Month: June 2019

УИХ-ын гишүүн О.Содбилэгтэй ярилцлаа.

-Та чуулганы хуралдаанд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах төсөлд санал өгсөн ч тусгагдахгүй байна гэх шүүмжлэлийг хэлсэн. Үүнээс төсөл боловсруулагчид өөрсдийнхөө эрх ашигт нийцсэн санал санаачилгыг нэмэлт, өөрчлөлт оруулаад байна уу гэх хардлага төрж байна л даа?

-Гишүүдээс гаргасан саналыг ажлын хэсэг жагсаалтаар бүртгэж авсан юм билээ. Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөл нь Үндсэн хуулийн үндсэн бүтэц, суурь үзэл баримтлалыг өөрчлөх буюу нийт зүйлийн 35, түүнээс дээш хувийг өөрчлөх, эсхүл түүнтэй тэнцэх тоо хэмжээний нэмэлт оруулахаар байвал энэ нь Үндсэн хуулийг бүхэлд нь өөрчлөх буюу хянан үзэхэд хамаарна гэж заасан байдаг. Одоогийн төсөл 28 хувийг хөндсөн гэж байгаа юм. Энэ хувьдаа багтаагаад гишүүдийн саналыг хуваарилсан юм билээ. Тиймээс зарим саналыг багтаах боломжгүй болж таарсан юм билээ. Ажлын хэсгийн ахлагч хоёр дахь хэлэлцүүлгээр миний гаргасан саналыг оруулна гэж хэлж байгаа. Хоёр дахь хэлэлцүүлгээр саналууд тусгагдах байх.

-Таны зүгээс Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлтөд ямар саналууд тусгах бодолтой байна вэ?

-Үндсэн хуулийн 27.2-т “УИХ-ын ээлжит чуулган хагас жил тутам нэг удаа 50-иас доошгүй ажлын өдөр чуулна” гэснийг “75-аас доошгүй өдөр чуулна” хэмээн Үндсэн хуулийн одоогийн нэмэлт, өөрчлөлтөд оруулахаар тусгасан. Ажлын өдөр нэмэгдэж байгаа учраас хуваарь гаргаж ажиллах шаардала үүсч байна гэж үзсэн. Их хурлын үйл ажиллагааг яамд, Засгийн газар, улс орны байдал зэрэг бүгд хамаарч байдаг учраас их хурал хариуцлагатай, ажил хэрэгч байх хэрэгтэй. Энэ үүднээс ээлжит чуулганыг жил бүрийн долдугаар сарын 29-нөөс эхлүүлж, харин хаврын чуулганыг гуравдугаар сарын 1-нээс эхлүүлдэг байхаар санал гаргасан. Учир нь Монгол Улсад олон намын оролцоотой анхны парламентын сонгууль долдугаар сарын 29-нд болж байсан. Харин гуравдугаар сарын 1-нийг Эх орончдын өдөр гэдэг утгаар сонгосон юм. Өнгөрсөн намрын чуулганы үеэр бид хуульд заасан хугацаагаараа хангалттай хуралдаж чадаагүй. УИХ хэлэлцэх ёстой асуудлуудаа цаг тухайд нь хэлэлцэж амжаагүй. Засгийн газрын асуудал яригдаж байсан учраас бусад хуваарьт асуудлуудыг хэлэлцээгүй үлдсэн.

Иймд Их хурлыг илүү ажил хэрэгч болгох үүднээс энэ саналыг өгсөн. Мөн Их хурлын гишүүнийг таван жилээр сонгодог болох саналыг ч өгсөн. Улсын их хурлын гишүүдийг таван жилээр сонгох нь өнөөдрийн бид өөрсдийгөө авч үлдэх гээд байгаа санаа биш ээ. Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах төсөлд энэхүү саналыг тусгалаа гэхэд 2024 оноос хэрэгжих хугацаатай гэж ярьж байгаа.

-УИХ-ын гишүүнийг таван жилээр сонгодог болох нь ямар давуу талтай вэ?

-Хэдий нэг жилийн ялгаатай юм шиг боловч ихээхэн өөрчлөлт гарна. Нэг жилийн ялгааг би ажлын хэсэгт өгсөн танилцуулгадаа оруулсан. Нэгдүгээрт, манайд олон сонгуулийн мөчлөг явагддаг. Их хурлын гишүүд ажлаа бүрэн хийж байх ёстой. Ерөнхийлөгчийн сонгууль, орон нутгийн сонгуулийн үеэр гишүүд тойрогтоо очиж ажилладаг. Хоёрдугаарт, Хөгжлийн төлөвлөгөөг таван жилээр хийхэд илүү тохиромжтой байгаа юм. Францын парламент хөгжлийн төлөвлөгөөг хэдий хугацаанд үргэлжлүүлбэл үр дүнтэй талаар туршлагаасаа үндэслэн ярьсан байсан. Энэ нь гурваас найман жилийн хугацааг харахад таван жилийн хөтөлбөр төлөвлөгөө хамгийн зөв шийдэл гэснийг тодотгосон байсан. Хэрвээ ийм бодлого нэвтрүүллээ гэхэд түүний хэрэгжилтэд алдаа дутагдал байвал засах боломжтой. Мөн үр дүнг нь харж, хянах боломжтой. Энэ үүднээс таван жилийн хугацаанд дунд хугацааны бодлого хэрэгжүүлэх боломжтой гэж харж байгаа. НҮБ болон ихэнх олон улсын хөтөлбөрүүд таван жилийн мөчлөгөөр ажлаа төлөвлөдөг. Тухайлбал, тогтвортой хөгжлийн зорилтуудыг тав, таван жилээр дүгнэж байгаа. Энэхүү мөчлөгт нийцүүлж манайх бодлогоо уялдуулж болно гэж үзсэн л дээ.

-Та санал дотроо намын бүлэг, тэр тусмаа намын даргын эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй гэж үзсэн байсан?

-Намын бүлэг гэх субьектийг илүү тодорхой болгох хэрэгтэй байна. Нам нэртэй ч яг ямар эрх мэдэлтэй, ямар ажил хийхийг илүү тодруулах нь зүйтэй гэж үзсэн. Олон нийтийн дунд төрийн дээр нам гарчихсан гэх шүүмжлэл байна. Угтаа нам гэдэг өөрөө төрийн нэг байгууллага. Намын бүлэг илүү эрх мэдэлтэй байх шаардлага бий. Бүлгээс шийдсэн асуудлаараа үйл ажиллагаа явуулах хэрэгтэй. Ерөнхий сайдад нэр дэвшүүлж байгаа хүн УИХ-ын гишүүн хүн байх ёстой гэж үзэж байгаа. Парламентын засаглалаа зөв болгоно, Ерөнхий сайдаа хүчтэй болгоно гэж ярьж байгаа бол тэр хүн нь гишүүн байснаар Засгийн газар тогтвортой ажиллах нэг суурь болж өгнө. Яваандаа намын дарга нь Ерөнхий сайд болдог соёл тогтоно. Бидний мэддэг Англи, Герман улсын парламенттай ижил болох нөхцөлийг бүрдүүлж байгаа юм. Ангела Меркель ерөнхий сайд хэдий ч намынхааа эвслийн даргаар ажилладаг. Дээрээс нь парламентынхаа гишүүнээр сонгогддог. Энэ нь ард түмнээс сонгогдсон гэсэн үг. Олонхын намын дарга нь Ерөнхий сайд болдог жишиг бий болгох гээд байгаа юм. УИХ-ын 43.1 буюу Засгийн газрын асуудлыг Их хурлаар хөндөж ярих үед УИХ-ын ээлжит бус чуулганаар хэлэлцдэг болъё гэж байгаа. Засгийн газрыг огцруулъя гэх санал орж ирэхэд УИХ-ын ээлжит чуулган завсарлаж, ээлжит бус чуулган зарлан Засгийн газар өөрийн ажлуудаа хэлэлцсэнээр буцаад ээлжит чуулгандаа орно. Их хурал байнгын ажилтай байна гэсэн үг. Засгийн газрын асуудлууд хөндөгдөөд эхлэхээр хуралдаа суухгүй, хийх ёстой ажлаа Их хурал хийхгүй байна гэдэг үүднээс ээлжит бус чуулганаар эдгээр асуудлыг зохицуулаад явж болно гэж үзсэн. Ээлжит бус чуулган тодорхой хугацаа авахаар байвал ээлжит чуулганы хугацаа нь хойшлогдоод явна гэсэн үг. Ээлжит бус чуулганы асуудлыг иргэд таатай хүлээж авах байх. Ээлжит чуулганаар хэлэлцэх асуудлууд тасалдахгүйгээс гадна чуулганы хугацааг оновчтой тогтоодог болно. Заасан хугацаандаа их хурал ажлаа хийдэг болно. Хамгийн гол нь Засгийн газар тогтвортой ажиллах юм. УИХ төрийн эрх барих дээд байгууллага учраас илүү ажил хэрэгч байж хариуцлагатай ханддаг байх тал дээр түлхүү анхаарсан.

-Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтүүд дотор санал нийлэхгүй зүйл байгаа юу?

-Ерөнхий сайд улсын төсөв, бодлогын асуудлаар өөрт нь итгэл хүлээлгэх гэх заалтыг тэр чигээр нь хасах саналтай байгаа. Санал болгож байгаа Үндсэн хуулийн заалтуудтай авцалдахгүй байгаа юм. Төсвөө батлуулах гэж итгэл үзүүлнэ. Тэр нь унах юм бол Ерөнхий сайд нь огцорно гэж байгаа. Ерөнхий сайд Их хуралтайгаа оруулсан төсвөө зөвшилцөж батлах үүрэгтэй. Итгэл үзүүлэх санал хураалт Японд байдаг.

Нэр хүнд нь өндөр, тэгээд жижиг эвсэлтэй байгаа бол гол нам нь шууд итгэл үзүүлэх санал хураалт явуулж өндөр хувь авах тохиолдолд парламентаа тараан ахиад сонгууль зарладаг. Эвсэлгүйгээр парламентдаа орж бодлогоо хэрэгжүүлдэг учраас энэ заалт манайд хараахан тохиромжгүй гэж үзэж байгаа. Мөн 39.1 дүгээр зүйл дээр Ерөнхий сайд болон Засгийн газрын дөрвөөс илүүгүй гишүүн УИХ-ын гишүүний албан тушаалыг хавсарч болно гэдэгтэй санал нийлэхгүй байна. Засгийн газар тогтвортой байхын суурь нь Засгийн газрын гишүүдийн ихэнх нь Их хурлын гишүүд байх ёстой. Хүчтэй Ерөнхий сайдыг бий болгож, ажлаа хийх боломжийг нь олгоё гэж байгаа бол хэдэн Их хурлын гишүүнийг Засгийн газрын гишүүнээр сонгохоо Ерөнхий сайд шийдэх эрхтэй. Ерөнхий сайд намын дарга байна гэдэг ойлголт цаанаа явж байгаа юм.

-Ерөнхий сайдын эрх мэдлийг нэмэгдүүлнэ гэж байгаа ч 19 гишүүн Ерөнхий сайдыг огцруулах санал гарган, шинээр томилогдох Ерөнхий сайдын нэртэй цуг өргөн барьж болно гэж заасан. Ингэхээр эрх баригч намаас сонгогддог Ерөнхий сайдын байр суурь байхгүй болж байна уу. Нөгөө талаараа Ерөнхий сайдын албан тушаал тогтворгүй болчихож байгаа юм биш үү?

-Илүү дэгтэй болгох санаа юм л даа. Засгийн газрыг огцруулна гэвэл улс төрийн том үйлдэл болно биз дээ. Ийм заалт оруулж байгаа бол дараагийн Ерөнхий сайдад гарах хүн нь тогтвортой байх хэрэгтэй. Нөгөө талаар Ерөнхий сайд өөрөө каминатаа бүрдүүлнэ гэдэг намын дарга давхар байна гэдэг санаа. Сонгуульд тухайн нэр дэвшигчийг дараагийн Ерөнхий сайд болохоос гадна каминат байгуулна гэх ойлголттойгоор ирээдүйг харсан сонголтыг иргэд хийнэ гэсэн санаа юм.

Сүүлийн жилүүдэд технологийн дэвшлийн ачаар иргэд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээс гадна олон нийтийн цахим сүлжээгээр бүх л төрлийн мэдээллийг шүүлтүүргүй авах болсон. Үүнд эерэг мэдээлэл цөөнгүй байгаа ч хүнийг айдас түгшүүрт автуулж, сэтгэл санааг нь тогтворгүй болгох хар бараан, сөрөг мэдээллүүд түүнээс ч олон байна. Энэ нь хувь хүн, цаашлаад нийгмийн сэтгэл зүйд хэрхэн нөлөөлж буй талаар Сэтгэл судлалын үндэсний төвийн захирал, сэтгэл судлаач Б.Ууганцэцэгтэй ярилцлаа.

-Иргэд өдөр бүр хэвлэл мэдээлэл, сошиал орчин, мөн эргэн тойрны хүмүүсээс янз бүрийн мэдээлэл авч байна. Тэгвэл хар бараан сөрөг мэдээлэл хувь хүний сэтгэл зүйд хэрхэн нөлөөлдөг вэ. Эсрэгээр эерэг мэдээллийн тухайд ямар үр нөлөөтэй вэ?

-Хүний сэтгэл зүйн тогтвортой байдал хэд хэдэн хүчин зүйлээс шалтгаалдаг. Сэтгэл зүй тогтвортой байвал ажил, амьдралаа хэвийн үргэлжлүүлээд явах боломжтой гэсэн үг. Гаднаас ирж байгаа мэдээлэл бидний тархинд байнгын дохио болж очиж байдаг.

Тэр дохио нь хүнийг ямарваа нэг зүйл рүү тодорхой хэмжээгээр чиглүүлдэг. Өөрөөр хэлбэл, эерэг болон сөрөг мэдээлэл хүний бодол санааг хааш нь чиглүүлэх вэ гэдгийг зааж байдаг юм. Сайн мэдээлэл биднийг эерэг бодол руу чиглүүлнэ. Харин сөрөг мэдээлэл нь хоёр зүйл рүү чиглүүлдэг. Нэг нь айдас, нөгөөх нь сөрөг бодол юм. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд нийтлэлийн бодлогоосоо хамаарч харилцан адилгүй боловч нийтлэг байдлаар сөрөг мэдээлэл цацах хандлага давуу байна. Тэгэхээр сөрөг мэдээлэл хүний сэтгэл зүйд сэдэлжүүлэх, эсвэл айдас гэсэн хоёр хэлбэрээр очино. Нэг үгээр хэлбэл, сөрөг мэдээлэл их авах тусам хүний тархинд нэг бол хийж үзэх сэдэл төрнө, эсвэл айдас түгшүүр, стресс үүсгэнэ. Ер нь мэдээллийн стресс хүнийг хамгийн их стресст оруулж байгаа юм. Тийм учраас авч байгаа мэдээллийнхээ эерэг, сөрөг байдалд анхаарал тавьж сурах хэрэгтэй. Би юуг уншиж, үзэх, сонсох ёстой вэ гэсэн шүүлтүүртэй байх ёстой.

Сүүлийн 2-3 жилийн байдлыг харахад хүмүүс сөрөг мэдээллээс залхсан, зугтах хандлагатай байна. Тиймээс редакцын бодлого тодорхойлж байгаа хүмүүс, сэтгүүлчид нийгэмд ямар мэдээлэл өгч байна, энэ нь ямар нөлөөтэй вэ гэдгийг сайн бодох хэрэгтэй санагддаг. Хоёрдугаарт, хүмүүс би ямар хэмжүүрээр мэдээллийг шүүрдэж авах вэ гэдгийг бодох учиртай. Магадгүй хуурамч мэдээнд итгээд 2-3 хоногоор сэтгэл санаа нь тавгүй болдог, түүнээсээ болоод зүрх, толгой нь өвдөх зэрэг шинж тэмдгүүд гардаг. Хоёр талаасаа бодлоготой байхгүй бол нэг нь хямарч, нөгөөх нь хямрааж байгаагаа мэдэхгүй байх асуудал байна.

-Сөрөг мэдээлэл хувь хүнийг тавгүйтүүлж, санааг нь зовоох зэргээр стресс үүсгэж байна. Тэгвэл хувь хүнд илэрч байгаа энэ үзэгдэл нийгэмд ямар байдлаар нөлөөлөх вэ?

-Мэдээлэл тархинд очихдоо кодлох, буцаагаад гаргах гэсэн механизмыг дамждаг. Тархи авсан мэдээллээ кодлоод тэрийгээ үйлдэл болгож гаргадаг гэж ойлгож болно. Тиймээс сөрөг мэдээлэл авсан хүн тэрийгээ боловсруулаад эерэг болгож гаргана гэдэг бараг боломжгүй. Сөргийг авсан бол эргээд сөргөөр кодлоод, буцаагаад сөрөг үйлдэл болгож гаргадаг. Жишээ нь айдастай, түгшүүртэй мэдээлэл сонссон хүн хэзээ ч эерэг байдал гаргахгүй. Ийм магадлал маш бага. Энэ бүхэн эргээд нийгэмдээ сөргөөр нөлөөлнө. Харин эерэг мэдээлэл өгөх тусам хүмүүсийн үг яриа, үйл хөдлөл эерэг болж, аливаад хичээж эхэлдэг. Мэдээллийн энэ нөлөөллийг хүмүүс янз янзаар ашиглах явдал байна.

Тэр мэдээллийг авах уу, эсвэл авахгүй байх уу гэдгээ хүмүүс өөрсдөө шийдэх ёстой. Тэгвэл үнэхээр таалагдахгүй сөрөг зүйл гараад байвал зурагтаа унтрааж болно. Сонин байвал алгасаад дараагийн мэдээллийг уншиж болно. Гэтэл тэр мэдээллийг авахгүй л бол ямар нэг юмнаас хоцрох гээд байгаа юм шиг ханддаг. Энд өөрийнхөө амьдралд зарцуулах цаг хугацаа бага байгаад байдаг. Бусдын юманд анхаарал хандуулах цаг хугацаа их байдаг урвуу хамаарал үйлчилж байна. Мөн мэдээлэл авдаг ч буцаад оролцох нь язгаарлагдмал шүү дээ. Жишээ нь, манай СӨХ хурлаа хийхгүй байна хэмээн шүүжилдэг ч яг хурал болоход очоод оролцдоггүй. Хүмүүс орцонд хог хаяад байна гэж бухимддаг атал өөрөө ийм үйлдэл гаргаж л байдаг. Энэ мэтээр мэдээлэл авчихаад, үүндээ дүн шинжилгээ хийж үйлдэл болгох, шүүн тунгаах байдал сул байна.

-Та эерэг мэдээллийг шүүрдэх хэрэгтэй гэж байна. Гэтэл хэвлэл мэдээллийн байгууллага сайнтай, муутай бүх мэдээллийг түгээх үүрэгтэй. Нөгөө талаас хүн дандаа эерэг мэдээлэл авсаар байгаад сэтгэлийн хатгүй, хэт нэг талыг барьсан хандлагатай болохгүй юу?

-Сөрөг мэдээллийг авснаар эерэг үйлдэл гаргах магадлал бага. Тэгэхээр сөрөг мэдээллийг алгасах боломж бидэнд бий. Сүүлийн үед эерэг сэтгэл судлал их яригдаж байна. Хүн эерэг байхын тулд эерэг мэдээлэл авч байх ёстой. Эерэг зүйл ярьдаг хүмүүстэй ойрхон байх учиртай. Хүн аливаа зүйлийг хэт их шүүмжилснээр, сөрөг мэдээлэл авснаар хөгждөггүй юм байна гэдгийг 30 жилийн хугацаанд бид хангалттай өөрсөд дээрээ туршилт хийгээд харчихлаа шүү дээ. Тэгэхээр өөрт болон нийгэмд болж буй эерэг зүйлүүдийг олж харах ёстой. Тэрийг буцаагаад мэдээлдэг байх хэрэгтэй юм байна. Ер нь нийгмийн сэтгэл зүйд ийм онол байдаг. Эерэг зүйлийг би нэг хүнээс сонсоод хамгийн ихдээ гурван хүнд дамжуулна. Гурван хүн ихдээ нэг нэг хүнд дамжуулаад тэр мэдээлэл шингээд алга болдог. Харин сөрөг мэдээлэл яг геометр прогрессоор өсдөг. Би гурван хүнд хэллээ. Нөгөө гурван хүн тус тусдаа гурван хүнд хэлнэ. Мэдээлэл ингэж явдаг. Тийм учраас цуурхал, алдаатай худал мэдээлэл маш амархан тархдаг шүү дээ. Энэ чинь нийгмийн сэтгэл судлалын классик онолуудын үндсэн дээр 1950-иад оноос эхлээд батлагдаад ирчихсэн зүйл юм.

Би мэдээллийг яах гэж авч байна вэ гэдгийг эргэцүүлэх нь тун чухал. Энэ асуултыг бид өөрсдөдөө маш бага тавьдаг. Ирж байгаа мэдээллийг ямар ч шүүлтүүргүй авч л байдаг. Тиймээс мэдээлэлдээ шалгуур тавьж сурах хэрэгтэй. Нөгөөтэйгүүр, шалгууртай мэдээлэл авахдаа энэ үнэн үү, худлаа юу гэдэгт бас анхаарах хэрэгтэй. Тэгэхгүй явж байгаа бүх мэдээллийг үнэн гэж хүлээж авах нь учир дутагдалтай. Тэгээд ч бүх мэдээлэл үнэн байх албагүй болчихоод байна шүү дээ. Тухайлбал, цахим орчинд хүн болгон сэтгэгдлээ бичдэг болчихлоо. Нэг хүний сэтгэгдлээс болж өөрийгөө хямраана гэдэг нь сэтгэцийн эрүүл мэндээрээ тоглож байна гэсэн үг.

-Хар бараан мэдээлэл дунд ажиллахаас өөр аргагүй хүмүүс байна. Тухайлбал, цагдаагийн алба хаагчид, хорих газрын харгалзагчид гэх зэргээр. Мөн зарим сэтгүүлчийг ч үүнд хамааруулах боломжтой. Эдгээр хүн сөрөг мэдээллийн эсрэг ямар хамгаалалт үүсгэх боломжтой вэ?

-Тодорхой хэмжээний сэтгэл зүйн дархлаа байх ёстой. Хувь хүн мэдээллийн шархнаас өөрийгөө хамгаалах хамгаалалттай байх учиртай. Хар бараан мэдээллийг авчихаад хямраад явах биш, тодорхой хэмжээгээр тэрийгээ гаргах хэрэгтэй. Гаргана гэхээр хэн нэгэнд очиж ярихаас илүүтэй мэргэжлийн хүмүүсийн туслалцаа авч болно. Өөрөө тэрийгээ бичиж тэмдэглэж болно. Магадгүй дасгал хөдөлгөөн хийж бухимдал, стрессээ тайлах боломжтой. Сөрөг мэдээллээс үүдэлтэй бухимдлаа үг яриа, үйл хөдлөлөөр гадагшлуулдаг. Ингэж өөрийгөө тайвшруулж, сөрөг зүйлээ гаргаж, блансалж байна гэсэн үг. Магадгүй сөрөг мэдээлэл, сэтгэгдэлтэй удаан явсаар байгаад тэрийгээ архи уусны дараа агсамнах, юм авч шидэх зэргээр буруу байдлаар гаргаад яваад байна. Үүнийг нь хүмүүс “наадахдаа юм хэлээд хэрэггүй”, эсвэл “энэ угаасаа ганц үг газар гээдэггүй юм, дуугүй өнгөрчихөж чадахгүй” гэж хэлдэг. Учир шалтгааныг нь ойлгодоггүй. Тэгэхээр мэргэжлийн туслалцаа авч, сэтгэл судлаач, нийгмийн ажилтантай ойрхон байж тэрийгээ хуваалцах, хоёрдугаарт дасгал хөдөлгөөн хийх зэргээр стрессээсээ ангижирч байх хэрэгтэй.

-Залуус үр хүүхдээ өсгөн бойжуулж өдий зэрэгт хүргэх гэж, мөн бусдаас гуйж амьдрахгүйн тулд эрвийх дэрвийхээрээ зүтгэж байна. Ажил, амьдралын ачааллаас болж бухимдах, хоорондоо ам зөрөх, үр хүүхдэдээ анхаарал халамж сайн тавьж чадахгүй байх тохиолдол өнөөгийн нийгэмд элбэг. Тэгвэл аз жаргалтай амьдрах хамгийн энгийн зөвлөгөөг өгөөч?

-Сөрөг мэдээлэлд зарцуулах цагаа илүү гэр бүлийн чанартай цаг болгоосой гэж уриалмаар байна. Өөрөөр хэлбэл, гэртээ очоод утас “ухдаг”, эсвэл зурагтны удирдлага авч сувгууд сольж үздэг биш, амьд харилцаанд ороосой гэж хүсч байна. Үр хүүхдүүдтэйгээ ярьдаг, тоглодог байгаасай. Мөн тэднийг сонсоосой. Нөхөр, эхнэрийгээ үгүйсгэж зөрчилдөхөөс илүү юуг тэр хүн бодоод байна, юунд сэтгэл санаа нь эмзэглээд, юунд баярлаад байна гэдгийг анзаарч, амьд харилцаанд илүү анхаарал хандуулаасай. Илүү идэвхтэй амьдралын харилцааг чухалчлах хэрэгтэй.

Нөгөөтэйгүүр, ажил дээрээ ч гэсэн ийм хандлагыг хэвшүүлээсэй. Хамт ажиллагсадтайгаа найрсаг байж үгийг нь таслалгүй сонсдог, аргаддаг, чин сэтгэлээсээ ярилцдаг байх хэрэгтэй. Энэ болгон чинь биднийг амьд байна гэдгийг мэдрүүлдэг. Энэ нь бидний тархинд аз жаргал гэсэн мэдрэмжийг өгч байдаг. Бусдад тусладаггүй, хэн нэгнээс тусламж авдаггүй, нэг тийм хөндий харилцаанууд нь эцэстээ би юуны төлөө амьдраад байна вэ гэсэн мэдрэмжүүдийг түлхүү төрүүлдэг. Ингэснээр сэтгэл гутралд автах магадлал их. Өөрөөр хэлбэл, сэтгэл гутрал гэдэг нь өөрт байгаа сөрөг бодол дээр гаднаас авч байгаа сөрөг мэдээллийн үр дүнг нэмэхэд гарч ирж буй юм. Энэ байдлаас зайлсхийхийн тулд чанартай цагуудыг гэр бүл, ажил дээрээ ч сайн гаргах хэрэгтэй.

-Монголчуудын сэтгэл зүйчид хандах нь нэмэгдэж байна уу. Мэдээж өнөөгийн нийгмийн өнгө төрхөөс харахад ийм хэрэгцээ шаардлага байгаа нь ойлгомжтой байдаг. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Сүүлийн таван жилд сэтгэл судлаачид хандах хүний тоо эрс нэмэгдсэн. Ялангуяа, өсвөр насныхан, тэдний аав ээжүүд, хосууд, гэр бүлийнхэн зөвлөгөө маш их авч байна. Байгууллагууд хамт олноороо ирээд тогтмол сургалтад хамрагдаж, төрөл бүрийн байдлаар зөвлөгөө авах нь нэмэгдсэн. Энэ бол эерэг өөрчлөлт. Гэхдээ нөгөө талд, иргэд маань асуудал тулгарахад бусдаар шийдүүлэх гэсэн хандлага байсаар байна. Тэгвэл таны амьдралд сэтгэл судлаач, мэргэжлийн хүний үүрэг чухал гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Яагаад гэвэл хүн өөрөө ярьж байж, өөрийнхөө тухай юу болоод байгааг мэддэг. Үүнд нь сэтгэл судлаач нар гол туслагч нь юм.

Г.БАТ

Тэртээ нэгэн жарны өмнө Ховд аймгийн 10 жилийн сургуулийг 1959 онд төгссөн хамт олныг энэ удаагийн “Нэг ангийнхан” буландаа онцолж байна.

Тус ангийнхнаас Ардын их хурлын гишүүн хоёр, Улсын их хурлын гишүүн нэг, Монгол төрийн сайд хоёр, Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд нэг, Монгол Улсын гавьяат цолтон тав, Доктор, профессор ес төржээ.

Тухайн үед их, дээд сургуульд элсэж суралцана гэдэг өндөр босго байсан гэдэг. Харин тус төгсөлтийн 74 сурагч Монгол Улсын Их сургууль, Багшийн дээд сургууль, Хөдөө аж ахуйн дээд сургуулиудад хуваарь авч байжээ. Энэ төгсөлтөөс 11 сурагч дээд боловсрол эзэмшихээр хилийн чанадыг зорьсон байна.

Тэр үед сургуулийн захирлаар баруун Алтайн түмний дунд “гялаан багш” хэмээн хүндлэгдсэн гавьяат багш Зулын Цагаанхичиг ажиллаж байжээ. Ховдын арван жилийн сургуульд боловсорсон гавьяатнууд олон. Монголын төрийг 44 жил удирдсан Ю.Цэдэнбал дарга энэ өргөөнд боловсорч их аяндаа мордож байсан түүхтэй.

1959 оны зургадугаар сарын 25-ны өдрийн захирлын тушаалаар “1958-1959 оны хичээлийн жилийн төгсөх ангийн шалгалтад бүх хичээлдээ онц сурлагын амжилт үзүүлсэн 10А ангийн сурагч Гомбын Цогбадрах, Дамдины Зинээмэдэр, 10Б ангийн сурагч Түвдэнгийн Гун-Аажав нарыг сайшаалын үнэмлэх ба номоор шагнасугай” гэсэн Цагаанхичиг захирлын гарын үсэг бүхий тушаал, дүнгийн хавтгайгаа дуурсгасныг жаран жилийн хугацаанд үрэгдүүлэлгүй, үнгэж үрчийлгэлгүй нандигнан хадгалж иржээ.

Жаран жилийн түүхтэй ангийнхныг төгсөхөд хичээлийн эрхлэгч нь нэрт сурган хүмүүжүүлэгч Моксын Дорж багш байж. 10А-гийн анги даасан багшаар түүхийн багш Нинжийн Баарай, 10Б-гийн багшаар А.Далхсүрэн нар ажиллаж байжээ.

Физикийн Жамбын Түмэнжаргал, Математикийн Ч.Мудгаа, Б.Бааст гээд хүндтэй багш нараа өдгөө шавь нар нь дурсч байна. Хожим нь Ховд аймгийн Намын хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн даргаар нэр төртэй ажиллаж байсан Түмэнжаргал багш нь одоо сэрүүн тунгалаг байгааг шавь нар нь бахдан ярьцгаалаа.

Тэдний гадаад дотоодын их, дээд сургуульд элсэж байсан жараад он бол Монголын Улс ардын аж ахуйн бүхий л салбарт шинэ эргэлт ирсэн, улс орны хөгжил дэвшлийн жинхэнэ алтан он жилүүд байсан аж. Тиймдээ ч 10 жилийг 74-үүлээ төгссөн тэд бүгд дээд боловсрол эзэмшиж Монголын эдийн засаг, шинжлэх ухаан, улс төр, хөдөө аж ахуй, эрүүл мэнд, боловсролын салбарт дор бүрнээ хүчин зүтгэж иржээ.

Ангийн анхны гавьяат нь “Номин Холдинг” ХХК-ийг үүсгэн байгуулагч А. Шагдарсүрэн юм байна. Тэрбээр УИХ-ын гишүүн, эдийн засгийн ухааны доктор, профессор цолтой нэгэн. Ховдын минжит Булганы торгууд дундаас тодорсон эл эрхэм “Үнэндээ бид 10 жилийг “А”, “Б” гэсэн хоёр бүлэг төгссөн хэдий ч хэн нь “А”, хэн нь “Б”-ийнх гэдгээ ялгадаггүй, нэг л ангийнхан. Хөдөө хээр цугларахаараа ёстой л дунд сургуульд байсан зангаараа тоглож наадаж,барилдаж уралдаж, янз бүрийн уралдаан тэмцээн зохион байгуулдаг. Шатарт гэхэд Г.Лхамсүрэн (Гурилын үйлдвэрийн нэгдлийн дарга асан), С.Батхуяг (Эрчим хүчний яамны сайд асан), О.Чимэд (Ерөнхий сайд асан Сайханбилэгийн аав), Л.Чимэддорж (багш), Н.Мишигдорж (Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд болон Улсын их хурлын гишүүн асан), С.Даваа (багш, шатрын спортын мастер) нарын нэг нь шалгарна. Дуу, бүжгийн тэмцээнд хүний их эмч Б.Ившинхүү (Гадаад хэргийн сайд асан, Улсын их хурлын гишүүн Ц.Мөнх-Оргилын ээж),Худалдааны тэргүүний ажилтан Л.Сумъяа (Монголын залуучууд оюутны их наадмын алтан медальт) нар тэргүүлнэ” гээд чухам нүдэнд харагдтал дүр дүрслэлтэй хуучлав. Мөн тэрбээр “Монголд биофизик хэмээх нэгэн шинэ шинжлэх ухааны салбарыг анх үүсгэн байгуулж, цааш олон жил удирдан хөгжүүлсэн нь манай ангийн Монгол Улсын гавъяат багш, ШУ-ны доктор, профессор Т.Гун-Аажав, ШУ-ны доктор, профессор Д.Нямаа нар ажээ. Т.Гун-Аажав бол биофизикийн чиглэлээр эрдмийн зэрэг хамгаалсан манай орны анхны эрдэмтэн. Нямаа маань ШУА-ийн Химийн болон Физик-техникийн хүрээлэнгүүдийн захирлаар ажиллаж байлаа” гэж ангийн хоёр нөхрөө тодотгов.

Гавьяат эдийн засагч Н.Мишигдорж МАХН-ын төв хорооны хэлтсийн эрхлэгчээр ажиллаж байжээ. Хойд хөршдөө Монгол Улсаа төлөөлж Элчин сайдаар сууж байсан ахмад дипломатич, ОХУ-ын ерөнхийлөгч В.Путины “Найрамдал” одонгийн эзэн Ардын их хурлын депутатаар хоёр удаа сонгогдож байсан, эдийн засгийн ухааны доктор профессор хүн. Түүний бичсэн ном товхимол, өгүүлэл нь орос, герман, польш, фин хэл дээр нийтлэгдсэн байдаг.

Ангийн таван гавьяатын нэг доктор, профессор Хоохдойн Чагдаа наяад оны эхэн үеэс Ховд дахь Улсын багшийн дээд сургуулийг байгуулалцаж хичээлийн эрхлэгч, багш, эрдэм шинжилгээний ажилтнаар ажиллан, олон ном бичсэнээс “Монгол малчны амьдрахуйн ухаан” номыг нь Соросын сан үнэлж авсан байдаг.

Ховдын Булганы торгууд, эдний ангийн бас л “гавал” докторуудын нэг Цагаандайн Отгоо гавьяат нь МАА-н эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгээс ажлын гараагаа эхэлсэн бөгөөд олон жил секторын эрхлэгч, төслийн удирдагчийн ажлыг хариуцаж ажилласан шинжлэх ухааны доктор, шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн юм. Түүний хүү О.Батнасан нь өдгөө баруун Алтайн түмний итгэл хүндэтгэлийг хүлээж УИХ-ын гишүүнээр сонгогдон төр түшилцэж байна.

Эрчим хүчний үйлдвэрийг удирдах газарт инженерээс Эрчим хүчний Яамны сайд хүртэлх албыг хашсан Содовын Батхуяг нь 1997 онд ОХУ-ын ШУА-ийн Сибирийн эрчим хүчний хүрээлэнд шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалсан, Москвагийн Эрчим зүйн шинжилгээ, судалгааны Их сургуулийн хүндэт профессор нэгэн билээ.

Аграномич Түвшингийн Батжав “Ч.Сэмбээ, Г.Жудай, А.Чойжил, М.Ёндон, Д.Дамираа, Б.Цагаанхүү, Б.Дуламсүрэн, З.Далхжав нарын бидний хэсэг нөхөд ХААДС-д элсэж дотуур байранд хамтдаа амьдарч, хичээл номоо хамт хийж, бие биедээ туслан дотно үерхэж байсан нь сэтгэл зүрхэнд мөнхрөн үлджээ” хэмээн оюутан ахуй цагаа дурслаа. Мөн ангийн нөхөр Д.Баастын тухайд Геофизикч мэргэжил эзэмшиж Ховд аймгийн усны аж ахуйн удирдах газарт хайгуулын инженерээр ажиллаж мал сүргийг усаар хангах их үйлсэд хувь нэмрээ оруулан үр бүтээлтэй ажиллаж байсныг би нэг системийн байгууллагад ажиллаж байсны хувьд сайн мэднэ” хэмээн элгэн халуун сэтгэлээр хэлж байв.

Уг ангийнхнаас хэд хэдэн хос төрсний нэг нь Л.Сономцэрэн Г.Аюушжав нар юм. Л.Сономцэрэн нь ЗХУ-ын Ленинград хотын Репиний нэрэмжит Урлагийн дээд сургуулийн урлаг судлалын ангид суралцан төгссөн. Урлаг судлалын ухааны ууган докторуудын нэг юм. Аюушжав нь сүрьеэ өвчнийг эмчлэх, сүрьеэтэй тэмцэх байгууллагад нийт 40 жил тасралтгүй ажилласан цагаан нөмрөгтөн билээ. Энэ ангиас Р.Сүхээ(Барилгын инженер) Д.Пилжээсүрэн (Хүний их эмч) нар мөн гэр бүл юм. Бас ах дүү хүмүүс энэ ангид байжээ. Тухайлбал, Гун-Аажав дүү Аюушжавтайгаа , Пилжээсүрэн дүү Гармаабазартайгаа хамт сурч төгссөн гэнэ.

Энэхүү ангийнхны төгсөлтийн үед Ховд аймагт Ерөнхий боловсролын бүрэн дунд сургууль ганцхан байсан бол эдүгээ 24 сургуультай болжээ. Тэдгээр сургуулиудын багш, сурагчдын дунд МУГБ Т.Гун-Аажавын нэрэмжит Физикийн олимпиад 11 дэх жилдээ зохион байгуулагдаад байгаа ажээ.

Худалдаа бэлтгэлийн яамны Санхүү төлөвлөгөөний хэлтсийн мэргэжилтнээс Улсын төлөвлөгөөний комиссын орлогч даргаар ажиллаж байсан Шилэгийн Пагваа,Улаанбаатарын гурилын комбинатад механик инженерээс ерөнхий инженер, Гурилын үйлдвэрийн нэгдлийн дарга Гомбожавын Лхамсүрэн, Гадаадтай Эдийн засгийн талаар харилцах Улсын хорооны тасгийн дарга Очирын Чимэд, Худалдаа бэлтгэлийн Яамны Боловсон хүчний дарга Ойдовын Нянгар, БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн орлогч дарга С.Майдарын туслахаар ажиллаж байсан Хүрэлбаатарын Даваажав, Улсын их дэлгүүрийн даргаар олон жил ажилласан Гомбодоржийн Бадарч, Улаанбаатар Оюу- Эрдэм Их сургуулийн дэд захирлаар ажиллаж байсан профессор Туулайн Нагваанжамц, Архангай аймгийн цахилгаан станцын ахлах инженерээр ажлын гараагаа эхэлсэн Дамдингийн Зэнээмэдэр, Дарханы Ерөнхий боловсролын сургуульд 43 жил ажиллахдаа 23 жилд нь захирал, эрхлэгчийн албыг хашсан Чойномын Дуламжав, Авто нефть хангамжийн тоног төхөөрөмж угсралтын конторт ҮЭ-ийн даргаар ажиллаж байсан Бальдарын Цэндхүү, Барилгын материалын үйлдвэрийн яаманд Чанарын удирдлагын хэлтсийн дарга Рэнцэнгийн Сүхээ, Сэлэнгэ аймгийн Зүүнхараагийн Ургамал, газар тариалангийн хүрээлэнд ажилтан, лабораторийн эрхлэгч, Тээврийн сургууль, Механик инженерийн сургуулийн орлогч захирлаар ажилласан Нанзадын Дашням гэх эрхмүүд байна.

УБ хотын П.Н.Шастины нэрэмжит Клиникийн төв эмнэлэгт нүдний эмчээр ажиллаж байсан Мижидийн Янжиндулам, Дарамын Пилжээсүрэн,Нэгдүгээр амаржих газрын эх барих, эмэгтэйчүүдийн эмч Баатарын Ившинхүү, Зуунайн Ундрам, Налайхын эмнэлгийн их эмч Нанзадын Нямжав, Хүүхдийн нэрт зохиолч, сэтгүүлч, Дэлхийн ахмад настны хүндийг өргөлтийн аварга Зулын Далхжав, ШУА-ийн Физик математик, техникийн хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтан, сектор, лабораторийн эрхлэгчээр хорь шахам жил ажилласан Гаадангийн Гэрэлчулуун, Монгол кино үйлдвэрийг инженер, Үйлдвэрлэл-техникийн хэлтсийн дарга Сэнгээгийн Пүрэвсүрэн Архангайн багшийн техникум, Ховд аймгийн Булган сумын дунд сургуульд физикийн багшаар тасралтгүй ажилласан Мөнхдашийн Төмрөө, Ховдын ХАА-н техникумд олон жил багшилсан Зумбайн Тоодой, Гурилын үйлдвэрийн технологч Данзангийн Дуламсүрэн, Агрономич, багшаар ажилласан Басанжавын Цагаанхүү гээд бүгдийг нь тоочоод баршгүй.

Мөн Авирмэдийн Чойжил, Нанжидын Отгонбаяр, Мягмарын Дашзэвэг, Шаравын Бадам,Данзангийн Цэдэнбал, Батын Цэндсүрэн, Баадайн Орломжав, Мэндийн Тавинтай, Зулманы Дамдин, Лхамжавын Гуугандай, Цэндийн Даваацэрэн, Намсрайн Өлзийдаш, Мижидийн Зандан, Натавын Ням-Очир, Ендөнгийн Загдсүрэн, Пэрэнлэйн Норовсүрэн, Чой-Ишийн Хасбаатар, Архитектор инженер Үржингийн Цэрэндорж, Жигжиджавын Цэрэндорж, Олзтойн Баттөр, Гомбоогийн Цогбадрах, Натавын Ням-Осор, Лхагважавын Бааст, ”Минжит Булган” хоршооллын дарга Чулуундайн Сэмбээ, Манжийн Ёндон, Хими-биологийн багш Чүрэмийн Ичинхорлоо, Манжуудайн Лхагважав, Түвдэнгийн Дамдинсүрэн, Сунгаравын Молдоо, Мэндийн Тавинтай, Зурмангийн Дамдин, Аюушийн Жамбал, Чоймболын Баянбат гээд олон сайхан эрхмүүдийн нэр дурайж ирнэ.

Нэгэн жарны өмнө Ховдын арван жилийн сургуулийг төгссөн бахархалт ангийнхны тухай товчхон өгүүлэхэд ийм байна.

Тус ангийн төгсөгчид, тэдний гэр бүл, үр хүүхэд, төрөл төрөгсдөд нь аз жаргал, сайн сайхныг хүсэн ерөөе.