Month: April 2019

УИХ-ын гишүүн О.Батнасантай ярилцлаа.

-Та Төрийн адуитын байгууллагын үйл ажиллагаатай танилцаж, санал, дүгнэлтээ гаргажээ. Ямар санал дүгнэлт гарсан бэ?

-Төсвийн байнгын хорооны нэгдүгээр тогтоолоор 2019, 2020 оны Аудитын сэдэв батлах тухай, болон 2018 оны төрийн аудитын ажилласан ажлын тайлантай танилцах ажлын хэсэг байгуулсан. Энэхүү ажлын хэсгийг миний бие ахалж, УИХ-ын гишүүн Г.Тэмүүлэн, Н.Амарзаяа нар орж ажилласан.

Ажлын хэсэг Үндэсний аудитын газрын үйл ажиллагаатай танилцах, мөн нийгэмд хүлээлт үүсгээд байгаа олон нийтийн эрх ашиг хөндөгдсөн гэж болохоор хэргүүд дээр аудит хийх талаар удирдамж гаргасан. Энэ байгууллагын ажлын төлөвлөгөө, ажиллах нөхцөл, дотоод үйл ажиллагаатай нь танилцсан. Ажлын хэсгийн үр дүнг Төсвийн байнгын хорооны хурлаар сонслоо. Ерөнхийдөө 2018 оны аудитын тайлан, тэр дундаа төсвийн хөрөнгөөс санхүүжилттэй салбар, яам, байгууллагад хэрхэн аудит хийсэн, үлдсэн хугацаанд юун дээр нь аудит хийх юм гэх зүйлүүдтэй танилцлаа. 2020 оны аудитын сэдвийг мөн баталлаа.

-Төрийн аудитын байгууллагын 2019, 2020 онд гүйцэтгэх аудитын сэдвийг баталсан гэж байна. Ямар сэдвүүдэд аудит хийх ёстой гэж үзсэн бэ?

-2019 онд хийх аудитын сэдэв дээр бид багагүй ярилцлаа. Оюу толгой төсөлд оруулсан хөрөнгө оруулалт, санхүүжилтийн зарцуулалт, түүний төслийн үр өгөөжид үзүүлэх нөлөөлөлд Төрийн аудитын байгууллага аудит хийх ёстой гэсэн чиглэлийг өгсөн. Мөн улсын төсвөөс эргэн төлөгдөх нөхцөлтэйгөөр концессын барих, шилжүүлэх төрлөөр хэрэгжүүлж байгаа төсөл, арга хэмжээний хэрэгжилтэд аудит хийгдээгүй үлдсэн зүйлүүд байгаа юм билээ. Концессын асуудал УИХ-ын шийдэх асуудлуудын нэг болчихсон. Тиймдээ ч УИХ-ын 2017 оны 29 дүгээр тогтоолоор уг асуудалд аудит хийх үүрэг чиглэл өгсөн байдаг.

Газрын тосны салбарт 2018 онд бүтээгдэхүүн хуваах гэрээгээр үйл ажиллагаа явуулсан гэрээлэгчийн нийт хөрөнгө оруулалт, өртөг нөхсөн болон нөхөх зардлын хэмжээ, газрын тосны экспорт, борлуулалтын орлогын тооцоо, хуваарилалт дээр аудит хийх ёстой. Энэ асуудлыг ч орхигдуулалгүйгээр аудит хийгээрэй гэсэн чиглэлийг өгсөн. Үүнээс гадна Төрийн аудитын байгууллага хуулийн дагуу 2020 онд хийх ёстой 31 аудитыг баталсан.

-Зарим сэдвүүдэд аудит хийхээс хассан талаар Төсвийн байнгын хорооны хурал дээр ярьж байна. Ямар сэдвүүдийг хассан юм бэ?

-Дээр дурдсан асуудлуудад аудит хийх хөрөнгө хүрэлцэхгүй байгаа талаар Төрийн аудитын байгууллагаас хэлсэн. Тиймээс бид 2019 гүйцэтгэх аудитын сэдвийн есийг нь хассан. Салбар яамд бүр дотоод аудиттай байдаг. Дотоод аудитаараа өөрсдийн салбарын бодлогын хүрээнд санхүүгийн хяналт шалтгалтаа хийчих боломжтой. Тиймээс тэрхүү есөн асуудалд салбар яам нь аудит хийх боломжтой гэж үзсэн учраас хассан. Тухайлбал, Эмийн эргэлтийн санд Эрүүл мэндийн яам дотоод аудит хийчихэж болно. Хүнсний аюулгүй байдлыг хангах өнөөгийн тогтолцоо, хэрэгжилтийн үр дүнд мөн тухайн яам, агентлагууд нь аудит хийчих боломжтой. Иймэрхүү есөн сэдвийг хассан.

Цаашдаа УИХ-ын харьяа Төрийн аудитын байгууллагын санхүүгийн хяналтын чиг үүргээ хэрэгжүүлэх тал дээр анхаарч ажиллах талаар Ажлын хэсэг үүрэг чиглэл өгсөн. Тодруулбал, хяналт шалгалтын чиг үүргээ хэрэгжүүлэх мэргэшсэн аудит бэлтгэх тал дээр анхаарч ажиллах нь зүйтэй талаар ч хэлсэн. Ер нь Төрийн аудитын байгууллагын хууль эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох шаардлага тулгараад байна. Төрийн хяналт шалгалтыг хэрэгжүүлдэг энэ газарт ард түмэн, бусад байгууллагуудын итгэх итгэлийг нэмэх зорилгоор хууль эрх зүйн орчныг анхаарч ажиллах нь чухал юм. Энэ талаар ч бид санал бодлоо илэрхийлсэн.

-МАН-ын бүлэг Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт үнэлэлт өгөх ажлын хэсэг байгуулсан. Хувь гишүүний зүгээс Засгийн газрын үйл ажиллагаанд ямар үнэлэлт дүгнэлт өгөх вэ?

-Засгийн газар нийгмийн салбарын бүтээн байгуулалт дээр харамгүй хөрөнгө тавьж өгсөн. Сум бүрт л сургууль цэцэрлэг, спорт заал, эмнэлэг баригдаж байна. 2018 онд ч энэ чиглэлд чамгүй хөрөнгө оруулалт хийсэн. Улаанбаатарт сурч байгаа хүүхдүүд гурван ээлжээр хичээллэдэг, 24:00 цагт харьдаг байж болохгүй. Эмнэлэгт ор байхгүй шалтгаанаар коридорт хэвтэн эмчлүүлж ч болохгүй. Энэ асуудал дээр ч анхаарч байгаа. Засгийн газрын ажилд гацаа үүсээд байгаа зүйл алга. Харин 2021-2024 оны хооронд Чингис, Самурай бондоос эхлээд 2.9 тэрбум төгрөгийн өр төлөх асуудал гарсан. Түүн рүү чиглэсэн эдийн засаг, санхүүгийн арга хэмжээг Сангийн яам авч ажиллаж байгаа юм билээ. Миний зүгээс төрийн албаны дунд, доод шатны хүнд суртал, сахилга хариуцлагын асуудлын талаар анхаарах ёстой талаар бүлгийн хурал дээр хэлсэн. Хүнд суртал иргэд, аж ахуйн нэгжийг асар их чирэгдүүлдэг. Энэ чиглэлээр бүлгээс ажлын хэсэг байгуулагдан ажиллаж байгаа. Миний хувьд ажлын хэсэгт орох саналаа илэрхийлсэн. Төрийн албанд хүнд суртал гээч зүйл дээд, доод шатандаа байх ёсгүй. Төрөөс цалин аваад төрийн нэрийн өмнөөс ажиллаж байгаа хүмүүс иргэдэд хариуцлагатай, ёс зүйтэй үйлчлэх нь зүйн хэрэг юм.

-Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станцын ажил ямар шатанд яваа бол?

-Миний хувьд УИХ-ын гишүүн болоод Засгийн газар хоёр томоохон ажлыг хийх нь зүйтэй гэж үзсэн. Нэгдүгээрт, Монгол Улсын Засгийн газар Бельгийн Засгийн газар хамтран Баруун бүсийн оношлогоо, эмчилгээний төвийг сайжруулах 20 орчим тэрбум төгрөгийн гэрээг батлах асуудал юм. Энэ ажил багагүй саатаж, 300 сая төгрөгийн л хөрөнгө оруулалттай явж байсан. Харин өнөөдөр 100 хувь санхүүжилт нь шийдэгдэн, Ховд аймгийн Жаргалант суманд бүсийн оношлогоо, эмчилгээний төв 62 төрлийн оношлогоо, эмчилгээний багаж, хэрэгсэл, компьютер , томографиктайгаар ажиллаж байна. Энэ бол баруун таван аймгийн эрүүл мэндэд оруулсан том хөрөнгө оруулалт юм. Иргэд Увс, Баян-Өлгий аймгаас Улаанбаатарыг зорих бус Ховд аймагт очиж оношоо тодруулах бүрэн боломжтой болсон. Хоёрдугаарт, Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станцын ажил юм. Энэ зөвхөн баруун таван аймгийг эрчим хүчээр хангах бус Монгол Улс гаднаас хараат бус өөрийн гэсэн эрчим хүчтэй болох эдийн засгийн үр өгөөжтэй том төсөл. Энэ ажлыг Засгийн газар, Эрчим хүчний яам, Сангийн яам анхааралдаа авч шаргуу ажиллаж байгаа. ТЭЗҮ-ийг 2019 оны наймдугаар сар гэхэд хийж дуусгахаар байна. Энэ төсөл хэрэгжиж эхэлснээр Монгол Улс эрчим хүчнийхээ нийт 10 хувийг Эрдэнэбүрэнгийн цахилгаан станцаас авах боломжтой болно.

-Та Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн төслийг дэмжиж байгаа юу?

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн төслийг дэмжиж байгаа. Үндсэн хууль бидний өдөр тутам мөрдөж байх ёстой том тунхаглал шүү дээ. Үндсэн хуулинд төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт бий. Монгол Улс гүйцэтгэх засаглалын эрх мэдэлтэй, парламентын болоод шүүх засаглалтай. Ер нь бол бид парламентын засаглалыг улам төгөлдөржүүлэн хөгжүүлэх ёстой. Хүний эрх, эрх чөлөө, ардчиллыг авч явдаг хамгийн сонгодог зарчим бол парламентын засаглал. Тиймдээ ч бид энэ засаглалыг сонгож, Үндсэн хуулиндаа хуульчилсан. Энэ бол төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт юм. Үүнээс эхлээд Үндсэн хуулийн хамгийн гол агуулга нь хүний эрх, эрх чөлөө өмчийг хамгаалах явдал. Мөн дээрээс нь хүний эрхийн олон тунхагийн шинж чанарыг агуулсан том бодлогын бичиг баримт. Тиймээс бид Үндсэн хуулийг өөрчлөхдөө хянамгай хандах учиртай. Гэхдээ зохих өөрчлөлтүүдийг хийх нь зөв. Ард түмний дунд яригддаг дордохын долоон өөрчлөлтийг ч өөрчлөх хэрэгтэй.

-Ардчилсан намын зүгээс сөрөг хүчингүйгээр Үндсэн хууль баталж болохгүй, ийм буруу жишиг тогтоож болохгүй гэх байр суурийг илэрхийлж байгаа. Энэ тухайд та юу хэлэх вэ?

-Сөрөг хүчингүйгээр Үндсэн хуулийг өөрчлөх гэж байна гэх асуудлыг би хүлээн зөвшөөрөхгүй байна. Монгол Улсын Үндсэн хуулийг сэтгэл хөөрлөөр, ямарваа нэгэн улстөрчдийн захиалгаар өөрчилнө гэдэг боломжгүй шүү дээ. Харин Үндсэн хуулийг өөрчлөх нь цаг үеийн захиалга гэж ойлгож байгаа. Өөрчлөхдөө эрх мэдлийг хэт нэг талд дөвийлгөсөн, ард түмний эрх ашигт нийцээгүй өөрчлөлтийг хийж болохгүй. Миний хувьд төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт, хуулийг хэрэгжүүлдэг байгууллагуудын статусын асуудал зэргийг тусгаад эдийн засгийн чиг хандлагыг тодорхойлоод өөрчлөлт хийвэл болно л гэж үзэж байгаа.

Асуудал бүр ардаа эдийн засагтай. Хотын эдийн засаг, уул уурхайн эдийн засаг гээд яривал барагдахгүй урт жагсаалт гарна. Энэ удаа хөндөх өнцөг бол төмөр замын эдийн засаг. Таван толгойн ордоос урагшаа Гашуунсухайт, зүүн тийшээ Зүүн баян хүртэл төмөр зам барих яриа ид өрнөж буй үед төмөр замын эдийн засаг олны анхаарлын төвд орохоос аргагүй сэдэв. Төмөр замыг авто зам барьчих дайны сэтгэж, “Улаанбаатар төмөр зам”-ын цонхоор харвал ажил болохгүй гэж энэ салбарын хөгжлийг анзаардаг улс онцолж байна.

НЭГ КМ ТӨМӨР ЗАМЫГ 2.5-300 САЯ АМ.ДОЛЛАРААР БАРЬЖ БАЙНА

Ингэж харж болохгүйн эхний шалтгаан нь төмөр зам барих зардал өртөг. Төмөр замын бүтээн байгуулалт асар том хөрөнгө оруулалт шаарддаг. Эдийн засгийн ашигтай бол урагшилдаг, ашиггүй тохиолдолд мянган гоё төсөл яриад ажил болдоггүй онцлогтой. Манай улсын хувьд төмөр зам барих боломж, шаардлага бий. Тэр нь уул уурхай. Бүр тодруулж хэлбэл нүүрсээ тээвэрлэх хамгийн ашигтай гарц бол төмөр зам. Ачаа тээх энгийн зориулалттай хүнд даацын нэг км төмөр замыг өмнө нь нэг сая ам.доллараар барьж байж. Гэтэл өнөөдөр ийм төмөр замын доод зардал нь 2.5 сая ам.долларт хүрчээ. Сонирхуулж хэлэхэд нэг км төмөр зам барих өртөг дэлхийд 2.5-300 сая ам.доллараар үнэлэгдэж байгаа юм билээ. Нэг км-т 300 сая ам.доллар зарцуулсан төсөл бол London metro Jubilee line. Өнөөхөндөө Англид өрнөсөн энэ бүтээн байгуулалт дэлхийн рекордыг тогтоогоод байна. Манай улсын хувьд уул уурхайн бүтээгдэхүүн тээвэрлэх зориулалтын төмөр замын төсөл ажил болох өндөр магадлалтай гэж эдийн засагчид онцолдог.

УЛААНБААТАР ТӨМӨР ЗАМААР НҮҮРС ТЭЭВЭРЛЭХ БОЛОМЖГҮЙ

Уул уурхайн төмөр замыг ямар маршрутаар баривал ашгаа өгөх вэ гэсэн асуултын эцсийн хариу өнөөхөндөө гараагүй байна. Төмөр зам гэдэг бол ганц замын тухай ойлголт биш, дээр нь эргэлддэг төмөр дугуйг мартаж болохгүй, хоёр төмөр хавиралддаг учраас элэгдэл хорогдол асар хүчтэй явагддаг гэсэн тайлбарыг мэргэжлийн хүмүүс хэлдэг.

Олон орны ашиг өгөөжтэй сайн төмөр замууд муруйж тахиралддаггүй, уулыг нэвтэлж тавигдсан байдаг нь ийм шалтгаантай. Өөрөөр хэлбэл, тойрог эргэлт ихтэй байх тусам үрэлт их үүсч, дугуй болон замын элэгдэл ихэсдэг зовлон бий. Улаанбаатар төмөр зам нийслэлээс хойш чиглэлд тойрог эргэлт их, тахир муруй хэсэг олонтой байдаг. Тийм ч учраас орлогынхоо ихэнхийг засварт зардагийг зардлын задаргаанаас нь харчихаж болно. Үүнээс гадна анхнаасаа цэргийн зориулалтаар хугацаа давчуу барьсан учраас нүцгэн газар дээр шууд тавьсан хэсэг олонтой. Улаанбаатараар дайран өнгөрдөг хэсэг нь гэхэд л шууд газар дээр баригдсан байдгийг уншигчид анзаарсан байх. Манай төмөр замын хувьд даац багатай, далангүй, ус зайлуулах хэсэггүй учраас уул уурхайн бүтээгдэхүүн тээвэрлэх боломжгүй. Говийн нутаг руу орсон хэсэгтээ ачаалал даахаа больчихдог бэрхшээл бас бий. Хойноос их хэмжээний ачаа тээж ирсэн галт тэрэг энэ хэсэгт ирэхээрээ ачаагаа хөнгөлөөд явахаас аргагүйд хүрдэг. Энэ асуудлыг говийн “элсэн дээр шууд тавьсан учраас” гэсэн тайлбар дагадаг.

ОРОСЫН УЛСТӨРЧИЙН АРГЫГ БАРСАН ӨРГӨН ЦАРИГ

ОХУ-ын Батлан хамгаалахын сайд асан С.Б.Иванов “Бид олон жилээр, үе дамжиж өргөн царигтай төмөр зам барьсан. Энэ замаасаа болж гадаад ертөнц рүү гарч чадахаа больчихлоо. Мэдээж энэ ялгаа маань биднийг асар том хүндрэлд оруулж байна” гэж дуугарч байж. Бидний нарийн цариг гэж тодотгодог 1435 мм-ийн өргөнтэй төмөр зам Хятадын нутгийг хэрсэн. Урд хөршөөс гадна дэлхийн өндөр хөгжилтэй улс орнуудын галт тэргүүд ийм өргөнтэй замаар сүлжилддэг. Өөрөөр хэлбэл дэлхийн улс орнуудын гол төмөр замуудын стандарт нь 1435 мм гэсэн үг. Оросын нөлөө бүхий улстөрч “Дэлхий рүү гарч чадахгүй байна” гэж толгойгоо сэгсэрсний цаад шалтгаан нь энэ л дээ. Хойд хөршийн төмөр замын царигийн өргөн нь 1520 мм. ОХУ-ын төмөр замын өргөн яг нарийндаа 1522 мм ч дэлхийд стандарт болсон 1435 мм-ийн эсрэг сөрж зогсох санаагаар сонсоход хялбар дөхмийг нь бодож 1520 гэсэн тоог хэлдэг гэдэг. Манай улсын төмөр замын өргөн Оросынхтой адил. Товчхондоо дэлхий дээр хоёр улс л ийм царигийн төмөр замаар ачаа бараа, хүн хөсгөө тээвэрлэдэг. Дэлхийн стандартаас хэдхэн миллиметрээр зөрсөн төмөр замаасаа болж Орос манай хоёр багагүй асуудалтай нүүр тулсаар яваа. Төмөр замын рейс, бетон дэр гэх мэтээ шинэчилж, солих гэж бөөн асуудал болдог аж. Рейс төмөр гэхэд л төмөрлөгийн үйлдвэр болгоны хийдэг эд биш гэнэ. Япон төмөрлөгийн үйлдвэрийн олон компанитай ч ганцхан үйлдвэр рейс төмөр хийдэг юм байна. 120 мянган км төмөр замтай хятадууд хүртэл хурдан галт тэрэгний өндөр хүчин чадлын рейс төмрөө Японоос авдаг аж. Хятадын төмөр замын цариг нь дэлхий даяар хэрэглэдэг хэмжээтэй учраас эрж сурч явахгүйгээр хэрэгцээгээ шийддэг бол бусдаас өөр царигтай бидний хувьд асуудал үүсдэг гэх гээд байна л даа.

Элэгдэл зөвхөн төмөр зам дээр биш дугуйн дээр ч үүсдэг. Улаанбаатар төмөр замын вагоны дугуйнуудын диаметр 935 мм гэсэн тоо дуулддаг. Дугуйнууд нь үрэгдсээр байгаад 800 мм руу орчихсон гэж төмөр замынхан ярьдаг юм билээ. Оросын төмөр замын вагоны дугуйг Украин хийдэг байж. Украинтай муудаж салсан хойд хөршийнхөн хятадуудыг гуйгаад сандарч яваа гэнэ. Манайхан ч гэсэн урд хөршийн үйлдвэрлэгчдийг гуйж яваа гэх сураг байна. Биднээс өөр стандартын төмөр замд тохирсон эд анги, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг урд хөршийнхөн одоогийн төмөр замын рейст тааруулж арай өөр стандартын дугуй хийж өгч байгаа аж. Одоогийн төмөр зам дээр хэтэрхий өндөр чанарын гангаар хийсэн дугуй жирийлгэвэл рейсээ сүйд хийчих гээд байдаг зовлон бий бололтой. Улаанбаатар төмөр зам хятад зүтгүүр авч нэг хэсэг ч явуулсныг санах нэг нь санаж байгаа байх. Хятадын зүтгүүрийн дугуйны төмөр нь хэт чанга учраас яг шаварт сууж байгаа юм шиг рейсээ ухаад хаячихсан гэх яриа дууддаг. Өөрөөр хэлбэл манай төмөр зам дээр сайн зүтгүүр явах аргагүй гэж учир мэдэх улс ярьж байна. Оросууд хуучин зүтгүүр өгөөд байдгийн цаад шалтгаан энэ юм билээ л дээ. Товчхондоо дэлхий даяар хэрэглэдэг 1435 мм-ийн царигтай төмөр замтай бол вагоны дугуй хайж царайчлах шаардлагагүй гэсэн үг. Стандартаа алдсан жижгэрсэн дугуйтай вагонууд хэзээ нэгэн өдөр техникийн аваар гаргавал амьдрал тээж яваа төмөр зам эдийн засагт ямар эрсдэл учруулах бол? Тавихгүй орхиж болохгүй асуулт. Сая дурдсан асуудлууд төмөр замыг улс төрийн биш, эдийн засгийн цонхоор харах цаг нэгэнт ирснийг нотолж байна.

АМЕРИКЧУУДЫН ТОЛГОЙНЫ ӨВЧИН БОЛСОН ТӨМӨР ЗАМЫН ДАЛАН

Төмөр зам барьж нүүрсээ тээвэрлэнэ, нүүрсээ зарж их хэмжээний доллар олно, олсон валютаараа бусад салбараа сэвхийлгэж эдийн засгаа тэлнэ гэж амбицалж суугаа монголчуудын хувьд нүүрс зөөдөг төмөр замыг яаж, ямар шийдэлтэйгээр барих вэ гэдэг том асуулт болох нь. Хүнд даацын төмөр замын тухайд далангийн асуудал анхаарал татсан сэдэв юм байна. Салхи шуурга, элсний нүүдэлтэй говьд газар дээр шууд шороо овоолж далан босгох зөв шийдэл биш гэж дэлхийн улс орнууд яриад эхэлчихэж. Урд хөршид гэхэд уул уурхайн бүтээгдэхүүн тээвэрлэх хүнд даацын төмөр замын даланг газар дээр шороо овоолж биш, газар ухаж шийджээ. Төмөр замаа газрын гадаргуутай тэгш хэмнэлд баривал элсний нүүдэл, салхи асуудал биш бололтой. Энэ мэт шинэ төмөр замыг инженерийн байгууламж талаас нь нарийвчилж харах шаардлага байгаа аж. Газар дээр ил овоолсон далангийн хувьд бас нэг асуудал үүсдэг юм байна. Тоосрох чанараараа гурил, цементтэй адилхан гэгддэг нүүрсний тоос ил харагдах даланд том асуудал тарьдаг байна. Вагон явах тусам нүүрсний тоос далан руу бууж, бороо орохоор далангийн шороонд шингэдэг гэнэ. Нүүрсний тоос шороо руу шигэхээр тэлэх процесс явагддаг, үүнээс шалтгаалж далан хагарч гэмтдэг зовлонг өндөр хөгжилтэй Америкийн бизнес эрхлэгчид хүртэл амсаж эхэлжээ. АНУ-д хамгийн сайн нөхцөлөөр хийсэн төмөр зам дээр жилдээ нэг удаа осол гарч вагон өнхөрдөг нь ийм учиртай аж. Төмөр замыг тун нарийн инженерийн байгууламж гэдгийг нь батлах иймэрхүү жишээ дурдвал өчнөөн кейс бий юм билээ.

Эцэст нь өгүүлэхэд:

Төмөр замын эдийн засгийг ойлгоё гэвэл эхлээд гинжин холбоотой бүхэл бүтэн систем гэж харах учиртай юм байна. ӨнөөдөрУлаанбаатар төмөр замаар нэг галт тэрэг ихдээ 40 вагон чирч явдаг. Харин уул уурхайн төмөр зам дээр багадаа нэг км 500 метр урт цуваа явдаг. Тийм төмөр замыг барьж байгуулъя гэвэл Улаанбаатар төмөр замтай холбох тухай яриа амьдралаас зөрсөн зураг гэнэ. Тодруулж хэлбэл төмөр замын эдийн засгаас гажсан хувилбар болох нь. Уул уурхайн төмөр замыг бүтээгдэхүүнээ ачиж тээвэрлэх компаниуд нь барьж ашигласан жишээ дэлхийгээр нэг бий. Эдгээр жишээг төмөр замыг эдийн засаг талаас нь харсан ашигтай шийдэл гэж ярих эдийн засагч олон байдаг.

Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төвд “Инээмсэглэл-Эерэг хандлага” нээлттэй хаалганы өдөрлөг боллоо. Тус төвөөс олон нийтэд нийгмийн эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээг сурталчилж, хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд, иргэдэд нийгмийн эрүүл мэндийн бүхий л сэдвээр мэдээлэл өгч, алба хэлтсүүд нь үйл ажиллагаагаа танилцуулж, эрүүл мэндийн боловсрол олгох гарын авлагуудаар үзэсгэлэн дэлгэсэн юм.

Энэ үеэр Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн Эрүүл мэндийг дэмжих, өвчлөлөөс урьдчилан сэргийлэх албаны дарга С.Гэрэлмаатай ярилцлаа.

-Хүн инээхэд бие болоод сэтгэл зүйд нь ямар эерэг өөрчлөлт гардаг вэ?

-Чин сэтгэлээсээ инээж байгаа хүний сэтгэл санаа, бие махбодод эерэг өөрчлөлт гардаг. Агшчихсан байсан булчингууд тэлдэг. Тэлснээр цусны эргэлт сайжирч бодисын солилцоо нэмэгддэг. Үүнийг дагаж инээсэн хүний сэтгэл санаа өөдрөг болно. Гэхдээ чин сэтгэлээсээ инээж байгаа хүн, хуурамчаар инээж байгаа хүний хооронд ялгаа их. Чин сэтгэлээсээ инээж байгаа хүний бүх булчин ажилладаг. Хүн чин сэтгэлээсээ инээхэд нүдний хоёр талд байдаг муурын үрчлээ гэж нэрлэдэг үрчлээ гарч ирнэ. Ингэснээр нүүрний бусад булчин ажиллаж эхэлдэг. Хуурамчаар инээж байгаа хүний зөвхөн амны гурвалжин булчин буюу ам, хамар, уруулын булчин хөдөлдөг.

-Инээмсэглэцгээе гэж уриалаад байдаг. Гэтэл манай нийгэмд инээмсэглэх арга алга, шалтгаан алга гэцгээдэг. Тэгэхээр “Инээе, инээмсэглэцгээе” гэдэг нь нэг талаар их хэцүү шаардлага болчихоод байна уу даа?

-Инээмсэглэсэн хүн ямар ч зүйлийг эерэгээр хардаг. Юмыг эерэгээр харсан хүн инээдэг. Бүх юмыг буруугаар хардаг хүн ууртай. Жишээ нь, хүнтэй мэндлэхэд инээмсэглээд “Сайн байна уу” гэх, эсвэл зүгээр л “Сайн уу” гэж хэлэх нь хоёр өөр сонсогддог. Хэн нэгэн хүн өөртэй нь инээмсэглээд “Сайн байна уу” гэж мэндлэхэд тэр өдөржингөө өнөөх хүний инээмсэглэсэн царай нүдэнд харагдаж, эрч хүчтэй, гоё энергитэй явдаг. Тийм учраас Эрүүл мэндийн яамнаас “Инээмсэглэл-Эерэг хандлага” гэж уриалж байгаа. Инээмсэглэсэн хүн эерэг хандлагатай. Муу муухайг харсан хүн инээхгүй. Чин сэтгэлээсээ инээж байгаа хүн муу муухайг харахгүй. Инээд нь хүнд бүхэл өдрийн эрч хүч өгдөг учраас ийнхүү уриалаад байгаа юм.

-Инээдийг хэвшүүлэх гэж байх уу. Өдөрт хичнээн удаа инээвэл зүйтэй вэ. Инээхийн тулд яах ёстой вэ. Яавал нүүрэндээ инээмсэглэл тодруулах вэ. Та аргуудаас нь зааж өгнө үү?

-Хандлагаа л өөрчилнө. Тухайн хүн хандлагаа л өөрчилж байж инээнэ. Бүх харах өнцөг нь эерэг хүн инээмсэглэж явдаг. Бүх юмыг муухайгаар харахгүй гэсэн үг. Жишээ нь, нэг хүн ууртай байвал “Энэ ууртай, муухай хүн” гээд өөдөөс нь ижилхэн уурлаад хэрэлдэхгүй гэсэн үг. Хэрвээ тэр ууртай байгаа хүнтэй хэрэлдвэл бүр л асна. Харин тэгэхийнхээ оронд “Энэ минь хөөрхий ажилдаа түүртжээ. Үүнийг ойлгоё” гээд “Уучлаарай, ах аа, эгч ээ” гээд өнгөрөөчихвөл нөгөө асч байсан хүн чинь намдана. Тийм учраас хандлага, харах өнцгөө өөрчилчих. Харах өнцгөө өөрчилсөн хүн инээмсэглэлээр дүүрэн байдаг. Үйлчилгээний байгууллагын жишээн дээр л гэхэд үйлчилүүлэгч орж ирэхэд “Та сайн байна уу, юугаар туслах вэ” гээд инээмсэглэн угтах, “Та наанаа суугаад хүлээж бай” гэх хоёр огт өөр. “Сайн байна уу, та наашаа суучих” гээд өөдөөс нь хараад инээмсэглэхэд ямар ч үйлчлүүлэгчид таатай сэтгэгдэл төрнө. Өвчтөн, хэрэглэгч гэдэг талаас нь биш хүн гэдэг талаас нь харвал тухайн хүн бүх юмаа уудалж ярина, бүх зовлонгоо хэлнэ. Анх угтахдаа л таагүй сэтгэгдэл төрүүлбэл “Энэ ч дээ, намайг ойлгох хүн биш байна” гэж бодоод өнгөц харилцаад л яваад өгчихнө.

-Танай төвөөс инээмсэглэлийн чиглэлээр судалгаа явуулж үзсэн үү. Хотод хүмүүс их инээдэг үү. Хөдөө их инээдэг үү. Эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн аль нь их инээдэг вэ гэдэг ч юм уу?

-Тийм судалгаа байхгүй. Харин стресс, уур бухимдал дээр манайх судалгаа явуулсан. ДЭМБ-ын 2010, 2013 онд явуулсан “Стресс бухимдалд өртөж байгаа байдал болон хүчирхийлэлд өртөж байгаа байдал” гэсэн судалгаа л бий. Түүнээс биш инээмсэглэлтэй холбоотой судалгаа одоогоор алга.

-Монголчууд инээмсэглэж байгаа хүнийг “Чи юундаа инээгээд байгаа юм. Намайг шоолоод байна уу”, “Юундаа тэнэг юм шиг ганцаараа инээгээд байгаа юм”, “Ямар хэрэг хийчихээд худлаа инээгээд байгаа юм”, “Худлаа инээсэн зальтай царайтай” гэдэг. Нэгнээ инээмсэглэхэд дагаж инээмсэглэдэггүй?

-Манай монголчууд ерөнхийдөө инээх дургүй хүмүүс байдаг. Төв царайтай гэх юм уу даа. Сүүлийн үед стресс, бухимдал их, нийгмийн хандлага дандаа сөрөг байна. ДЭМБ-аас зөвлөж байгаа. Сэтгэл гутрал, сэтгэцийн эрүүл мэнд, сэтгэцийн бүх асуудал сэтгэлээ нээхээс эхэлдэг. Сэтгэлээ нээсэн хүн тэр яриагаа инээгээд дуусгадаг. Тийм учраас сэтгэл гутрал, сэтгэлзүйн тулгамдсан асуудлаас сэргийлэхийн тулд өөрийгөө нээ, нээлттэй ярилц. Манай монголчууд хүнд муугаа үзүүлэхгүй гээд тулгарсан асуудлаа хүнд ярьдаггүй, ярилцахаа больсон байна. Өсвөр насны хүүхдүүдээ сонсохоо больчихсон байна. Материаллаг зүйл дээр илүү анхаардаг болсон байна. Эцэг, эх нь “Чи юугаар дутсан гэж ийм буруу юм хийсэн юм бэ, би чамайг юугаар ч дутаагаагүй байх шүү, яагаад ингэчих вэ” гэдэг. Тэгэхээр өсвөр насныхан өөрийг нь сонсдог найз нөхдөдөө ярьдаг. Яагаад вэ гэвэл “Аав ээжид хэлбэл намайг ална, тална” гэж айдаг. Өсвөр насны хүүхдүүдтэйгээ нээлттэй ярилцдаггүй чинь монголчуудын хамгийн дутагдалтай тал. Аяндаа энэ том хүн болно гээд зөнд нь хаячихдаг. Бага насны хүүхдээ эрхлүүлээд хайрлаад хөтлөөд явж байгаад нэгдүгээр ангид оруулаад тавдугаар анги хүртэл нь анхаарч байгаад өсвөр насанд ирэнгүүт нь тоохгүй хаячихдаг. Ярилцдаггүй хүний хэл яриа хөгждөггүй, сэтгэлзүйгээ илэрхийлж чаддаггүй, ууртай бухимдалтай хүн болдог. Тийм болохоор мэргэжлийн хүмүүс юу гэж зөвлөдөг вэ гэхээр нээлттэй ярилцаач ээ гэдэг. Нээлттэй ярилцахын тулд наад смарт утсаа оролдохоо боль. Гэр бүлдээ амьд харилцаа бий болго. Амьд харилцаа бий болго гэхээр манайхан өөдөөс мөнгө төгрөг яриад “Хамт кино үзэх гэхээр мөнгө алга” гэдэг. Амьд харилцаа гэдэг чинь ерөөсөө л ярилцах. Хөгжилтэй явдлаа ярилцах, хүүхдийнхээ бага насны тухай, хүүхэд тань хэдэн кг жинтэй төрж байсан юм, яагаад хүүхдэдээ тийм нэр өгөх болсон юм гэдгийг өөрт нь аав ээж нь ярих нь хүүхдэд их гоё мэдрэмж төрүүлнэ. Тэр мэдрэмжийг хүүхдэдээ өгч чадсан эцэг, эх гэр бүл ууртай бухимдалтай, бусдыг боддоггүй зөвхөн амиа боддог бэртэгчин зангаас аврагддаг. Монголчуудад хүүхдүүдтэйгээ ярилцдаггүй цаг нь их. Найзыгаа сонсоод байдаг, аав ээжийгээ сонсоод байдаг. Тэгсэн хэрнээ өөрийнхөө хүүхдүүдийг сонсдоггүй. Бусдын төлөө яваад байгаа мөртлөө гэр бүлийн дотны хүмүүс бүр эхнэр, нөхрөө мартчихдаг. Гэтэл нөхөр, эхнэр нь өөр хүнтэй илэн далангүй ярилцаад эхэлдэг. Бид яагаад гэр бүлдээ ярилцаж болдоггүй юм бэ. Таван ам бүлтэй айл байлаа гэхэд яагаад тавуулаа сууж байгаад ярилцаж болдоггүй юм бэ. Өнөөдөр юу юу болов гээд асуучихдаггүй. Тойрч суугаад хоолоо идчихдэг айл ховор болсон. Ажил ихтэй. Нөгөөдөх нь оройтож ирээд өөрт нь үлдээсэн хоолыг халааж идчихээд юу ч ярихгүй унтчихдаг. Ийм амьдралаа болиоч ээ гэдгийг хэлье.

-Хүн инээмсэглэхгүй удвал ямар сөрөг өөрчлөлтүүд гарах вэ?

-Сэтгэл гутралд орно. Ганцаараа байхыг илүүд үзнэ. Сэтгэл гутралд ороход маш олон сөрөг шинж илэрдэг. Нойргүйднэ, архи дарсанд орно. Би хэнд ч хэрэггүй амьтан мэтээр өөрийгөө бодож эхэлнэ. Энэ бол анхны шинж тэмдгүүд.

-Инээдэггүй, байнга хөмсөг зангидсан ууртай царайтай хүмүүс байдаг. Тэд юу бодвол инээх вэ?

-Хайртай, дотны хүнээ бодоход л хүний нүүрэнд инээмсэглэл тодордог. Ээж хүн хүүхдээ бодоход инээмсэглэдэг. Эмэгтэй, эрэгтэй хүн хайртай хүнээ бодоход инээмсэглэдэг. Хөгжилтэй үеүдээ дурсахаар инээхгүй ч гэсэн аяндаа хүний нүүрэнд инээмсэглэл тодордог. Уур бухимдалтай үедээ энэ аргыг ашиглавал тухайн хүний сэтгэл тайвшралд өртөөд ярзайтлаа инээхгүй ч инээмсэглэл тодруулж байдаг. Та хэрвээ инээж чадахгүй байгаа бол хайртай хүнээ, хүүхдээ найман удаа тэвэр гэдэг.

-Өдөрт үү. Нэг дор уу?

-Өдөрт. Найман удаа тэвэрч чадахгүй бол хайртай хүмүүс зүгээр л гарынхаа аль нэг хэсгээр шүргэлцэх төдийд л хайрын гормон ялгараад аяндаа хайрлах сэтгэл төрөөд инээмсэглэдэг. Тиймээс хайртай дотны хүнтэйгээ гар барихад, зүгээр биед нь хүрэхэд л сэтгэл тайвширч, инээмсэглэл тодордог. Ярихгүй ч гэсэн ингэж хүрэлцэхэд тийм эерэг өөрчлөлт явагддаг. Тиймээс ДЭМБ-аас “Өсвөр насны хүүхэдтэйгээ ярилцах боломжгүй бол тэвэр” гэж байгаа юм. Зүгээр л тэднийгээ тэвэр.