Month: May 2019

Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, хэл шинжлэлийн ухааны доктор, профессор, Д.Нацагдоржийн шагналт эрдэмтэн зохиолч, Ж.Цэвээний шагналт сэтгүүлч, орчуулагч, их, дээд сургуулиудад дөчин жил багшилсан Сономын Лочинтой хөөрөлдлөө.

---

-“Монголын эртний уран зохиол. Эрт цагаас ХХ зуун хүртэл” хэмээх томоохон бүтээлийнхээ өмнөтгөлд та “Элдэв гуншингаа тоочилгүйгээр Сономын Лочин гэгч би бээр тэрлэв” гэж бичсэн байсан. Гуншингаа чамлаад бүх цол зэргээ бичээгүй юм уу?

-Тийм нүгэлээс бурхан намайг хэлтрүүлэх биз ээ. Би П.Очирбатыг Ерөнхийлөгч байх үед “Үнэн” сонинд П.Очирбатад хандан “Паалантай төмөр, жонхуутай хавтас хоёрт хууртдаг үе өнгөрсөн” гээд бүтэн нүүр бичиж байсан хүн шүү дээ. Тэр өгүүлэлдээ би “1991 оны “Ардчилал” сониныг сөхөөд үзээрэй. ”Паалантай төмрийн” талаар 1991 оноос бүр урьд 1970-аад оны үеэс ярьдаг байсан…” гээд л шагналын тухай шалдан үнэнийг хэлсэн байгаа даа. Тэгэхлээр би шагнал гэдэгт тэртээ 1970-аад оноос хууртахаа больсон хүн байгаа биз. Элдэв хүний толгойтой, толгойгүй төмөр зүүж байснаас тэр цагт ховор олдоцтой байсан хоолны халуун саваар шагнадаг нь хүндээ илүү хэрэгцээтэй байсан гээд жишээлсэн байгаа даа. Би оросуудын хэлдгээр “дают бери, бьют беги” гэдэг үгийг л дагадаг хүн. Шагналын төлөө хуруугаа ч хөдөлгөж байсангүй. Би өөрийнхөө хөдөлмөрөөр 1981 онд дэд эрдэмтний, 1999 онд шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. Энэ бол шагнал биш, эрдмийн зэрэг. Хэн нэгэн зарлиг гаргаж өгөөгүй. Миний эрдмийн ажлын удирдагч нь Л.Түдэв багш байсан. Тэр хүн л намайг эрдмийн ажилд чиглүүлж, зааж сургадаг байлаа. Эрдмийн зэргийг нь хамгаалсан тул 2001 онд дэд профессор, 2003 онд профессор цол хүртэж байв. Татгалзаж байгаагүй шагналын тухайд гэвэл, Ц.Элбэгдорж шиг ганзагалж яваад тариан талбай дээр тараадаггүй байсан цагт буюу 1990 онд “Алтан гадас” одонгоор, 2006 онд Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн цол, тэмдгээр шагнуулсан. Ардын хувьсгал, Ардчилсан хувьсгалын ойн медалиуд бий. “Хэвлэлийн тэргүүний ажилтан”, “Шинжлэх ухааны тэргүүний ажилтан”, “Соёлын тэргүүний ажилтан” цол, тэмдэг бас бий.

-Уран зохиол, сэтгүүл зүй, шинжлэх ухаан, орчуулга, ном хэвлэл, сурган хүмүүжүүлэх гээд олон салбарт юм юм л хийсэн хүн гэдгийг чинь олон түмэн мэднэ. Бага наснаасаа уран зохиолч болно гэсэн бодолтой байв уу?

-Зохиолчийн авьяасын бяцхан илрэл сургуульд орох үед л байсан шиг бололтой. Нэгдүгээр ангид орчихсон байхдаа нэг удаа оройжингоо нэг юм зураад, түүнийгээ урж хаячихаад дахин дахин зураад байхлаар ээж минь “Миний хүү юу зураад байгаа юм” гэж асуухад нь “Багш гэдэг тэр гошийсон улаан дээлтэй юм чинь хүн зураад ир гэсэн, зурж чадахгүй юм” хэмээн хариулж байсан гэж ээж минь хожим ярьдаг байж билээ. Нэгдүгээр ангийн хүүхэд байхдаа багшийгаа “гошийсон улаан дээлтэй юм чинь“ гэж “тодорхойлж” байсан минь зохиолчийн ямар нэг өчүүхэн юм байсныг харуулж буй мэт бодогддог.

-Уран зохиолд хөтөлж оруулсан багш хэн байна?

-Надад олон багш бий. Намайг уран зохиолд хөтөлж оруулсан Л.Түдэв багшаа хамгийн түрүүнд нэрлэнэ. Араас нь залгаад тоочвол Сормууниршийн Дашдооров, Лхамсүрэнгийн Чойжилсүрэн, Санжмятавын (Шанжмятавын)Гаадамба, Цэвэгжавын Хасбаатар гээд олон багштай. Би гэгч амьтан өөрөөрөө жишээлэн “Муу хүний багш олон. Муу билүүний баас их” гэсэн үг хэлдэг юм. Товчдоо бол “суу залиар сулхан, сурсан эрдмээр дульхан” гэж алдарт “Буурал ээж” шүлэгтээ олон жилийн өмнө Цэндийн Дамдинсүрэн багшийн бичсэн үгээр өөрийгөө тодорхойлно. МУИС-д Гаадамба, Т.Дүгэрсүрэн, О.Жамбаажамц, Ц.Хасбаатар, Ж.Лувсандорж, ардын багш Дагвын Чойжилсүрэн, сүүлд Гандангийн хамба болсон Хархүүгийн Гаадан, Монголдоо л найруулга зүйгээр толгой цохидог Цэгмэдийн Сүхбаатар гээд олон алдартны үгийг сонсож, шалгалт өгч байсан болохоор тэднийгээ “багш” гэж чин сэтгэлээсээ хүндэтгэж явдаг. Би оюутан ахуйдаа М.Гаадамба багшийг олон залууст уран зохиолын нь анхны хайр болсон хүн гэж хэлдэг байсан юм. Т.Галсан, Л.Лувсандорж нарт хэлдэг л байлаа.

-Хэн хэн нь сайхан яруу найрагчид даа. Тэдэнтэй үерхэж нөхөрлөж байв уу?

-Хэн хэнийг нь гадарлахаар барах уу, нэгэн үе дотно гэж болохоор ойр явлаа. Лувсандорж маань Анагаахын дундыг төгсөөд Баянхонгорт хүний бага эмчээр ажиллаж байхдаа Галсангийн өөрийн нь үгээр хэлбэл “тэмээчин” байхад нь мань хоёр танилцсан юм билээ. Жараад оны сүүлчээр Галсан эхнэр Найгалмаагаа нутагтаа түр үлдээчихээд ганц биеэр ирж амьдарч байсан юм. Тэр ганц байшинг нь “Майдарын гурван шар” гэдэг сэн. Тэр цагаас л анх Лууяагаар дамжин Галсантай танилцаж, уулзаж учирдаг болсон. Өнөөгийнх шигээ олон алдар гуншингүй, бүүр ажил төрөлгүй шахам байхдаа тэртээ 1970 оны улсын их баяр наадмын урьд өдөр манайд ирээд, машиндсан шүлгийнхээ эх дээр өөрийн гараар нэлээд засвар хийгээд надад дурсган өгч байсан. Хожим нэг түүвэртээ энэ шүлгээ өөр нэгэн зохиолчид зориулав гээд бичсэн харагдана билээ. Тэр хэвлэгдсэн шүлэг, над дээр буй эх дээрх гараар хийсэн засвар хоёрыг харьцуулах гэх мэтээр нарийвчилбал бага ч гэсэн сонин дүгнэлт хийж болмоор санагддаг. Уг шүлэг “Уран үгийн уурхайчин Лочинд” гэсэн зориулал үгтэй. Тэр “Уурхайчин” шүлэгт

“Найзын дээдээсээ салж ядан үдэх шиг

Нарыг би гараараа далланам

Улаахан нараар магнай дээрээ үнсүүлчихээд

Уурхайнхаа гүн рүү би орном.

Эрдэнэт уул, мөрөн дээр минь

Эрх хүү шиг хэвлүүхэн суунам…” гэх мэтчилэн бичээд он, сар, өдөр, гарын үсгээ зурсан байдаг юм. Галсан маань над зориулсан бас нэг оноосон нэргүй шүлгээ өөрийн боловсруулсан хоёр боть “Монгол Жангар” хөлгөн их туульсаа над дурсгахдаа “Оюутан ахуй цагаасаа

Тэмээчинтэй андалсан “эсэргүүн”

Онгод хийморь, бүтээлээр

Тэмдэгтэнтэй эгнэшгүй гавьяатан.

Онол эш хоёрт

Тэргүүлэх зэргийн эрдэмтэн

Оноо алдаа хоёрыг

Эх судлалаар магадлаачин.

Онгироох нь бус энэ бол

Миний нөхөр Лочин” гэсэн байдаг юм. Галсан нэг үе Махкомбинатад нормын ажил хийж байлаа. Тэр цагт Галсангийнхаа авчирсан махыг бас чиг идэж байсан шүү. Галсан сүүлдээ Нацагдоржийн музейд манаач-тайлбарлагчийн ажил хийж байхад нь Лууяа бид хоёр, Ломбын Нямаа зэрэг тав зургаан хүн Нацагдоржийн музейд архидаж байтал шөнийн хоёр цагийн үед гадна машин зогсох чимээ гараад яах ийхийн завдалгүй С.Эрдэнэ тэргүүтэй хүмүүс ороод ирсэн нь тэд Зохиолчдын хорооны ганц “ГАЗ-63” машинаар хөдөө яваад ирсэн хэрэг байв. Үүнээс болоод Галсан маань Зохиолчдын хорооноос халагдаж, Кино үйлдвэрт орсон. Тэр үед Кино үйлдвэрийн дарга байсан Донров гэдэг хүн Галсанг кино үйлдвэрт ажилд авсан нь олон жилийн өмнө МУИС-д хамт ч юм уу, ойролцоо суралцаж байснаас үүдэлтэй юм билээ. Лууяа маань бага эмчийн мэргэжилтэй учир монгол хэл, утга зохиолын ангид түүнийг аваагүй тул стипендгүй, сонсогчоор сууж байв. МУИС-ийг төгсөөд ажилгүй олон сар явсны эцэст, НТХ-ны нарийн бичгийн дарга байсан зохиолч, орчуулагч Дэжидийн Чимиддоржийн удирдлага доор үзэл суртал хариуцсан ерөнхий зөвлөх байсан Ц.Хасбаатар багшид би Лууяаг гуйж байж МОНЦАМЭ-д ажилд оруулж байлаа. Чимиддорж дарга, Хасаа багш хоёр Москвагийн улсын их сургуульд үеийн андууд гэдгийг нэг удаа Хасаа багштай хамт Чимиддорж даргынд очиж дайлуулж байхдаа мэдсэн юм. Лууяа оюутан байхдаа хоёр ч нялх хүүхэдтэй, “Таван зуугийн барак” гэдэг олон байрны нэгэнд амьдардаг байснаас эхлээд миний мэдэх юм цөөнгүй. Лууяаг их сургууль төгссөн хойно эхнэр Цогзолмаа нь төмөр замын худалдааны байгууллагад ажиллаж байгаад их хэмжээний төлбөрт орсон. Манайд нэг сайн өдрийн өглөө Лууяа, С.Дуламыг дагуулж ирээд “Илүүчлэх хэд гурван төгрөг байна уу” гэж гуйхад тэр хоёрыг дагуулж яваад тэр үеийнхээр бол багагүй, хэдэн мянган төгрөг касснаасаа аваад өгч байсныг С.Дулам маань мартаагүй болов уу. Сүүлд Лууяа-гийн том хүү нь том бизнесч болчихоод аавынхаа андуудыг хүлээн авч сүйд майд болж дайлж цайлсан юм гэсэн.

-Ахмад зохиолчидтой хэр дотно байв?

-С.Удвал, П.Лувсанцэрэн, Э.Оюун, Д.Гармаа, Ц.Гайтав, Ч.Лхамсүрэн, Д.Тарва, Ц.Мөнх, Н.Банзрагч, Ш.Сүрэнжав, П.Пүрэвсүрэн, Ш.Цэен-Ойдов гээд олон зохиолчтой хэл амаа ололцдог, сайхан л харилцаатай байв.Тэд маань насны хэмжил болоод биднээс хальж одож дээ. Ганцхан баримт хэлэхэд одоо ч бүтээж туурвисаар байгаа Данигайн Давааням бид хоёр хөдөө нэг аймагт болсон уран үгсийн чуулганы үеэр С.Удвал даргаас нэг шил архи чемоданаас нь гаргуулаад ууж л явлаа.

-Удвал гуайгаас ч хэр баргийн хүн архи гаргуулж уудаггүй байсан биз?

-Найз нөхдийн маань ихэнх нь энэ нүгэлт ертөнцийг орхиж дээ. Миний унаган багын анд С.Пүрэв Хорлоогийн Сампилдэндэв, Чойжилжавын Билигсайхан, Даржаагийн Өлзийбаяр, МҮЭ-ийн Соёлын ордны даргын албыг олон жил хашсан Бэгзийн Цэрэндаш, сэтгүүлч Бажуудайн Ганбат, Тоомойн Очирхүү гээд цөөнгүй анд нөхөд минь энэ хорвоог орхижээ. Үй зайгүй анд Барын Цэдэв маань амьд байгаа сурагтай. Тэрбээр над олдохоо байлаа. Түндэвийн Юмсүрэнтэйгээ ойрдоо холбоо барьсангүй. С.Пүрэв маань Батмөнхийнхөөс Санжийнд өргөгдсөн хүн. Санжийнх хоёр хүүхэд өргөж авсны нэг нь миний аавын садан хүн байсан учраас С.Пүрэв бид хоёр “сайнаар яривал садан төрөл” гэж хэн хэн нь бичдэг байлаа. Бас ээжийн талаасаа бид холдсон ч гэлээ хамаатан болдог. Өдгөө цагт “найз” гэдэг үг хүчээ авч дээ. Уг нь Тэмүжин, Жамуха хоёр гурван удаа “найз” болоогүй, гурван удаа анд болж байсан юм шүү дээ. Өтөл насандаа хэдэн сайхан залуутай эв зүйгээ олоод явдаг боллоо. Олон талын авьяаст Тугалхүүгийн Баасансүрэн, Магваны Эрдэнэбат, Дашзэвэгийн Лувсандорж, Жамбын Солонго, Санжаажавын Байгалсайхан, Цэндийн Эрдэнэбат, Надмидын Сүхбаатар, Гаадамба багшийн хүү Билгүүдэй, Бямбажавын Хүрэлбаатар, Үржингийн Хүрэлбаатар, Ядамжавын Баатар гээд олон сайхан залуус байна даа.

-Таныг догшин ширүүн зантай гэлцдэг. Хүмүүс хэлэх үү?

-Хэний ч үнэнийг улаан нүүрэн дээр нь бодох санах юмгүйгээр хэлчихээд дорхноо мартчихдаг зантай хүн болохоор тийм тэнүүл яриа тархсан биз. Догширсон цагтаа ч догшин л харагддаг байх. Гэхдээ би үнэнээс хазайхгүйг хичээдэг. Санаанд орж буйгаас гэвэл С.Эрдэнэ бид хоёр нэг удаа сүрхий ам муруйж билээ. С.Эрдэнэ “Утга зохиол” сонины эрхлэгч байхдаа “Монголд роман гэж алга” гэсэн утгатай, монгол романыг бүхэлд нь үгүйсгэсэн нэг том өгүүлэл хэвлүүлэхдээ надаар жишээ авч “С.Лочингийн романууд сэтгэл зүйн хувьд гайгүй үнэмшилтэй явж байснаа ажил хэргийн талаар бичихдээ модон үгээр тоочоод эхлэх юм, авах юм алга” гэсэн утгатай зүйл оруулсан байна. Нэг өдөр Хэвлэлийн нэгдсэн редакци буюу манай ажил дээр Х.Зандраабайдий, З.Сандагаа нарын хамт ямар нэг номын шагнал авахаар ирсэн байхад нь би тааралдаад “Эрдэнэ, чи роман бичнэ гэж юу байдгийг мэдэхгүй байж монгол романыг үгүйсгээд байхдаа яадаг юм. Чи хорин банзал өгүүллэг л бичээ биз дээ” гэж хэлсний минь гэрч Х.Зандраабайдий байна. Тэр үед С.Эрдэнэ “Амьдралын тойрог”, “Занабазар”, “Хойт насандаа учирна” гэдэг гурван романаа бичээгүй байсан цаг.

-Хүүхэд байхдаа номонд ч ёстой донтож өссөн биз?

-Аймгийн номын сангийн эрхлэгч номын санд нь надаас өөр ном уншиж буй хүн байхгүй болохоор намайг гаднаас цоожилчихоод ажлаа амжуулахаар явчихдаг байсан тухай манай Пүрэв, Юмсүрэн, Самдангийн Норов нарын хүн бичсэн шүү. Есдүгээр ангид байхад Л.Түдэв багш сургуулиа төгсөж ирснээр уран зохиолын амтанд орсон доо. Тү багш тэр үед монголоор орчуулаагүй байсан номыг харж байгаад шууд орчуулан бидэнд ярьж өгдөг байж билээ. Жишээлэхэд “Том Сойрын адал явдал” гэдэг номыг ярьдаг байсныг нь одоо ч санасаар байдгийн учир нь Тү багш зохиолын үйл явдлыг ой тойнд шингэтэл цэгцтэй сайхан ярьдаг байсных буй заа гэж боддог юм даа.

-Сүүлийн үед ямар бүтээл шинээр туурвив?

-“Монголын эртний уран зохиол” гэж дөч давсан хэвлэлийн хуудас номоо сайн санаат хүмүүсийн дэмжлэгээр энэ оны эхээр хэвлүүллээ.

-Ц.Дамдинсүрэнгийн “Монголын уран зохиолын тойм”, академич Д.Цэрэнсодномын “Монголын уран зохиол” номуудаас ялгарах онцлог нь юу бол?

-Аугаа их Да багшийн ном 1957 онд, академич, төрийн шагналт, шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн Далантайн Цэрэнсодномын ном 1987 онд гарсан юм. Би тэр аваргасын бүтээлд тулгуурлаж тэдний номыг дагасан л даа. Гэхдээ өөрийн гэсэн үзэл бодол, байр сууриа гаргахыг оролдсон. Нэг юмыг онцлоход бүхий л түүх, түүний дотор уран зохиолын түүх гэдэг өөрчилж болдоггүй зүйл. Тиймээс дээрхи хоёр аваргын номд буйг давтсан зүйл байгаа нь ойлгомжтой биз.

-Та уран зохиолын ямар бүтээлүүд туурвилаа. Энэ талаар манай залуу үеийн уншигчид бүрэг бараг ойлголттой байж магадгүй учир асууж байгаа юм л даа?

-Монголын уран зохиолд цагаан сэтгэл өвөртлөн орж ирснийг минь миний анхны роман “Сэтгэлийн өнгө-цагаан” батална. Хэвлэгдэхдээ “Сэтгэлийн өнгө” нэртэй болчихсон юм. Би ч “цаасны дайсан” хүн шүү дээ. Арван роман, нэлээд хэдэн тууж, хэдэн арван өгүүллэг бичиж. Найман роман минь соц нийгмийн үед хэвлэгдсэн байдаг. Тэр үедээ гадаадын хэдэн улсад ч орчуулагдаж байсан. Кино зохиол ч бичсэн. Орчуулга ч хийж байлаа.

-Өөрийн чинь зохиолоор хийсэн “Эргэж бодох бодол” киног мэдэх юм. Романуудыг чинь хэлбэрийн хувьд шинийг эрэлхийлсэн гэж судлаачид онцолсон байдаг даа?

-“Сэтгэлийн өнгө”, “Хувь заяаны эрэл”, “Үргэлжлэлтэй долоон өдөр буюу Хоёрын өчил”, “Сүйрэл”, “Насны зам”, “Замын бартаа”, “Сарны гэрэл”, “Хилэнцэт амьдрал”, “Гал голомт”, “Нүглийн далайд зугаацаар одсон минь буюу тайлал эгээрээгүй таавар” гэсэн нэртэй юмс бий дээ. Шинэсээд ч байх юу байх вэ дээ. Дэлхийн уран зохиолд эл дол болчихсон зүйлс. “Сэтгэлийн өнгө”, “Насны зам”, “Үргэлжлэлтэй долоон өдөр”-ийг тухайн үеийн хэд хэдэн судлаач, шүүмжлэгч шинэ уран зохиолын романы төрөл зүйлийн хувьд сэтгэл зүйн роман болсон гэж бичсэн байдаг. ЗХУ-ын зарим судлаачид ч мөн тэгж үзсэн. “Сүйрэл” памфлет маань багагүй хэл ам дагуулсан. “Аасшаа” гэдэг бол Оросын “Саша” гэдэг үгийг тонгоргон бичсэн антисоветский зохиол байна. “Саша” гэдэг үгээр оросуудыг төлөөлүүлэн нэрлэдэг юм. Үйл явдал нь ч ЗХУ буюу “Аасшаа”-гийн гар хөл болсон гэж Монгол орноо бичсэн байна гээд л мушгиж гарсан. Тэнд гарч буй Чихят гэдэг улс бол Монгол биш, тухайн үеийн Чили, Хятад хоёрын дундаас гаргаж авсан нэр гэдгийг судлаач шүүмжлэгчид аль хэдийнэ биччихсэн юм шүү дээ. НТХ-ны Үзэл суртлын хэлтсийн эрхлэгч байсан Ч.Түмэндэлгэр л намайг хэл амнаас аварсан юм даг. “Нүглийн далайд зугаацаар одсон минь” гэдгээ “антироман” гэж төрөл зүйлийг нь би өөрөө тодорхойлсон юм. “Гал голомт”-оо 1986 онд бичиж дуусаад, элдэв хяналт шалгалтыг давах гэсээр байгаад 1989 онд хэвлүүлсэн. Энэ бол Чингис хааны тухай шинэ уран зохиолын романы төрөл зүйлд гарсан анхны роман. Ерээд оноос хойш л Чингис хааны тухай романы үер буусан шүү дээ. Д.Нацагдоржийн тухай өгүүлсэн “Сарны гэрэл”-ээ эссе гэж төрөл зүйлийг нь тодорхойлсон. Б.Ринчен гуай М.Цэдэндоржтой ярилцсан нэг ярилцлагадаа “Монголд эссе бичих чадалтай хүн алга” гэж жаран хэдэн оны үед хэлсэн байдгийг олж үзээд түүнээс хойш эссе гэгчийн талаар сонирхон үзэж эхэлсний эцэст бичсэн юм.

-Их зохиолчийн тухай та их судалсан хүн дээ?

-Би далаад оны эхэн үеэс Д.Нацагдоржийн уран бүтээлийг судалж эхэлсэн. Түүний зохиол бүтээл Нацагдоржийн бичсэнээр биш, алдаа эндэгдлээр дүүрэн гажуу байдлаар нийтэд түгсэнд харамсахдаа, сар өөрөө харанхуй атлаа нарны гэрлийн хүчээр гэрэлтэй юм шиг харагддагтай зүйрлэж Нацагдоржийн зохиолыг бид зохиогчийн бичвэрээр биш, пад харанхуй сар, нарны гэрлийг авснаас гэрэлтэй юм шиг харагддагтай жишиж “Сарны гэрэл” гэж нэрлэсэн юм. “Нүглийн далайд зугаацаар одсон минь”, “Хилэнцэт амьдрал”, “Замын бартаа”, “Насны зам” зэрэгтээ би хүний яс чанар үгүйрэн, бусдыгаа хүндэтгэх уламжлалт ёс алдагдаж, хүн гэгч амьтан улам улам л хар амиа бодогч болж, ёстой л “Нүглийн далайд зугаацаар” явдаг болж байгааг харуулахыг эрмэлзсэн юм.

-Таныг шүлэг бичдэг байсан гэх юм билээ. Одоо хаячихсан уу?

-Хаяад байхдаа яадаг юм. Монголд одоо шүлэг бичдэггүй хүн байдаг юм уу. Миний шүлэг анх 1959 онд “Үнэн” сонинд “Мөч хугацаа” нэрээр хэвлэгдэж байлаа. Мөч хугацаа өнгөрөх бүрий үхэл чинь улам улам ойртож байна гэсэн санааг л гаргах гэж оролдсон юм даг. Гэхдээ анхны зохиосон зохиол минь өгүүллэг байсан даа. Одоо ч үзэг цаас ноцолдуулж л байна. Чингис хаан, Богд гэгээнтэн, Их Нацагдорж хэрхэн нас барсан тухай өгүүллэг бичсэн. Бас бус өгүүллэгээ орчин цагийн арга барилаар бичих гэж оролдлоо. Сурсан зангаараа толгой холбох гэж оролдох ч үе байна.

-Шүлгээсээ уншаач, та?

-Миний “шүлэг” гээд байгаа юмс маань хүмүүсийн дургүйг хүргэх зүйл болчихоод байдаг юм. Гэвч би өөрөө үнэн гэж бодсон юмаа л толгой холбон оромцоглоод буулгадаг хүн. Онч үг маягийн юм нэлээд бий шүү. Жишээлэхэд

“Эр өтлөхөөр

Эм болгон сайхан.

Эм өтлөхөөр

Энгэсэг болгон сайхан” ч гэх юм уу, эсвэл

“Сурах бичиг биш

Урах бичиг болжээ”,

“Зайсангийн энгэр дэх Будда бурхны тэргүүн томджээ

Засгийн үүдэн дэх Чингис хааны тэргүүн жижигджээ” гэхчлэнгээр юм юм бий шүү.

Үргэлжлэл бий

Хөдөлмөрийн баатар, Ардын уран зохиолч Б.Баастын хамт.

Зохиолч, орчуулагч Х.Хангайсайхантай ярилцлаа.

---

-Орчуулгын номыг уншихад “За даа, энийг тэр орчуулагч орчуулжээ” гэж мэдэгдэх нь бий. Тэгэхээр орчуулагч болгон өөрийн арга барил, онцлогтой байх нь мэдээж хэрэг юм?

-Тухайн орчуулагч мөн тухайн нэг зохиолчийн бүтээлийг орчуулдаг байвал тэгж ярьж болох талтай. Гэхдээ тухайн нэг зохиолчийн зохиол бүр өөр өөр сэдэвтэй, үйл явдалтай, баатруудтай байна шүү дээ. Тэгэхээр ямар нэг байдлаар орчуулга нь ялгарч байх учиртай. Харин олон зохиолчийн бүтээлүүд орчуулсан бол мөн өөр өөр байх болно. Орчуулгын онол үндсэндээ тодорхой нэг л зарчимтай шүү дээ. Миний хувьд бол, голдуу яруу найраг орчуулдаг учраас тухайн яруу найрагчийн шүлэг зохиолын бичигдсэн хэлбэр, утга санаа, уянгыг мөр, бадгаар нь яг таг гаргахыг хичээдэг. Зохиолд илүү, дутуу олон үг хэрэглэхийг цээрлэдэг. Үүний тодорхой жишээ бол Оросын суут яруу найрагч, зохиолч А.С.Пушкиний шүлэг найраглалыг Д.Нацагдорж, Ц.Дамдинсүрэн, Ч.Чимид, Ц.Цэдэнжав, Х.Пэрлээ, Д.Цэдэв, Х.Мэргэн, мөн С.А.Есениний шүлэг найраглалыг Ш.Цэндгомбо, М.Цэдэндорж нарын орчуулсан байдлаас харж, бүр суралцаж болно. Яруу найраг орчуулах талаар энэ хүмүүсийн буй болгосон “Школ” манайд бэлээхэн байна.

-Таныг ус цаг уурын мэргэжилтэй гэж мэднэ. Гэвч та энэ мэргэжлийн ажлынхаа хажуугаар уран зохиол, орчуулгатай амьдралаа холбож энэ хоёроо зэрэг авч явж ирсэн нь сонин байна?

-Энэ тухайд гэвэл арван жилийн дунд сургуульд байхаасаа л аль алиных нь суурь тавьсан гэж боддог. Инженерийн мэргэжил эзэмшихэд суурь болох математик, алгебрь, геометр, тригнометр, физикийн хичээлд сайн байлаа. Ес, аравдугаар ангид байхдаа алгебрь, геомер, тригнометрийн хавсарсан бодлогоор ангидаа аварга нь байлаа (инээв). Мөн зургадугаар ангиасаа уран зохиолын ном олон уншиж, амтанд нь орж, улмаар тэргүүний уншигч болж Д.Нацагдоржийн болон “Таван онцын эзэн” тэмдэгтний болзол хангасан. Гэртээ сурах бичгээс гадна 150 гаруй номтой номын сантай байсан. Бас бидний үед орос хэлийг гуравдугаар ангиас үзэж, тав, зургадугаар ангид ороход нэлээд үгсийн сантай болчихсон, Пушкиний “Туча”, Лермонтовын “Парус”, Есениний “Береза” зэрэг шүлгийг уншаад ойлгох, улмаар үг бүрийг нь үгсийн аймгаар нь ялган, цээжилж байлаа. Энэ бүхэн намайг уран зохиолд дуртай болгосон гэж боддог. Тэгээд өөрөө ч зургадугаар ангид орох үеэс шүлэг, богино өгүүллэг бичих гэж оролдож эхэлсэн. Өдгөө би өөрийн болон орчуулгын бүтээлээр дөрвөн томоохон ном гаргаад байна. Одоо нэг тийм ном гаргачихвал миний он жилийн уртад босон суун бичсэн, хавтсанд байсан бүх юм маань бүрэн хэвлэгдэх юм. Нэг кино зохиол, дуусаагүй хэдэн өгүүллэг, нийтлэлүүд, шинэ орчуулга энэ номонд багтана. Хэвлэгдсэн номуудаа дотно найз нөхөд, зарим утга зохиол судлаачид зориуд өгч уншуулж, саналыг нь цуглуулж байна. Тэдний санал бодлыг тусгаж, бүх юмаа дахин нэг нягтлаад, жинхэнэ ёсоор нь таван боть гаргах юм.

Харин цаг уурчийн мэргэжилтний хувьд танин мэдэхүйн ач холбогдолтой товхимлоос эхлээд “Нислэгийн цаг уур”, “Радиолокацийн цаг уур” зэрэг сурах бичгийн хэмжээний 12 ном бичсэн. Мэргэжлийн холбогдолтой эрдэм шинжилгээний болон сурталчилгаа, асуудал дэвшүүлсэн 150 гаруй өгүүлэл бичиж нийтлүүлсэн.

-Таныг уран зохиолд хөл тавихад юу тэгж их нөлөөлсөн болов оо?

-Сая хэлсэнчлэн их уншсан маань л нөлөөлсөн дөө. Зургадугаар анги төгсдөг зун би хөдөө зусланд гарч, Лхангаасүрэн, Дамиран нагацындаа байж, заримдаа тэдний ээлжинд нь хонь хариулах болсон. Өглөө хэдэн ааруул өвөртөлж, уран зохиолын болон орос хэлний ном ганзагалж аваад, Хойлог, Зүрхэн зуслангийн өвс ногоо жигд, цэцэг навч алагласан тагт хүрч хонио бэлчээчихээд уран зохиолын ном уншиж, орос үг цээжилдэг байлаа. Оросын суут зохиолч А.П.Чеховын 1968 онд хэвлэгдсэн “Зургадугаар тасаг” өгүүллэг, жүжгийн түүврийг бүр элэгдэж навсартал уншиж, зарим өгүүллэгийг үлгэр шиг цээжилж билээ. Энэ түүвэрт “Зургадугаар тасаг”, “Бүдүүн нарийн хоёр”, “Дугтуйтай хүн”, “Хамеолон” зэрэг хориод өгүүллэг, “Интоорын цэцэрлэг” жүжиг нь орсон байдаг.

Дараа нь Л.Н.Толстойн “Дайн ба энх” романы тэргүүн дэвтэр, М.А.Шолоховын “Дөлгөөн дон”, “Сэтгэлийг шинэтгэсэн нь” романы эхний дэвтрүүд, “Доны өгүүллэгүүд”, “Хүний хувь заяа”, улмаар Ч.Айтматовын “Эхийн тал” зэрэг туужууд уншиж, хөнөөлт дайны гамшгаар гэр орон, эхнэр, хүүхдээсээ хагацсан, бас германчуудад нэг хэсэгтээ олзлогдсон орос цэрэг Соколов, мөн хар дайнд эр нөхөр, хүүхдүүдээсээ хагацсан киргиз эмэгтэй Толгонай нарыг өрөвдөн уйлж явлаа. Мөн тэр үед М.Горькийн монгол хэлээр орчуулагдсан бүх зохиол, А.Фадеевийн “Залуу гварди”, “Ниргэлт”, Н.Островскийн “Болд хэрхэн хатаагдсан нь”, Майн Ридийн “Морь унасан толгойгүй хүн”, Даниэль Дефогийн “Робинзон Крузо”, Жонатан Скифтийн “Гулливерийн аялал”, Сервантесийн “Дон Кихот”, Теодор Драйзерийн “Америкийн эмгэнэлт явдал”, Эрнест Хемэнгуэйн “Зэр зэвсэг минь баяртай”, Жюль Верний адал явдалт романууд, Стендалийн “Улааныхан ба харынхан” зэрэг томоохон туурвилуудыг өдөр, шөнөгүй нойр хоолоо мартан уншиж байлаа. Ер нь тэр үед, аравдугаар анги төгстлөө монгол хэлээр орчуулагдсан, олдсон томоохон бүх ном уншсан гэвэл хэтрүүлэг болохгүй гэж бодно. Зарим номыг уран зохиолын багш Акваа, Тайван, бусад багш нараасаа сураглаж, авч уншдаг байсан. Сургуулийн болон аймгийн номын санд карттай, байнга сууж хүссэн номоо уншина. Монголынхоо зохиолчдын бүтээлээс сургуулийн программд орсон зохиолуудаас гадна Ч.Лодойдамбын “Алтайд”, Д.Сэнгээгийн “Аюуш”, Ц.Уламбаярын “Энх тайвны манаа” тууж, “Зовлон жаргал”, С.Дашдэндэвийн “Улаан наран”, Н.Банзрагчийн “Зам”, Л.Түдэвийн “Уулын үер”, Д.Равдангийн “Орхоны шуугиан” роман, Б.Баастын “Хяруу унасан цагаар” зэрэг ном уншсан. Ингэж л уран зохиолын амтанд бүр гүн орсон юм уу даа.

Оюутан анд Я.Иваньогийн хамт Ч.Айтматовын шинэ ном уншиж буй нь.

-10, 20 мянган ном уншсан алдартнууд байдаг. Таныг 5000 ном уншсан гэж ярилцахыг сонссон?

-Дэлхийд хамгийн олон ном уншсан хүнээр нэгэн үед Жюль Верн шалгарч байжээ. Тэрээр 20000 ном уншсан гэдэг. Түүнээс хойш Оросын большевик зохиолч Вешетав 22000 ном уншиж дэлхийн аварга уншигч болсон тухайд би санаж байна. Одоо тэднээс давж гарсан уншигч олон бий байх аа. Миний хувьд уржнан жил номоо цэгцлэхэд манай номын санд 5000 гаруй ном байсан. Түүнээс хойш нэлээд нэмэгдсэн. Тэгэхээр тэр бүхнийг би өөрөө цуглуулж, хадгалж, ашиглаж ирсэн учраас тийм тооны ном элбэг уншсан гэж хэлж болно. Зөвхөн “Огонёк” сэтгүүлийн хавсралтаар Орос-Зөвлөлтийн болон дэлхийн шилдэг зохиолчийн гол бүтээлийг багтаасан жижиг товхимол жилдээ тавь, жараад дугаар гарч байсан, 30 жил уг товхимол захиалж авсан гэвэл 1500-1800 ном уншсан болно.

-Та сая ямар зохиолчийн номыг уншсанаа ярилаа. Тухайн зохиолчийн нэг номыг уншаад л “Би Есенинийг, Жек Лондонг мэднэ” гэж ярьж болохгүй нь байна шүү дээ.

-Яг тийм. Миний хувьд ЗХУ-д оюутан болоод Ч.Айтматов, В.Шукшиний тухайн үед хэвлэгдсэн бүх зохиолыг уншиж, бүр Ч.Айтматовын зохиолын талаар судлаач, шүүмжлэгчдийн бие даасан ном бас бүрэн уншсан. Яруу найргийн хувьд С.Есениний таван боть, А.Ахматова, Е.Евтушенко, Р.Рождественский, А.Вознесенский, Б.Ахмадулина нарын3-6 ном уншиж, тухайн зохиолчийг “мэднэ” гэж үг алдах “эрхтэй” болсон. О.Мандельштам, Н.Рубцовтой ч тэр үед учирсан. Тэднийг унших хориотой яруу найрагчид гэгддэг байсан. Үүнд манай орос хэлний багш Ольга Михайловна, Зоя Владимировна нар тусалж, дээд сургуулиа төгсөх орос хэлний шалгалтыг тэд надаас зохиол, зохиолын тухай яриулж шалгалт авч “Онцсайн” дүн тавьж байсан. Оюутан байхдаа орос хэлний уран зохиолын олон үгтэй болох талаар хичээж ЗХУ-д орос хэлээр гарсан түүвэр зохиол Б.Баастын “Хурлэ и другие рассказы”, С.Лочингийн “Свет души” роман уншиж, мэдэхгүй үгээ цээжилж, ялангуяа Монгол орны байгаль, цаг уур, нүүдэлчин малчин ард, ажилчин ангийн талаарх үг хэллэг арвинтай болж билээ. Жек Лондоны “Мартин Иден”, “Төмөр өсгий” роман, өгүүллэг, туужийн түүвэр уншиж байж, америкийн энэ зохиолчийн талаар нэлээд ойлголттой болж байлаа.

-Орчуулгыг сайн болсон эсэхийг шалгах олон арга байдаг гэдэг. Орчуулснаа тухайн хэл рүү нь буцаагаад буулгахад тулж байх ёстой юу?

-Тухайн зохиолыг, ялангуяа яруу найргийг уг орчуулсан хэл рүү нь буцаагаад буулгах нь хамгийн зөв арга юм билээ. Зохиолын утга санаа нь хэр өөрчлөгдөж вэ гэдэг нь шууд харагдана. Миний нэгэнтээ уншиж мэдсэнээр яруу найргийг 80 хувиас доош утга санааг нь гажуудуулж, байх байхгүй үг илүүдүүлж, дутааж орчуулсан бол уг орчуулга тухайн зохиолчийнх биш, харин орчуулагчийн бүтээл болно гэснийг санаж байна.

-Ном унших, номтой ойр байх ном цуглуулах нь тухайн хүндээ ингэхэд ямар ашиг тустай байдаг юм бэ. Сүүлийн үед залуус харин ч ном уншдаг болоод байгаа шүү?

-Ном унших, номтой байх, ном цуглуулах гэдэг маш өндөр дээд соёл юм. Тиймээс ч их бичгийн мэргэд энэ бүхний тухайд ончтой үгээ олонтаа айлдсан байдаг. Пролетарын их зохиолч, Монголын алтан үеийн зохиолчдын их анд нөхөр М.Горький “Ном бол ертөнцийг харах цонх мөн. Мэдлэгийн эх булаг номонд дурлацгаа…”, Английн суут зохиолч В.Шекспир “Ном надад хаан ширээнээс үнэтэй”, Оросын суут Л.Толстой “Сайн номыг унших нь саруул ухаант хүнтэй ярилцахтай адил” гэсэн бол Казахын их бичгийн мэргэн Абай амьдралдаа юу хийх тухайд эргэцүүлж, насны эцэст ном зохиол, туурвил үлдээх нь зүйтэй гэсэн бодолд хүрсэн байдаг.

Үргэлжлэл бий.

Сөүл эмнэлгийн эмчилгээ эрхэлсэн орлогч дарга, зүрх судасны эмч Н.Одгэрэлтэй ярилцлаа.

-Зүрх судасны өвчин гэж ямар өвчнийг хэлээд байгаа талаар яриагаа эхлэх үү?

-Зүрх судасны өвчин гэдэг өөрөө маш том өргөн хүрээний ойлголт. Зүрхний болон судасны өвчин нь хоорондоо өөр. Гэхдээ эцсийн үр дүн нь нэг л цэгт хүрдэг. Зүрх судасны өвчний хүндрэл нь харвалт, шигдээс болдог. Гэхдээ зүрх судасны өвчин дотроо Монгол Улсын хэмжээнд артерийн даралт ихсэх, судас хатуурах өвчин, хэм алдагдлын өвчин дийлэнх хувийг эзэлдэг.

-Ямар ч өвчинд эрт үеийн оношлогоо чухал байдаг шүү дээ. Тэгэхээр иргэд ямар шинж тэмдэг илэрвэл эмчид хандах ёстой вэ?

-Зүрх судасны өвчний үед хамгийн түрүүнд илрэх шинж тэмдэг зовиур нь янз бүр байдаг. Цээжний цаана өвдөх, цээжин дотор юм дараад байгаа юм шиг болох, зүүн гар бадайрах ч гэдэг юмуу, дал рууг нэвт хатгах гэх мэт. Мөн зүрхний гаралтай мэдрэлийн зовиур гэж дотуур эрхтний зовиуртай цуг хавсраад явчихдаг. Тиймээс үзлэг оношлогоондоо хамрагдаад яг юуны өвчлөл болох талаар мэдээлэлтэй болох хэрэгтэй. Дээрээс нь зовиургүй маш олон хүнд илэрдэг. Өвчний зовиур нь зүрхний булчингийн ямар хэсгийг хамарч титэм судасны аль хэсгийг хамарсан байна гэдгээрээ эзлэх талбайгаас хамаараад байх шиг байгаа юм. Артерийн даралт ихсэх өвчний үед зовиур нь өөр л дөө. Толгой өвдөх, шилэн хүзүү хөших гэж ярьдаг. Насны байдал, хийж буй ажил, өөрийн амьдралын онцлогоос хамаарна. Буруу суултаас болж мэдрэлийн гаралтай даралт ихсэх өвчин үүсч болно. Буруу суултаас болж тархи мэдрэлийн шингэний урсгал нь алдагдаад даралт ихэсдэг. Артерийн судасны даралт ихэсч харвах нийтлэг зүйл нь титэм судасны нарийсал, титэм судасны бөглөрөл буюу шигдээс болох үзэгдэл нэлээд хожуу насанд илдэрдэг. 55-65 насанд. Үүнийг уг нь бид бөглөрөл үүсэхээс өмнө тавин наснаас эхлэн барих хэрэгтэй. Тэр үед эмчтэйгээ зөвлөж ярилцаад, өгөх ёстой шинжилгээнүүдээ өгөөд ирэхээр тодорхой хэмжээний үр дүн гарна. Тэр үр дүнгийн дагуу ямар хэсгээрээ өөрчлөлтөд орсон хичнээн судсыг хамарсан гэдгээс хамааран эмчилгээгээ хийлгэнэ. Тэгэхээр товчхондоо хэлэхэд зовиур илэрч ч болно, илрэхгүй ч байж болно гэсэн үг.

-Зүрх судасны өвчлөлийг бууруулахын тулд юуг анхаарах ёстой вэ?

-Уг өвчлөлийг бууруулахын тулд дэлхий даяар энэ өвчнийг анхаарах, илрүүлгийг эрт хийх, хяналтыг сайжруулах, хоёр талаасаа маш сайн уялдаа холбоотой ажиллах, оношлогоо эмчилгээгээ хянаж үр дүнд хүрнэ. Түүнээс ганц удаа эмчдээ үзүүлчихээд эмээ уугаад яваад байхад болох юм байна гэж бодоод эмчид бүх зүйлээ даатгаад байж болохгүй. Зүрх судасны өвчлөлийг энгийн үгээр тайлбарлахад гэрлэн дохиогоор бодоход ногоон өнгө гэдэг өвчлөл багатай эрүүл гэсэн утгыг заана. Дээш шар, улаан болох тусмаа хүндэрнэ. Үүнээс үзэхэд эмэгтэйчүүд 50 нас хүртлээ ногоон, эрэгтэйчүүд нь 40 нас хүртлээ эрүүл байдаг аж. Тамхи татдаггүй нь шүү дээ. Тэгэхээр эрт оношилж, эмчилж, хяналттай байж чадсаны үндсэн дээр сүүлийн таван жил маш сайн үр дүнд хүрч чадсан. Би 2004-2007 онуудад Хавдар судлалын эмчээр ажиллаж байсан. Тэр үед олон улсын оношлогоо, эмчилгээ, удирдамж гээд бүх зүйл нь өнөөдрийнхөөс арай өөр байсан шүү дээ. Сүүлийн үед эмч нар Ази, Европ, Америк руу сургалтад яваад туршлагаа солилцоход зүрх судасны эмгэг судлалд манай эмнэлгийн оношлогоо эмчилгээ сайн таарч байгаа.

-Оношоо зөв олохын тулд өвчтөн хэдэн төрлийн ямар ямар шинжилгээг өгөх шаардлагатай вэ?

-Хамгийн түрүүнд зүрхний бичлэгээ хийлгэх шаардлагатай. Дараа нь цээжний зургаа авахуулна. Эрүүл хүний зүрх атгасан гарын хэмжээтэй байдаг. Өдөрт би хэдэн арван зүрхний зургийг өвчтөнд тайлбарладаг. Зарим хүмүүс зүрх нь аль, уушги нь аль болохоо ялгадаггүй. Бичлэг цээжний рентген зургийг нь харуулаад бид ярилцдаг. Ярилцаад бүх үзлэгээ хийгээд ирэхээр толгойд нэг бодол бууна шүү дээ. Энэ хүн дээр ийм зовиур илэрсэн, ийм мэдээлэл өглөө. Тэгээд эрсдэлийн үнэлгээгээ хийчихнэ. Тэгж байж бусад зүйлүүдээ шалгаад явна. Хорь гаруй настай залуусын судасны өөх бага хэмжээтэй байдаг бол нас ахих тусам тэр хэмжээ нэмэгддэг. Хайлуулдаг сайн өөх буюу HDL, хортой өөх буюу LDL гэж байдаг. Амьдралын буруу хэвшилтэй, тамхи татдаг архи уудаг, стресстдэг, нойргүй хонодог бол судсан дахь хортой өөх буюу LDL нэмэгдэж, цус өтгөрөн, бөөгнөрөл үүсч нөж болдог. Үүнээс үүдэн судасны бөглөрөл үүснэ. Ингээд цус судсаар гүйхээ больж, зүрхний шигдээс, харвалт болно.

-Өвчлөл үүсэхэд юу нөлөөлж байгаа вэ?

-Манай өвчтөнүүдийн хувьд юун дээр илүү алдаад байна гэвэл өөрсдийн эрүүл мэндийн боловсрол мэдлэг бага. Хэнэггүй, эмээ цагт нь уудаггүй зэрэг маш олон шалтгаан нөлөөлдөг. Түүнийгээ засахгүйгээр мянга үзүүлээд шинжилгээ хийлгээд эмчилгээ хийлгээд ямар ч нэмэргүй.

-Урдчилан сэргийлэхийн тулд юу хийх ёстой вэ?

-Тамхи татахаа болих, архиа тохируулж хэрэглэх, эрт босдог, явган явдаг, зөв суудаг, хоолоо тохируулж иддэг, хоносон хоол идэхгүй байх зэрэг амьдралын наад захын энгийн зүйлүүдийг л хийгээд сурчихад зүрх судасны өвчлөл буурна.

-Нас явах тусам судасны өөх нэмэгддэг гэлээ. Тэгэхээр эмчилгээгээ сайн хийлгээд амьдралын зөв хэмнэлд ороод, хоолны зөв горимд ороод ирэхээр судасны муу өөхний хэмжээ буцаад багасах уу?

-Дунд нь урсаж байгаа өөхнүүдийг задалдаг эм байдаг болохоос нэгэнт үүсчихсэн тэр хатуу өөхийг хэзээ ч арилгаж чадахгүй. Тиймээс дасгал сайн хий гээд байдаг нь хайлуулдаг өөхийг ихэсгэх, дунд нь урсаж байгаа хатуу өөхийг задална. Хамгийн гол нь хортой өөх нь судасны ханыг сөхөж хоёр хананы дунд үүсдэг. Өнгөн дээр нь үүсдэггүй. Тэгэхээр л буцааж хайлуулах арга, эм байдаггүй.

-Хортой өөх нь яагаад үүсдэг юм бол?

-Хүнсний бүтээгдэхүүн худалдаж авах бол satu­rated fat гэж бий. Энэ нь ханасан өөх юм. Ханасан гэдэг нь хортой өөхийг л хэлээд байгаа юм. Saturated fat гэх энэ бүтээгдэхүүн 0 хувьтай бол зүгээр. Сүүлийн жилүүдэд Монголд KFC, CU гэх бэлэн хоолны сүлжээ ихээр нэмэгдээд байгаа. Энэ бол манай ирээдүйг баллаж байна. Үүгээр дандаа өсвөр залуу үеийн залуучууд үйлчлүүлдэг. Үүнээс болоод ирээдүйгүй болох вий гэхээс айдаг.