. Д.Энхболд МҮОНТ-ийн 56 ангит “Хоймор өнжсөн нар” киног бас зохиосон юм.

Доржзовдын амгалан хэмээх гуравдугаар хүү нь бол Д.Энхтөр. Телевизийн салбарт энэ нөхөр гучаад жил ажиллаж байгаа зураглаач. Хүнтэй их нийцтэй эл залуу МҮОНТ-ийн Хүүхдийн редакци, Теле кино үйлдвэрт гэрэлтүүлэгч, дууны найруулагчаас ажлын гараагаа эхэлж “Миний ард түмэн” цуврал нэвтрүүлэг бэлтгэсэн нь үзэгчдийн таашаалд хүрсэн. Ерээд оны эхээр төрийн шагналт нийтлэлч Б.Цэнддоо “Малыг малчдад” нийтлэлээрээ “Хөдөлмөр” сонины оны тэргүүн шагналыг хүртэхэд Д.Энхтөр авсан зургуудаараа эл шагналыг хамт хүртэж байсан түүхтэй аж. Доржзовд гуайн гэр бүлээс төрийн дээд шагнал “Алтан гадас”-аар энгэрээ мялаасан таван хүн байгаа гэнэ. Үүгээрээ ч их бахархдагаа нуусангүй. Яагаад гэвэл тэд хийсэн бүтээсэн юмтай учраас баяр ёслолоор одонгоо зүүж зургаа даруулах дуртай гэв. Биднийг ийн хөөрөлдөж суутал эдний дөрөв дэх хүү орж ирэхэд “За, манай тэмцэгчийг танина биз дээ” гэж бүгдээрээ ам амандаа шуугилдав. Тэгэхнээ, мань эр “Эрс шинэчлэл” хөдөлгөөний тэргүүн Энхбат мөн байна аа. Энэ нөхөр Дархан хотын Политехникумыг цахилгаан техникч мэргэжлээр дүүргэж Аймгуудын эрчим хүчний нэгдэл, Сэргээгдэх эрчим хүчний шинжлэх ухаан үйлдвэрлэлийн нэгдэлд засварчин, бригадын дарга, гадаад худалдааны “Экспорт импорт” нэгдэлд ажиллаж байгаад цагаан морин жилийн хувьсгалаас хойш хувиараа аж ахуй эрхлэн, 2005 онд “Эрс шинэчлэл” хөдөлгөөнийг байгуулалцсан МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийг дүүргэсэн эрх зүйч нэгэн аж.

Эдний сэтгүүлч хүү Д.Энхтүвшин бид эртнээс дотно андууд юм. Энхтүвшин мань мэттэй л их нээлттэй харьцдаг болохоос ах нарынхаа дэргэд бол амаа үдүүлсэн даруулгатай нөхөр томоотой гэгч сууж байх юм аа. Эндээс би Доржзовд гуайн хүнээр хүн хийх аав хүний агуу ухааныг гайхаж суулаа. Энхтүвшин Толгойтын 12 дугаар сургуулийг дүүргээд Улиастайн цэргийн анги, Төв аймгийн Баянчандманьд гурван жилийн цэргийн алба хаахдаа “Мандухай цэцэн хатан” кинонд дүрээ мөнхөлж тогложээ. Ардын баатар Мянхайг цаазаар авах гэж байхад алхаж яваа Мандухай хатны ард залуугийн төрх нь дэлгэц дүүрэн гараад өнгөрдөг гэж байна. Тэрээр 1988 онд цэргээс халагдаад Техникийн их сургуулийн геологийн ангийг дүүргэж, Геологийн төв лабораторид чулуу дээжлэгчээр ажиллажээ. Нэгэн үе Солонгос улсад ажиллаж амьдарч байгаад эх орондоо ирж “Цог” сэтгүүл, “Ардчилал”, “Монголын мэдээ”, Өглөөний сонин”-д сэтгүүлч, улс төрийн албаны даргаар ажилласан байна. Анд маань сэтгүүл зүйн “Амьдралын амт шимт”, “Эргэн дурсагдах он жилүүд” зэрэг хөрөг тэмдэглэл, хөөрөлдөөн, нийтлэлийн дөрвөн ч номоо хэвлүүлэхээр бэлтгээд буй аж.

Энхтүвшингийн охин Монголжин АНУ-д их сургууль төгсөж Санфранциско хотын банкинд ажиллаж байгаа бол охин Тунгаамаа нь СУИС-д сурч байгаа гэнэ. Охин Д.Энхмандахын хувьд Швейцарь улсад ажиллаж амьдардаг бөгөөд одоогоор өндөр настай аав ээжээ асран халамжлахаар хүү, охин хоёртойгоо хамт эх орондоо ирээд байгаа юм байна. Гадаадад олон жил болсон гэхэд ундтай устай, ажилсаг гавшгай бүсгүй юм. Аавынхаа таягийг ч нэг дөхүүлж өгч, ээжийгээ өндийлгөн хувцаслаж зургийг нь авахуулах энэ тэрд эрчүүдээс илүү энэ л охиных нь зөөлөн гар, ялдам ааш тус дөхөмтэй байгаа нь анзаарагдсан. Тэр ч бас ах нартайгаа адил уран бүтээлч болох л нэгэн байж. Учир нь тэр Хэвлэлийн хүрээлэнгийн Сэтгүүл зүйн дээд курсийг төгссөн мэргэжлийн сэтгүүлч боловч Монголдоо ажиллаж амжилгүй барууны орны иргэн болж одсон ажээ.

Доржзовд хэмээх эл айлынхнаас магадгүй олонд хамгийн их танигдсан байж мэдэх нэгэн бол Д.Энхтуяа. Монголын сайхан бүсггүйчүүдийн нэгд зүй ёсоор тооцогддог эл бүсгүй Хүмүүнлэгийн ухааны их сургууль, Германы Карлсроугийн олон улсын сэтгүүлзүйн их сургуулийг дүүргэж, МҮОНТ-ийн “Үдшийн хэмнэл” студийн нэвтрүүлэгчээр ажлын гараагаа эхлэн, “Ийгл”, “NTV” телевизүүдэд мэдээний албаны дарга, УИХ-ын даргын Хэвлэл мэдээллийн албаны дарга, МҮОНТ-ийн захирал зэрэг алба хашсан байна. Тэрээр одоо өөрийн үүсгэн байгуулсан “TV2” сувгийн захирлаар ажиллаж буй аж. Айлын эрх охин тэрээр харин биднийг очих үеэр цаг зав муутай учир ирж завдахгүйгээ ах эгч нартаа утсаар уламжилсан юм. Тэрээр Монголын үндэсний телевизийн захирлаар ажиллахдаа хийсэн гол ажлуудын нэг нь 16 мм-ийн кино төслийг Голланд улсын мэргэжлийн байгууллагатай хамтран гүйцэтгэснээр манай уран бүтээлчид баримтат урын сангаасаа чухал хэрэгтэй дүрст бүтээлийг цаг алдалгүй, үнэ төлбөргүй эш татаж хэрэглэх алтан боломж нээгджээ. Доржзовд гуайн отгон хүү Д.Тэрбиш 40 дүгээр сургуулийг алтан медальтай төгсөж, “Их засаг” сургуулийг дүүргэсэн тавилгын “Гүнжийн орд” компанийн захирал нэгэн аж. Долоон Энхийг отголж төрсөн эл эрхэм чухал хуралтай учир аавындаа хараахан ирж амжаагүй юм. Бичиг номын ураг садан болсон энэ гэр бүлийнхэн сумын номын сангаас ч баялаг номтой аавынхаа хар, шар хоёр авдрыг уудалж Монголын болоод дэлхийн сонгодог зохиолчдын бүтээлээр оюун тархиа цэнэглэж ирснээрээ бахархах дуртай юм билээ. Энхболд зохиолч гэхэд нэг сонгодог зохиолчийн романыг уншиж долоо хоног хичээлээ тасалж байсан хөгтэй түүхээ хүүрнэж байсан. Ийм нэгэн зөв гэгээн үйлтэй өнөр өтгөн айлд өнжлөө. Буянтай хоёр хөгшнийг охин Энхмандах нь хүүтэйгээ, дүү Тэрбиштэйгээ хамт асарч, ах эгч нар нь ажлын ая дангаараа ирж очин бужигнацгаадаг байна.

Үндэсний Урлагийн Их Театр жил бүр жуулчдад зориулан “Дэлхийд гайхагдсан Монгол урлаг” тоглолтыг хийдэг. Энэхүү тоглолт сэтгэлд хоногшсон аялгуу эгшиглүүлж, Монгол бүжгийн чуулбарт омогшин баясч, Уяхан замба тивийн наран дор хатадын хоолой цуурайтан Жороон жороо хөлөглөсөн залуус Сэрсэн талд 33 говио магтахуй цаг дор үзэгчдийг аваачдаг билээ. Сүүлийн хоёр жил уг тоглолтыг найруулж буй ҮУИТ-ын ерөнхий найруулагч А.Даваахүүтэй ярилцлаа.

-Энэ жилийн тоглолт өмнөх жилүүдийнхээс юугаараа онцлог байв?

-Аливаа юм үргэлж шинэчлэгдэн дэвшиж байх ёстой. Тэр тусмаа урлагийнхан зогсолтгүй урагшилж, байнга шинийг эрэлхийлж байх учиртай. Ингэснээр бид залуу хойч үеийн үзэгчдээ бэлдэж байгаа юм. Энэ жилийн хувьд үе үеийн найруулагчдын бүтээлээс сорчлон авч тоглолтдоо оруулсан нь илүү онцлог байна. Мөн хулсан хуурын хамтлаг тоглож байгаа. Хөгжмийн зэмсгүүдийг илүү сонин содон байдлаар үзэгчдэд таниулахыг хүсч байна. Тэр дундаа үлээвэр хөгжмийг аргаль, янгир, гунан үхрийн эврээр тоглож байна. Эдгээрийг би сэдсэн юм биш, монгол ардын бүтээсэн давтагдашгүй содон урлагийн бүтээлүүдийг үе үеийн найруулагчид мөнхөлж үлдээсэн.

-Тоглолтыг хэдэн удаа ямар зохион байгуулалттайгаар тоглож байна вэ?

-Гадаад дотоодын үзэгчдийн нүд, сэтгэлийг баясгасан энэхүү тоглолт маань өдөр бүр 18:00 цагаас ҮУИТ-т тоглогдож байгаа. Бид зуны гурван сард 100 удаа тоглоно. Баяр наадмын үеэр бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ тоглоод, түүнээс хойш үзэгчдийн байдлаас шалтгаалан хөтөлбөртөө өөрчлөлт оруулдаг юм. Түүнчлэн, үзэгчдэдээ тааламжтай байлгах үүднээс шинэчилсэн зохиомжит найруулгаар тоглож байна даа.

-Гадаадын жуулчид болон монголчууд тасалбараа хаанаас ямар үнэтэй худалдаж авах вэ?

-Тасалбарыг манай кассаас худалдан авах боломжтой. Монголчууддаа 25000 төгрөг, гадаадын жуулчдад 35000 төгрөгөөр тоглож байгаа. Энэ тоглолтод маш олон хүний цаг зав, зүрх сэтгэл шингэсэн учир үзэгчдийг уйдаахгүй гэдгийг амлах байна. Огшоож догдлуулсан, гайхаш төрүүлсэн үзүүлбэрүүдээр дүүрэн байх болно.

-Тоглолтын бэлтгэл ажилд ямар нэгэн бэрхшээл тулгарав уу?

-Нэгт, бидний бэлтгэл сайн байвал бэрхшээл учрахгүй. Уран бүтээлийнхээ бодлогод анхаарал хандуулан тоглолтын тайз, гэрэл, хувцас хэрэгслийн тухай хүртэл бид багаараа ярилцаж, өвөрмөц шийдлийг эрэлхийлдэг. Хоёрт, маркетинг сайн байх шаардлагатай.

-Та бүжигчин мэргэжилтэй ч найруулагчаар ажиллаж байгаа. Энэ тоглолтыг анх удаагаа найруулав уу?

-Тийм ээ, би бүжигчин хүн. Ээж маань Монголын хүүхдийн ордонд 41 дэх жилдээ хөгжмийн багшаар ажиллаж байна. Миний аав, МУГЖ Ц.Алтангэрэл энэ театрын бүжигчин байлаа. Би мэдээ орсон цагаасаа л урлагийнхны дунд өссөн дөө. Манай гэрт дандаа урлагийн хүмүүс зочилдог байсан. Манайд урлагийн тухай яриа өрнөж, шүүмжилж, урлагийн шинэчлэлийн талаар л яригддаг байлаа. Анх 1992 онд аавыгаа дагаж дагалдан бүжигчин болсон юм. “Эзэн хичээвэл заяа хичээнэ” гэдэг үгийг санаж явсаар энэ зэрэгт хүрсэн дээ. Өнгөрсөн оны дөрөвдүгээр сард театрынхаа ерөнхий найруулагч болоод энэ тоглолтын найруулагчаар ажилласан. Энэ жил ч гэсэн язгуур урлагаа дэлхийд сурталчлан таниулах зорилго өвөрлөн ажиллаж байна.

-Тоглолтод аргийг хөгжмийн зэмсэг болгож ашигласан нь үзэгчдийн сонирхлыг татсан нь лавтай. Аргаар хөгжимдөх санаа яаж төрөв?

-Бид бол нүүдэлчин ард түмэн. Тэр ч утгаараа урлагаас нь хүртэл ахуй байдал нь нэвт үнэртдэг. Гадны оронд литавры гээд төмрөөр бүрчихсэн бөмбөр байдаг. Тэгвэл бид яагаад аргийг цараар бүрээд хөгжимдөж болохгүй гэж? Адилхан хонхорхойтой, адилхан авиа багтааж чаддагаараа онцлогтой. Ер нь энэ бүхэн бидний ахуй амьдралтай л холбоотой. Ийм өв их соёлтой оронд төрж өссөнөөрөө бид бахархах учиртай.

-Залуучууд ардын урлагаа үзэж сонирхож байна уу?

-Миний эмзэглэж явдаг асуудлуудын нэг нь энэ. Залуучууд ер нь урлагийг ойлгож үздэггүй. Тэр дундаа язгуур урлагийг үзэхгүй байна. Ардын дуу хуураа ойлгохгүй юм. Энэ бол эмгэнэл шүү дээ. Бидний Монгол гэж омогших хамгийн гол зүйл нь дэлхийд дахин давтагдахгүй язгуур урлаг маань юм. Нөгөө талаараа бид технологийн эринд амьдарч байна. Тэгэхээр залуучууд техникийн дэвшил ашигласан, шинэлэг зүйлд илүү шимтдэг болж л дээ. Язгуур урлагийг орчин үеийн хэлбэрт оруулж, этник тал руу нь хөгжүүлбэл залуусын таашаалд нийцэх нь лав. Гэхдээ манай Үндэсний Урлагийн Их Театр бол тэгэх газар биш. Бид үндэсний урлагаа ямар байсан яг тэр хэвээр нь хадгалж дараагийн үедээ дамжуулах үүрэгтэй.

-Монгол урлагийн гайхамшгийг харуулахын тулд олон ястны онцлогийг хэрхэн тусгасан бэ?

-Үндэсний урлагийн их театр гэж тодотгоод байгаагийн учир энэ шүү дээ. Ястнуудын онцлогийг харуулж, тэдний соёлыг магтан дуулахгүй юм бол “үндэсний” гэх тодотгол байхын хэрэггүй. Энэ өв соёлыг түгээн дэлгэрүүлэх нь бидний үүрэг. Жуулчид манай орны онгон дагшин байгаль, эвдэгдээгүй нүүдэлчин ахуйг үзэх гэж л зорьж ирдэг. Тиймээс бид эдгээр хүмүүсийн нүдийг нээж, тэдний үзэж чадаагүй, мэдрээгүй ахуйг урлагаар дамжуулан хүргэх нь чухал. Ястнуудын ялгааг биелгээ тод томруун харуулдаг. Хувцас, зүүсгэл, хөдөлгөөн нь хоорондоо эрс ялгаатай байдаг. Биелгээ нь өдөр тутмын үйлдлийг харуулсан байдаг учир гадныхан гэлтгүй монголчуудад ч сонирхолтой санагддаг байх.

-Гадны зочид ямар үзүүлбэрийг илүү сонирхож байна?

-Тэд ихэнх үзүүлбэрийг үзээд гайхширдаг л даа. Уран нугараачдыг хараад их гайхна. Уртын дууг нүдээ аниад сонсох нь олонтаа. Хүнийг нь харахгүйгээр гайхамшигтай хоолойн цараа, уянгалаг аялгууг нь сонсож тайвшрах шиг санагддаг. Өгүүлэхүйн эрхтнээс гарч байгаа хөөмэй, шахаа, хархираа, исгэрээг хүний хаанаас нь гараад байгааг тайлах гэж, мэдэх гэж зорьж ирэн үзэж байна. Бидний энэ урлаг дэлхийн хаана ч давтагдахгүй. Мөн бид шинэ бүжгүүдийг дэглэж олны хүртээл болгож байна.

-Найруулагчийн хувьд монгол ардын урлагийг шинэ шатанд гаргасан бүтээл хийх бодол бий юу?

-Тэгэлгүй яах вэ. Хамгийн чухал зүйл бол урагшилж, байнга шинийг эрэлхийлэн шинэчлэгдэж байх явдал юм. Ингэхийн тулд байнга судалгаа, эрэл хайгуул хийж, шинэ зүйлийг туршиж үзэх хэрэгтэй л дээ. Миний ард байгаа 200 гаруй уран бүтээлчид ч ингэж ажиллаж байгаа. Сайн сайхан бүхэн хамтын хүчээр бий болдог. Миний хувьд байхгүй зүйлийг бий болгох гэж улайрахаас илүү чаддаг зүйлээ сонгодог болгохыг зорих нь өгөөжтэй гэж боддог. Бид дэлхийн сонгодог бүтээлүүдийг монгол ардын хөгжмөөрөө тоглож байна. Энэ бол дэвшиж, шинийг сэдэж байгаа хэрэг шүү дээ. Энэ нь ч үзэгчдийн таашаалд нийцдэг юм.

Б.ОЮУНГЭРЭЛ

ЗХУ-ын уурхайд дадлага хийж байгаа нь. 1961 он

“Нүүрсний Дондов” гэж салбарынхан нь дотночилдог эрхэм нийтлэлийн маань гол дүр. Ажилладаг салбар нь овог нь шахуу болчихдог ийм хүмүүс хуруу дарам цөөн л дөө. “Нүүрсний Дондов” маркшейдер мэргэжилтэй. Маркшейдер бол уул уурхайг авч явдаг үндсэн мэргэжлүүдийн нэг, “Уул уурхайн нүд, чих” гэгддэг мэргэжил. Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбат, өдгөө “Эрдэнэт”-ийг удирдаж буй Х.Бадамсүрэн, “МАК”-ийн Б.Нямтайшир гэх мэт уул уурхайд тод мөртэй олны танил хүмүүс маркшейдер байдаг нь цаанаа ийм шалтгаантай.

ДЭЛХИЙН УУРХАЙНУУДАД АЖИЛЛАСАН МОНГОЛ ОЮУТАН

Уул уурхайн өмнөө барьдаг томчуудыг бэлтгэсэн Ленинградын Уул уурхайн сургуульд анхны Ерөнхийлөгчтэй тохой залган суралцаж явсан энэ эрхэм оюутан ахуйгаасаа дэлхийн уурхайнуудад ажиллаж эхэлсэн ховор намтартай. Нэлээд хэдэн жилийн өмнө уулзаж байхад ЗХУ-д уурхайд ажиллахдаа нээлгэсэн хөдөлмөрийн дэвтрээ үзүүлсэн нь санаанаас гардаггүй юм. “Трудовая книжка” гэсэн саарал өнгийн жижигхэн дэвтрээс 1961 оны тавдугаар сарын 22, 1964 оны зургадугаар сарын 2 гэсэн тэмдэглэгээ харж билээ. 1961 он гэдэг нь Дондовын нэгдүгээр курсээ төгссөн жил. 19-хөн настай монгол хүү Эстоны Сланцын уурхайд газрын гүнд чулуу малтагч, хүрзчин гэсэн орон тоон дээр хагас жил ажиллаж байж. Харин хоёрдугаар курсээсээ уурхайн захиалгаар мэргэжлийн ажлаа хийгээд эхэлж. Дэлхийд гэж яригддаг өнгөт ховор металлын газрын гүний уурхайд ажиллаж явсан цаг хугацаа Д.Дондовын оюутны жилүүдэд бий. Донбассын нүүрсний далд уурхай, Хойд Осетид Садоны хар тугалгын далд уурхай, Сибирийн алтны уурхай гээд оюутны ширээний араас босоогүй байхдаа ажилласан уурхайнуудынх нь нэрс хэний ч анхаарлыг татахаар. Ажиллахад хүнд нөхцөлтэй далд уурхайн ажилд оюутан цагаасаа мэргэшинэ гэдэг хэрийн уурхайчны давах даваа биш. Садоны хар тугалгын цайрын уурхай гэхэд л орох гол ам нь далайн түвшнээс 1600 метрт өргөгдсөн боловч уурхайн доод цэг нь далайн түвшнээс 1200 метрийн доор, хүдэр олборлох ажлын байр нь 30 хэмийн халуунтай байж. Ийм орчинд ажиллана гэдэг амар даваа биш.

Далд уурхайд хөлсөө дуслуулж явсан монгол оюутны зураг Ленинградын их сургуулийн хүндэт самбарт гарч байсан гэдэг. Гадаад оюутныг анх удаа, тэгж ихээр онцгойлсон түүхийг сонирхоход “Онцоос өөр дүн авдаггүй болохоор л тэгсэн биз” гэж хэлээд хөгжилтэй инээж билээ. Ангийнхаа 50 оюутнаас ганцаараа улаан дипломтой төгсч, сурлагаараа цойлохоос гадна дадлага хийлгэхээр томилсон далд уурхайнуудад дажгүй ажиллаад ирснийг нь ч харгалзаа биз ээ.

Намын Төв хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга, АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн дарга, СнЗ-ийн дарга Ж.Батмөнх Багануурын уурхайн үйл ажиллагаатай танилцаж байгаа нь, зүүн гар талаас Д.Дондов. 1984 он

ГҮНИЙ УУРХАЙГААС “БРАКЛАГДСАН” НЬ

Гүний уурхайд дөрөв, таван жил дараалан дадлага хийж хар бор, нарийн ширийнийг нь мэдэрчихсэн шижигнэсэн залууг эх оронд нь ямар алба хүлээж байсан нь тодорхой. Бүрэнцогтын гянтболдын гүний уурхай. Хорь дөнгөж гарч яваа инженер залуу 1965 оны дүн өвлөөр, арванхоёрдугаар сарын 25-нд шуудангийн ил машин дээр суугаад Бүрэнцогтын уурхайг зорьж байж. Сансрын техник ид хөгжиж байсан тэр үед Бүрэнцогтын уурхайгаас гянтболд (вольфрам) гэх чухал хэрэгцээтэй ховор металл олборлодог байсан юм. Вольфрамыг хиймэл дагуулын бүрхүүл, хатуу хальсанд хэрэглэдэг гэдгийг уншигчид андахгүй. Хуучин нийгмийн үед төрийн онцгой анхааралд байсан ховор металлын уурхайд анхны монгол инженерээр томилогдож ажилласан Д.Дондов хэдэн жилийн өмнө хэвлэлд өгсөн ярилцлагадаа “Бүрэнцогтын уурхай Намын Төв хороо, Засгийн газрын өдөр тутмын хатуу хяналтад байлаа. Бүтээгдэхүүнийг нь ЗХУ авна. Тэр үед экспортод гардаг уул уурхайн бүтээгдэхүүн вольфрамаас өөр байгаагүй. Тийм нөхцөлтэй уурхайд гурван жил ерөнхий маркшейдерээр ажилласан” хэмээн онцолсон удаатай. Ослоос болж далд уурхайд ажиллах аргагүй болсон түүхээ ч сонин хэвлэлээр хуучилсан байдаг. Бүрэнцогтын уурхайд ажиллах үедээ уулын ажлын гологдлыг арилгах үүрэг аваад ажиллаж явахдаа осолджээ. 250 метрийн гүн 12 цагийн турш нурангид дарагдаж амь наана, там цаана болж байж. Хагас өдөр нурангид дарагдсан маркшейдерийг хойд хөршид хамт сурч байсан ангийх нь хоёр аварч байжээ. Ингээд л өөрийнх нь хэлснээр “Гүний уурхайгаас браклагдаж ил уурхайн хүн болсон” түүхтэй.

ШАРЫН ГОЛЫГ БОСГОЖ, БАГАНУУРЫГ БҮТЭЭСЭН ОН ЖИЛҮҮД

Маркшейдер Д.Дондовын томилолт авсан хоёр дахь уурхай нь Шарын гол. Суга, гар хоёр таягтай залуу ашиглалтад ороод удаагүй уурхайн ерөнхий маркшейдерээр ажиллаж эхэлжээ. Монголын нүүрсний том уурхайнуудын нэгд тооцогддог Шарын голын уурхайд тэрээр ерөнхий маркшейдерээр дөрвөн жил, ерөнхий инженерээр дөрвөн жил ажиллаж байв. Чухам эндээс л Д.Дондов гэж уурхайчны амьдрал нүүрстэй холбогдсон юм. Түүний нүүрсний салбарт 55 жил ажилласан түүх эндээс эхлэлтэй. Ойрын овоолгыг байгуулснаар илчит тэрэгний эргэлтийн хугацааг хоёр дахин багасгасан, нүүрс хүлээж авч, ачих задгай агуулах байгуулснаар жилд 200 мянган тонн нүүрс илүү борлуулах боломж бүрдүүлсэн, уурхайн хүчин чадлыг хоёр дахин нэмэгдүүлэх үндэслэлийг боловсруулж хэрэгжүүлсэн гэх мэт анхны гэсэн тодотголтой цөөнгүй ажлыг Шарын голын уурхайд хийсэн гэж нүүрсний салбарынхан онцолдог.

Залуу инженер Шарын голын уурхайн эхний жилүүдийн түүхийг бичилцэж, хөл дээр нь босгож өгчихөөд “будаг нь ханхалсан” Багануурыг зорьж байж. Будаг нь ханхалсан гэж зүгээр ч нэг тодотгосонгүй. Улаанбаатарчуудыг эрчим хүч, дулаанаар хангадаг станцуудын нүүрсийг нийлүүлсээр яваа Багануурын уурхайн, Багануур дүүргийн бүтээн байгуулалт тухайн үед дөнгөж эхлэх гэж байв. 1979 оны аравдугаар сард түүнийг Багануурын уурхайн даргаар ирэхэд түр уурхай жилдээ 170 мянган тонн нүүрс олборлодог байв. Уурхай Багануурын хөндийд бүтээн байгуулалт эхэлсэн жил томилогдож очигсдоос уурхайнхаа түүхэнд тод бичигдэж үлдсэн хүмүүсийн нэг нь Д.Дондов. Түүний намтарт Багануурын уурхайн анхны дарга гэсэн тодотгол дурайдаг. Тухайн үед Багануур дүүргийн бүтээн байгуулалтын бүх л ажлыг уурхай хүлээж авч байсан түүхтэй. Тэрээр дүүргийн бүх объектыг хүлээж авах Монголын хэсгийн даргаар ажиллаж байв. Багануурын уурхайн иж бүрэн цогцолбор, Багануур хотын бүтээн байгуулалтыг гадас хатгахаас дуустал нь удирдсан энэ эрхэм цахилгаан хөдөлгүүрийн засварын үйлдвэрийг Монголд анх удаа санаачилж ажиллуулж байж. Экскаваторын жижиг, том бүх л хөдөлгүүрийг хойд хөршид засуулдаг байсныг Монголдоо хийж эхэлсэн нь Багануурын уурхайн хувьд том дэвшил болсон гэж энэ салбарынхан өнөө ч ойр зуураа олзуурхан ярьцгаадаг. Түүний санаачлан хөөцөлдөж ажил болгосон Орос-Монголын хамтарсан “Цахим” үйлдвэрт Монголын уул уурхайн бүх үйлдвэрүүдээс гадна Улаанбаатар төмөр замын төрөл бүрийн хүчин чадалтай цахилгаан хөдөлгүүрийг засварлаж эхэлсэн түүхтэй. Энэ үйлдвэр өдгөө жилдээ 2000 гаруй хөдөлгүүр засварлаж, тэрбумуудаар үнэлэгдэх засварын ажил хийдэг.

Улаанбаатарыг цахилгаан, дулаанаар таслахгүйн тулд нүүрсээр зай чөлөөгүй нийлүүлэх ёстой гэсэн даалгавар авсан Багануурын уурхайн эхний жилүүдийн түүх өнөөгийн бидэнд содон дуулддаг. Хэдэн жилийн өмнө дөө, Д.Дондов дарга “Багануурын уурхайн том зааланд инженерүүдэд 40 гаруй ор засчихсан, хоол бэлэн өгнө. Унт амар, дуудлага гарвал гар гэсэн системтэй ажиллана. Цагаан сар хориотой байсан үе. Ерөнхий инженер нь жолооч нараа ажилд гаргах гээд очиход нүүрс зөөдөг белазын жолооч нар гэртээ найрлаад сууж байна. Золгох ёсон байна, золгоно, тэгээд л ажилдаа гарна шүү дээ” гэж хуучилж билээ.

А.БЕЛИНКИН: Д.ДОНДОВ НАР БОЛ ЗАМААСАА ГАРДАГГҮЙ ХҮЧИРХЭГ МОРЬД

Монгол Улсын зөвлөх инженер Д.Дондовын тухай бичвэртээ дурдахгүй орхиж боломгүй нэг хүн бий. Тэр нь ОХУ-ын уул уурхайн инженер Анрий Белинкин. Монголыг цахилгаан, дулаантай залгуулж яваа Багануурын бүсэд нүүрсний томоохон орд байж магадгүй гэсэн сонирхолтой дүгнэлтийг анх Зөвлөлтийн уул уурхайн мэргэжилтэн Анрий Белинкин хийж байсан юм. Энэ хүний ачаар Эрдэнэтийн орд дээр хайгуул хийж дуусгаад нутаг буцах гэж байсан “Зарубежгеологи”-ийн ангийг Багануур дээр хайгуул хийлгэх шийдвэрийг хоёр улсын Засгийн газар гаргаж байж. Багануурт “Зарубежгеологи”-ийн анги хайгуул хийгээд томоохон хэмжээний нүүрсний давхарга байгааг илрүүлж, 1977-1980 оны хооронд буюу гуравхан жилийн дотор уурхайн эхний ээлжийг ашиглалтад оруулсан үйл явдал өнгөрсөн түүхэнд бий. Белинкинийг дэлхийн анхааралд хэдийнэ орсон Таван толгойн “автор”-уудын нэг (Таван толгой ордын ТЭЗҮ-ийг хийж байсан хүн) гэдгээр нь хөрөнгө оруулагчид андахгүй. Товчхондоо нүүрсний салбарынхан, бүр цаашлуулж хэлбэл Монгол Улсын тухайд А.Белинкин 1971-2005 он хүртэлх Монголын нүүрсний ил уурхайн түүхийг бүтээлцсэн том гавьяатан. Харин Д.Дондов гэж хүний хувьд Анрий дотны анд, мэргэжил нэгт найз нь. А.Белинкин найзынхаа тухай “Би хуучин анд найзууд Д.Дондов, Р.Сундуй нартайгаа байнгын холбоотой байдаг. Тэд бол замаасаа гардаггүй хүчирхэг морьд” гэж хэлсэн нь бий. Энэ өгүүлбэр А.Белинкиний Монголын нүүрсний уурхайн түүхийг нэг бүрчлэн сонирхолтойгоор өгүүлсэн “Монголын нүүрсний салбарын ил товчоон” номын төгсгөлд бий. Нүүрсний салбарт хагас зуунаас илүү хугацаанд зүтгэсэн он жилүүдийг нь оноод хэлчихсэн зүйрлэл санагддаг.

Тэр номонд Д.Дондовын тухай бас нэг хэсэг бий. Белинкин “Монголын нүүрсний салбар үүсч хөгжихөд миний мэдэхээр асар их хувь нэмэр оруулсан Монголын удирдах ажилтнуудыг дурдмаар байна. П.Очирбат, Д.Дондов, М.Пэлжээ, Д.Содном, Ч.Хурц, Жигмэд-Очир, Ж.Сосор, Ж.Хишигт, Н.Батаа, Ж.Батмөнх, Д.Майдар, С.Батхуяг, Р.Сундуй, Ж.Жамьян, О.Цогхүү, Т.Нямхүү, Б.Мягмаржав, Д.Эрдэнэбат, Б.Сайнхүү, Б.Жигжид, Д.Дамбапэлжээ, С.Батжаргал нар юм. Монголын удирдах ажилтнуудыг албан тушаалын дэс дэвээр биш, харин нүүрсний салбарын үүсэл хөгжилд оролцсон дэс дарааллаар нь би жагсаасан юм” гэж онцолсон байдаг. “Нүүрсний” Дондовыг нүүрсний салбарт хийсэн ажилтай, хэлэх үгтэй гэдгийг нь үүнээс илүү тод томруунаар яаж нотлохов.

Ленинградад тохой залгаж суусан ангийн анд П.Очирбат нь ч “Уурхай дагасан соёлын өв” номондоо “Доржийн Дондов” гэж гарчиглаж байгаад үгээ хэлсэн байдаг. Анхны Ерөнхийлөгч номондоо “Дондовын удирдах ажилтны авъяас бүтээлч удирдах ур чадвар Багануурын уурхайн дарга байсан он жилүүдэд гайхамшигтай тодорсон. Монголын хамгийн том, өвөрмөц технологитой, төмөр замын болон авто тээвэр хосолсон тээврийн системтэй, асар их хүчин чадалтай алхагч экскаватор бүхий тээвэргүй системтэй ил уурхайн даргаар ажиллаж байв. Зөвхөн Шарын гол, Багануурын уурхай төдийгүй Монголын нүүрсний аж үйлдвэрийн салбарт санаа тавьж, Монгол Улсын түлш эрчим хүчний цогцолборын хөгжлийн төлөө төрийн бодлогыг томьёолох, хууль эрх зүйн зохицуулалтыг оновчтой болгох талаар үзэл бодлоо тод илэрхийлж, хэрэгжүүлэхийн төлөө тууштай зүтгэж, өргөн цар хүрээтэй ажилладаг удирдах ажилтан хүн. Уулын инженер Дондов Таван толгойн ТЭЗҮ-ийг боловсруулсан А.Белинкинтэй хамтран Таван толгойн коксжих нүүрсний ордыг ашиглах оновчтой горимыг сонгох талаар иж бүрэн судалгаа хийж, дүгнэлт саналаа боловсруулж УИХ-д өргөн мэдүүлж байсан юм” гэсэн үнэлгээ дурайж байна.

Сонирхуулж хэлэхэд Монгол нүүрсийг анх удаа экспортолсон уурхай бол Багануур. 1988 онд хамгийн их буюу дөрвөн сая 53 мянган тонн нүүрс олборлож байсан Багануурын уурхай тэр үедээ Владивостокийн цахилгаан станцуудад нэг сая тонн нүүрс экспортолж байж. Багануурын уурхай хойд хөршид нүүрс экспортолж байх тэр үеийн уурхайн дарга нь Д.Дондов юм. Тэрээр 1979-1992 онд энэ уурхайг удирдсан нь “Нүүрсний Дондов” гэх тодотголын том шалтгаан болсон гэдэгт эргэлзэх зүйл алга.

САЙДААС БАГШ…

Багануурын уурхайн дарга нараас хамгийн анх аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан цол хүртсэн энэ эрхэм зургаан сая тонн нүүрс олборлох хүчин чадалтай нүүрсний уурхайг хүлээлгэж өгөөд салбарын яамны орлогч сайдын албан тушаалд томилогдож байв. Тэрээр хоёр жил сайдаар ажиллаад багшаар ажиллах болсон юм. Уул уурхайн салбарт мэргэжилтэн бэлдэх нүсэр ажлын хажуугаар Улаанбаатар дахь Багануурын уурхайн төлөөлөгчийн газрын дарга, Багануурын нүүрсний уурхайн харьяа Орос, Монголын экскаваторын цахилгаан хөдөлгүүр засварын “Цахим” ХК-ийн ерөнхий захирал, Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Нүүрсний газрын үйлдвэр техникийн хэлстийн дарга зэрэг ажлын хавсран хийж байж. Уурхайчин болох залууст номын дуу сонсгосон жилүүддээ ч нүүрсээр амьсгалсаар ирснийг нь сая дурдсан жишээнүүдээс харчихаж болж байна.

Өдгөө ч энэ эрхэм ШУТИС-д уул уурхайн багшаар ажилладаг. Найзууд нь “Уул уурхайгаар дүүрэн Д.Дондовын шавь нар бий” гэцгээдэг нь зүгээр нэг хөнгөн хошигнол биш. 400 хол давсан шавь, хоёр доктор, 31 магистр төрүүлж, 10 гаруй сурах бичиг бичсэн эрдэмтэнд хаяглахаас аргагүй үг. Боловсрол, уул уурхайн салбарынханд ШУТИС-д уул уурхайн инженер маркшейдерийн мэргэжилтэн бэлдэх суурийг тавьсан гэдгээрээ хүлээн зөвшөөрөгддөг энэ эрхэм “Уул уурхайн нүд, чих” гэгддэг маркшейдеруудыг гучаад жилийн турш бэлдэж, сургасаар яваа юм. Ингээд харахаар Д.Дондов гэдэг багшийн шавь нар Монголын уул уурхайг чиглүүлж залж яваа нь нүдэн дээр ил харагдаж буй бодитой үнэн л дээ. Монгол Улсын аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан, техникийн ухааны доктор, ШУТИС-ийн хүндэт профессор, зөвлөх инженер Д.Дондов өнөөдөр ч нүүрсний салбартаа ажиллаж, нүүрсээр амьсгалж явна. Өнгөрсөн жил гэхэд л Анрий Белиникиний “Монгол нүүрсний салбарын ил товчоон” хэмээн сүрхий зузаан номыг орчуулаад олонд хүргэчихсэн. Монголын нүүрсний ордуудын талаар товч тодорхой, ил дэлгэрэнгүй өгүүлсэн энэ ном ирэх жилүүдэд уул уурхайн салбарын том хөтөч болохоор үнэ цэнэтэй билээ. Ингээд ч зогсохгүй нүүрсний салбарт тэргүүлэх ач холбогдолтой Багануур, Эрдэнэс Таван толгой, Шивээ-Овоо зэрэг уурхайнуудын ТУЗ-ийн хараат бус гишүүнээр ажиллаж байгаа нь өдий хүртэл нүүрсээр амьсгалж яваагийн үгүйсгэх аргагүй тод жишээ л дээ. Нийтлэлийн маань гол баатар Д.Дондов АИХ-ын депутатаар сонгогдож, Монголын төрийг түшилцэж явсан нэгэн гэдгийг энэ дашрамд онцолъё.

Г.ИДЭРХАНГАЙ