Month: March 2019

Сэтгэцийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн ерөнхий захирал АУ-ы доктор дэд профессор Л.Насанцэнгэлтэй ярилцлаа.

---

-Сэтгэл гутралын өвчин манайд тохиолдох нь элбэг болжээ. Шалтгаан нөхцөл нь юу юм бол?

-Сэтгэл гутрал бол зонхилон тохиолдох сэтгэцийн зургаан эмгэгийн нэг. Дэлхийн хүн амын дөрвөн хүн тутмын нэг нь амьдралын хугацаанд сэтгэл гутралаар өвчилдөг гэж үздэг. Даамжирвал хөдөлмөрийн чадвар алдагдахад хүргэх эрсдэлтэй өвчин. Сэтгэцийн эмгэг нь 2005 онд дэлхий нийтийн өвчлөлийн 10 хувийг эзэлж байсан бол 2020 гэхэд 15 хувь болж нэмэгдэнэ гэж тооцоолсон байдаг. Нийгэм хөгжихөд сэтгэцийн эмгэг дагаад өсдөг. Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын баруун бүсийн хөгжингүй орнуудад мэдрэл сэтгэцийн эмгэг хүн амын 27 хувийг эзэлж байхад хөгжиж буй орнуудад 15 хувьтай байдаг. Хөгжилтэй оронд сэтгэл гутралын эмгэг өндөр байдаг нь энэ үзүүлэлтээс харагдаж байна. Манайд сэтгэцийн эмгэгийн тархалт бусад өндөр хөгжилтэй орнуудтай харьцуулахад 4-6 дахин бага байсан. Одоо нийгэм хөгжөөд сэтгэцийн эмгэг өссөн байна. 2013 онд Сэтгэцийн эрүүл мэндийн үндэсний төв зонхилон тохиолдох сэтгэцийн эмгэгийн судалгаа хийсэн л дээ. Үүнийг 1982-1994 оны судалгаатай харьцуулахад стрессийн шалтгаант сэтгэцийн эмгэг 10 дахин өсөөд, архинд донтох эмгэг 40 дахин өссөн байгаа юм. Сэтгэл гутралыг хүмүүс тэр бүр анзаардаггүй эмгэг. Тухайн хүнд ямар нэгэн зүйлд дур сонирхолгүй болох, үйлдэл хөдөлгөөн удаашрах, хоолонд дургүй болох, бэлгийн дур буурах зэрэг шинж тэмдгээр илэрнэ. Шалтгаангүйгээр сэтгэлээр унах, гутрах зэрэг нь энэ эмгэгийн нөлөөлөл. Ажлын идэвхгүй болчихдог. Ийм эмгэг гол төлөв эмэгтэйчүүдэд зонхилон тохиолддог.

-Сэтгэл гутрал даамжирвал юунд хүрэх вэ?

-Сэтгэл гутралтай удаан явж хүндэрвэл амиа хорлох эрсдэл өндөр байдаг.

-Сая Улсын прокурорын ерөнхий газраас гаргасан судалгаанаас харахад амиа хорлолтын 85 хувийг эрчүүд эзэлж байгаа гэдгийг онцолсон байсан. Энэ юутай холбоотой вэ. Монгол эрчүүд ийм сэтгэлийн хатгүй болчихсон хэрэг үү?

-Би сэтгэл гутралаар гол төлөв эмэгтэйчүүд өвчилдөг гэж хэлсэн. Харин сэтгэл гутралд автаж амиа хорлосон тохиолдлуудыг харахад эрэгтэйчүүд эмэгтэйчүүдээс 4-5 дахин илүү байсан. Олон улсын судалгаанаас харахад ч эрэгтэйчүүд гол төлөв амиа хорлосон байдаг.

-Манай эрэгтэйчүүдийн амиа хорлож байгаа шалтгаанууд нь юу байдаг вэ. Бид түүхээ эргээд харвал дайн тулаан, хэлмэгдүүлэлт гээд хагацал зовлон бишгүй үзсэн сэтгэлийн хаттай улс шүү дээ. Одоо багахан л асуудал тулгарахад өөрийгөө дүүжилчих гээд байдаг болж?

-Дэлхий нийтэд 35 хүртэлх насны эрчүүдийн нас баралтын нэг, хоёрдугаар шалтгаан нь амиа хорлох байдаг. Ийм насны хүмүүс өвчнөөр нас барахгүй шүү дээ. Амиа хорлож байгаа хүмүүсийг сэтгэцийн эмгэгтэй гэх гээд байдаг. Судалгаанаас харахад 0.5 хувь нь л сэтгэцийн эмгэгтэй, 99.5 хувь нь эрүүл хүмүүс байна лээ. Улсын прокурорын ерөнхий газар, Цагдаагийн ерөнхий газрын хамтарч хийсэн судалгаанаас харахад сүүлийн таван жилийн хугацаанд нийт 2055 хүн амиа хорлосон байна. Үүнээс үзэхэд 47 хувь нь баталгаат түвшингээс доош амьдралтай гэж гарсан байгаа юм. Дани улсын туршлагаас ч харахад амиа хорлохоос урьдчилан сэргийлэхэд хийж байгаа эхний алхам нь иргэдийн амьжиргааг дээшлүүлэх байсан. Үүнээс сэргийлэхэд хүүхдийн төлөвшилт чухал байдаг. Амиа хорлож буй хүмүүсийн зан үйлийг судлахад дуу муутай, хүнтэй сэтгэлээ нээж ярьдаггүй, дотогшоо хүмүүс их байдаг. Дээрээс нь гэр бүлийн маргаантай, архидалттай, дарамттай орчинд өссөн хүүхэд амиа хорлох тохиолдол их. Ийм орчинд өссөн хүүхэд сэтгэл зүйн дархлаа муутай иргэн болж төлөвшдөг. Тулгарсан асуудлыг шийдэхдээ амиа хорлох гаргалгааг сонгох жишээ олон бий. Гэр бүлийн салалт, хойт эцэг эхийн хандлага амиа хорлоход хүргэдэг. Сүүлийн үед хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр өндрөөс үсэрч амиа хорложээ, хүнд дурлаад өөрийгөө боомилжээ гэх зэрэг мэдээг дэлгэрэнгүй нэвтрүүлж байгаа нь өсвөр насныханд сөрөг сэдэл төрүүлээд байна. Хүн амиа хорлох шийдвэрийг хоромхон хугацаанд л гаргаж эрс шийддэг. Үүнээс урьдчилан сэргийлэх нь чухал. Энэ ажлыг Хууль зүй дотоод хэргийн яам, НХХЯ, ЦЕГ, ГБХЗХГ зэрэг байгууллагууд хамтарч хийх ёстой. Манайд амиа хорлолтыг бүртгэх мэдээлэх тогтолцоо алга. Бүртгэх, мэдээлэх тогтолцоо бий болгох ажлын хэсгийг Эрүүл мэндийн яамнаас гаргасан байгаа. Энэ ажлын хэсэг хоёр дахь удаагаа хуралдаж Засгийн газрын тогтоол, журам гаргаж амиа хорлох оролдлогыг бүртгэж, урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг авахаар болсон. Үүнд НХХЯ, БСШУСЯ-ын оролцоо чухал. Хамтарч энэ ажлыг хэрэгжүүлэхээр зөвлөж байгаа.

-Хүүхдээ сэтгэлийн дархлаатай иргэн болгож төлөвшүүлэхэд эцэг эхчүүд юуг анхаарах вэ?

-Эцэг эхчүүд хүүхдэдээ цаг гаргаж, ярилцаж байх нь тулгарсан бэрхшээлийг даваад гарах сэтгэлийн хаттай иргэнийг бэлтгэж байгаа хэрэг. Хувь хүний сэтгэлийн дархлаа чухал. Манайхан хичээлдээ сайн, англи хэлтэй төгс хүүхдийг бодоод байдаг. Үнэндээ зөв төлөвшилтэй, зөв харилцдаг, өөрийгөө зөвөөр илэрхийлдэг, өөртөө тулгарсан асуудлыг хялбар зөв аргаар шийдвэрлэх ухаанд суралцуулах хэрэгтэй. Ийм иргэн нийгэмд илүү үнэ цэнэтэй. Мэдээж сурч боловсроход нь тодорхой хэмжээнд анхааралгүй л яахав. Хэтэрхий их ачаалал өгөх нь мэдрэлийн ядаргаанд оруулчихдаг. Ийм хүүхэд өөртөө итгэлгүй, аймхай болж төлөвшинө. Хүүхдэдээ цаг гаргаж, үгийг нь анхааралтай сонсч, өөрөөр нь сайн яриулж байх хэрэгтэй. Улмаар тохирсон асуудлыг өөрөөр нь шийдвэрлүүлж байх нь өөртөө итгэлтэй болгоход тустай. Аливаа асуудал гарахад амиа хорлох биш, асуудлыг оновчтой шийдэх чадвартай иргэнийг бэлтгэнэ гэсэн үг. Ийм хүн хувь хүний нөлөөнд автдаггүй, хорт зуршилд “үгүй” гэж хэлж чаддаг ухамсартай болно. Ийм хүн сэтгэл гутралаас өөрийгөө сэргийлэх дархлаатай байдаг.

-Манайхан хүүхдэдээ “хүний дор орж болохгүй” гэж хүмүүжүүлээд байх шиг. Энэ талаар та юу гэж зөвлөх вэ?

-Сэтгэцийн эмч нарын санааг зовоож буй асуудал энэ. “Чи заавал тэрнээс илүү байх ёстой” гэж төгс төгөлдрийн үзэлтэй болгож хүмүүжүүлж байна. Хүн болгон хүнээс илүү байх албагүй. Хүн болгон өөрийн гэсэн ертөнцтэй шүү дээ. Өөр нэг асуудал нь хар амиа бодсон үзлийг хүүхдэдээ суулгаад байна. Хүнд тусалдаггүй, заавал илүү гарах гэсэн сэтгэхүйтэй байвал тухайн хүн насан туршдаа аз жаргалгүй, ганцаардаж амьдарна гэсэн үг. Атаархах, хүнд муу санах, үзэн ядах зэрэг нь сөрөг бодол л доо. Ийм үйлдэл хөдөлгөөн хийх нь яваандаа зуршил болж зан үйл болон төлөвшдөг. Эргээд хувь хүнд сөргөөр нөлөөлдөг байхгүй юу. Сэтгэл гутралд автахад хүргэнэ.

-Хотжилт гэдэг хувь хүнээс асар их хурд шаарддаг. Богино хугацаанд их ажил амжуулах ёстой. Энэ нь сэтгэл гутрал автахад нөлөөлөх үү?

-Нөлөөлж болно. Хувь хүнээс их ачаалал шаардана гэсэн үг шүү дээ. Замын түгжрэл, хүмүүсийн таагүй харилцаа, гэр бүлийн таагүй харилцаа, ажлын ядаргаа зэрэг нь стресс болдог. Гоё хоол хийе гээд хийхэд стресс болохгүй. Энэ хоолыг яаж хийнэ дээ гэж дургүйцэх сэтгэл нь стресс болж байгаа юм. Юманд өгч байгаа хариу урвал стресс болдог. Энэ нь хүнийг сэтгэл гутралд оруулах шалтгаан болдог.

-Сэтгэл гутралыг хувь хүн хэрхэн даван туулах вэ?

-Сэтгэцийн эрүүл мэнд гэхээр хүмүүс эмч, эмнэлгээс хайгаад байдаг. Гэтэл манайх 135 сэтгэцийн эмчтэй 3.2 сая хүнтэй учир нэг эмчид 20 гаруй мянган хүн ногдож байгаа юм. Сэтгэл гутралаас урьдчилан сэргийлэхэд хувь хүний ахуй амьдралын дэглэм маш чухал. Жишээ нь нойр, хоол, ажил, амралтын дэглэм. Мөн цагийн менежмэнт, хувийн зохион байгуулалт хэрэгтэй. Өөрт тулгарсан асуудлаа яаралтай, зөв замаар шийдвэрлээд сурчихвал сэтгэл гутралын эмгэгт өртөхгүй.

“Боловсрол” телевизийн зохион байгуулсан “Оддын академи” шоунаас төрөн гарсан “The Wasa­bies” охидын хамтлаг “Шарк танк” нэвтрүүлэгт орж 100 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалт авч чадсан билээ. Тус хамтлагийн ахлагч Буяндуламтай ярилцлаа.

---

-“Шарк”-уудаас 100 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалт авсанд баяр хүргэе?

-Баярлалаа.

-Хөрөнгө оруулалт авч чадна гэдэгтээ хэр итгэлтэй байсан бэ?

-Хамтлагаараа ороод үзье гэсэн шийдвэрийг гаргасан. Нэлээд айдастай байсан. Дэмжих болов уу гэсэн найдвар байсан ч бүрэн итгэлтэй байгаагүй. Бид 100 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хүсээд оронд нь бичлэгийн эрхээсээ олсон ашгийнхаа 50 хувийг амалж орсон. Тэгээд 100 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалт авахаар болсон.

-“Шарк”-уудаас хэн хэн нь дэмжих бол гэсэн таамаг байсан уу?

-Д.Энхтүвшин, Ж.Оюунгэрэл “шарк”-ууд маань урлагт сонирхолтой гэж сонсч байсан учраас тэднийг дэмжих байх гэж бодож байсан шүү.

-“Шарк танк”-д анх удаа хамтлаг, тэр дундаа олонд танигдаагүй охидын хамтлаг ороод 100 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалт авсан гэхээр хүн бүр гайхаж сонирхож байна?

-Фэйсбүүк болон сошиал дээрх хандалтуудыг ажиглахад тиймэрхүү хандлагууд байсан. Гэхдээ дийлэнх нь эергээр хүлээж авсан. Анх удаа “Шарк танк” нэвтрүүлэгт хамтлагаараа урлагаа төлөөлж орсонд магтсан ч хүмүүс байсан, шүүмжилсэн хэсэг ч байсан. “Юугаа ч мэдэхгүй хүүхдүүд хөрөнгө оруулалт авчихлаа” гэдэг тийм байдлаар шүүмжилж байгаа хүмүүс ч байсан.

-Танай хамтлаг “Боловсрол” телевизийн “Оддын академи” шоунаас төрөн гарсан хамтлаг. Уг шоу саяхан л болж байсан санагдана?

-Тус телевиз “Оддын академи” шоуг 2017-2018 оны хооронд зохион байгуулсан. Шоу маань хоёр сарын хугацаанд үргэлжлээд охид маань хамт амьдраад, багш нараасаа суралцсан. Энэ шоу нь реалити болон концертыг хослуулсан хэв маягтай байсан. Бид реалитигаа хийгээд долоо хоногийнхоо төгсгөлд тоглолтоо хийгээд шүүгч нараараа дүгнүүлээд явдаг байсан. “Боловсрол” телевиз бидэнд маш их зүйлийг зааж сургасан. Бидэнд энэ том боломжийг нээж өгсөн. Хамгийн гол зорилгодоо хүрэхэд хамгийн их ойртуулж өгсөн хүмүүс. Тийм учраас “Боловсрол” телевизийнхэндээ баярлаж явдаг. Зарим хүмүүсийн сэтгэгдлийг уншихад “Та нар “Боловсрол” телевизийн шоунаас гарсан биз дээ. Тус телевизийнхэнд хаягдчихсан юм уу” гэсэн сонин хандлагууд ажиглагдсан. Тэр нь бидэнд хэтэрхий өрөөсгөл санагдсан. Тус телевизийнхэн биднийг боловсруулаад цаашаа явахад бэлэн болгоод гаргаад өгчихсөн. Энэ бол тэр хүмүүсийн бидний төлөө хийж өгсөн маш том зүйл. Биднийг насаар нь ивээн тэтгэж, бүхий л насаар нь авч явна гэсэн үг биш. Үүнийг л хүмүүс буруу ойлгосон юм шиг санагдсан.

-Танайх хэдэн гишүүнтэй хамтлаг вэ. Хэдээс хэдэн насныхан байна вэ. Ямар сургуульд сурцгаадаг вэ?

-Манай хамтлаг таван гишүүнтэй. 16-19 насны өсвөр үеийн охид. Сургуулийн хувьд бүгд өөр өөр чиглэлээр сурдаг. Миний хувьд Солонгос судлалын чиглэлээр сураад сая төгссөн. Жүжигчин, олон улсын харилцаа гэсэн чиглэлээр тус тусдаа сурч байгаа. Нэг маань ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагч.

-Хөрөнгөө босгочихсон учраас одоо та нарын зүгээс л бүх юм шалтгаална. Маш их ачаалалтай, байнгын бэлтгэлтэй байх болох нь дээ?

-“Шарк танк” нэвтрүүлэг дээр ч хэлсэн л дээ. “Оддын академи” шоу дуусаад бид 100 сая төгрөгийн продюссингийн гэрээний шагнал авч байсан. Энэ гэрээ маань нэг жилийн хугацаанд маш амжилттай болж өнгөрсөн. Манай хамтлагийн продюсероор хөгжмийн зохиолч, продюсер Б.Наранзун ах ажиллаж байгаа. Жилийн хугацаанд бид маш сайн багийг бүрдүүлж ажиллаж чадсан гэж үзэж байгаа. Тиймээс яг энэ багаараа цаашдаа, 2019 ондоо ажиллана. Тийм болохоор уран бүтээлийн хувьд бидэнд санаа зовох зүйл байхгүй. Өнгөрсөн жил манай хамтлагийнхан маш завгүй байсан. Хичээлийнхээ хажуугаар бэлтгэлээ хийгээд уран бүтээлээ туурвиад явж байсан. Энэ гэрээн дээр ч яг тэр хэмнэлээрээ явах байх гэж бодож байна. Ямартаа ч биднийг дэмжээрэй. Бид та бүхнийхээ итгэлийг алдахгүй. Улам их хичээх болохоор чадлаараа дэмжиж өгөөрэй гэж хүсье.

-Хөгжмийн ямар урсгал чиглэлд хамаарагдаг вэ, танай хамтлаг?

-“The Wasabies” хамтлаг поп дуу дуулдаг. Дуу бүтээхдээ продюсертойгоо ярилцдаг. Уянгынх байх уу, бүжигтэй байх уу гээд зөвшилцөнө.

Бид хөгжмийн нэг урсгал, төрөлд баригдахгүйгээр олон төрлөөр уран бүтээлээ туурвиж үзэж байгаа. Манай хамтлагийн анхны цомог маань 253 орны флатформ дээр худалдаанд гараад эхэлчихсэн байгаа. Удахгүй цомгоо хэвлүүлэх гэж байгаа.

-Нийгмийн маш олон салбар бий л дээ. Тэрэн дундаас урлагт хүн багаасаа дурласнаар ямар гол шинж чанаруудыг өөртөө суулгаж авдаг гэж боддог вэ?

-Урлагийн хүн маш их хатуужил, тэвчээртэй байх ёстой. Энэ чанаруудыг агуулж чадаж байвал цаашдаа тухайн хүндээ хэрэгтэй. Гол нь хатуужил. Янз бүрийн сөрөг болон эерэг сэтгэгдэлд бэлэн байх, тэвчээртэй, тасралтгүйгээр уран бүтээлээ хийх, бэлтгэлээ завсарлуулалгүй хийж чадаж байвал уран бүтээлч хүний онцлог нь тэр болно.

-Та нар өдөрт хичнээн цагийг бэлтгэлдээ зориулдаг вэ?

-Бид өдөртөө уулзсан тохиолдолд цаг хамаарахгүйгээр бэлтгэлээ хийдэг. Маш удаан хугацаагаар бэлддэг. Охидын маань хичээл ихэвчлэн 18 цагаас хойш тардаг. Жүжигчнээр сурдаг гишүүний маань хичээл 20, 21 цагаас тардаг. Тэгэхээр хичээл нь тарсан хойно бүгд зааландаа цуглаад бэлтгэлдээ орно. Тэгсэн тохиолдолд шөнө 01, 02 цаг хүртэл бэлтгэлээ хийдэг. Цагт баригдахгүй бэлтгэлээ базаадаг гэж хэлж болно.

НҮБ-ын Био ёс зүйн шинжээч, анагаахын шинжлэх ухааны доктор, профессор, Монголын уламжлалт анагаах ухаан холбооны ерөнхийлөгч асан, “Ламын гэгээн Лувсанданзанжанцан судлал” төвийн удирдах зөвлөлийн гишүүн Бадамжавын Болдсайхантай хөөрөлдлөө.

---

-Монгол даяар төдийгүй дорно дахинд суу алдраа мандуулсан номын их хүмүүн Эрдэнэбандида хутагт, Ламын гэгээн Лувсанданзанжанцангийн мэндэлсний 380 жилийн ой энэ онд тохиож байна. Ямархан намтар цадигтай хүн билээ?

-Арванзургадугаар зууны үеийн Халхын өндөр гэгээн Занабазарын наран саран мэт хоёр шавь Ламын гэгээн Лувсанданзанжанцан (1639-1704), Зая бандида Лувсанпэрэнлэй (1642-1715) хоёр юм. Занабазар өөрийн шавь Лувсанданзанжанцан, Лувсанпэрэнлэй хоёртойгоо шарын шашныг дэлгэрүүлсэн. Халх Монголын газар шашин номын хөлийг суурилуулж, түгээн дэлгэрvvлсэн анхны хүн бол “Ламын гэгээн” хэмээн алдаршсан, бурханы шашны зүтгэлтэн, гүн ухаантан, нэрт оточ, зурхайч Лувсанданзанжанцан болно. Тэрбээр Халхын Хангай ханы өргөн цэцэрлэгт Чингис ургийн алтан аргамжны үзүүрт залгаанд гучдугаар үеийн Хөндлөн цөхүр ноёны хөвгүүн Номун эзний дүү Эрх цөхүр хэмээхийнд арван нэгдүгээр жарны шаргачин туулай жилийн хаврын тэргvvн сарын шинийн арван таванд мэндэлж, таван сүүдэртэйдээ Түвдийн Банчин эрдэнийн эш бошгоор Дашлхүнбэ хийдийн хамбо асан дүвчин Лэгцэглхүндэвийн хувилгаан хэмээн тодорч долоон сүүдэртэйдээ Түвдийн газраас “Гачин” хэмээх зарлигийн багшаар нь залж авчирсан Гачин цорж Лувсаняринпилээс тойн хувраг болж, сахилын нэрийг Лувсанданзанжанцан хэмээжээ. Тэрбээр 17 сүүдэртэйдээ Түвдийн Үй Зангийн газар сургууль ломнир хийхээр морилж, тавдугаар Далай лам Лувсанжамц, Банчин эрдэнэ Лувсанчойжалцан нарт бараалхан, багш шавь барьж, номын мэргэд олноор чуулсан Лхас, Дашлхүмбийн газар сурлага боловсролоо дээшлүүлэн, судар тарнийн болон чойрын номыг үзэж, эм зурхайн эрдэмд суралцсан байна. Лувсанданзанжанцан бол Монголын анхны оточ хүн л дээ.

-Ламын гэгээнтэн Монголын анагаах ухаанд чухам ямар гавьяа байгуулсан бол?

-Эртний Энэтхэгийн “Аюурвед” эмнэлэг цаст Гималайн ар бэл дэх сэрүүн бүс нутгийн нөхцөлд зохицон хөгжих явцдаа өмнөх сонгодог уламжлалыг өөрийн үндэсний хөрсөн дээр өсгөн дамжуулсан нь өнөөгийн түвд эмнэлгийн эх суурь болсон. Улмаар арвандолдугаар зуунаас Төв Азийн хангай, говь хосолсон Монгол орны нөхцөлд Энэтхэг-Түвдийн анагаах ухааны тэрхүү уламжлалыг хоёр дахь удаад нь өсгөн дамжуулж шилжүүлэн шинэчилсэн. Энэ эхлэлийг тавьсан хүний нэг бол Ламын гэгээн Лувсанданзанжанцан. Энэ хүн 1685 онд Мамба дацанг анх үүсгэн байгуулж, “Анагаах ухааны дөрвөн үндэс” номыг шинээр барлаж байсан нь Монголд Энэтхэг-Түвдийн анагаах ухаан уламжлан дэлгэрэхийн эхлэл болсон байдаг. Өөрийн бүтээсэн “Анагаах ухааны язгуур үндэсний тайлбар тодорхой зул” гэдэг номондоо “Анагаах ухааны дөрвөн үндэс” хэмээх сонгодог бүтээлийн доторх “Язгуур үндэс” хэмээхийн агуулга, утга санааг нэг бүрчлэн тайлбарлаж, зарим санааг зохиогчийн зүгээс оруулан дэлгэрүүлжээ.

-Энэ талаарх судалгаа аль хэр хийгдсэн байдаг вэ?

-Бидэнд олдсон судар бичгүүдээс Лувсанданзанжанцангийн бүтээл нь монгол хүн анх удаа түвд хэлээр анагаах ухааны ном туурвиж байжээ гэдгийг батлах баримт яах аргагүй мөн. Лувсанданзанжанцангийн энэхүү бүтээл нь Энэтхэг-Түвдийн анагаах ухааны сонгодог бүтээл болох “Анагаах ухааны дөрвөн үндэс”-ийг эхлэн суралцахад улам ойр дөхөм болгосноороо тухайн үеийн эмнэлгийн сургуульд суралцагчдад гол гарын авлага болж байсан. Энэтхэг-Түвдийн анагаах ухаан дээр суурилан Монголд үүсч хөгжсөн анагаах ухааны сургууль нь цаашид өргөжин дэлгэрч, XVIII-XX зуун гэхэд улиран дэвших зүй тогтлынхоо жам ёсоор хөгжлийн шинэ шатанд орж, “дээд нэгдэл” нь “Монгол уламжлалт анагаах ухаан” гэсэн цогц эрдэм ухааныг бий болгосон. Ингэж Энэтхэг-Түвд-Монголын уламжлалт анагаах ухаан 3500 гаруй жилийн турш өмнөөсөө умар зүг рүү, цаст Гималайн өврөөс ар бэл рүү, нэг ёсондоо халуун бүсээс сэрүүн бүс рүү цаашлаад бүр говь, хангай, тэгш тал, эрс тэс уур амьсгалд зохицон хөгжлийн шаталсан дээд эрчимд хүрсэн түүхтэй. XX зуун гэхэд Монгол, Түвдийн өндөрлөгөөс Алтай, Хангай, Монгол Дагуур, Их Хянган, Дундад Халх, Сибирь, Зүүн Европ хүртэлх өргөн уудам газар нутгийн ургамал, амьтан, эрдсийн гаралтай эмийн түүхий эдийн болон нутаг орондоо зохицсон хоол унд, ахуй амьдралын онцлог байдлууд хэвшин тусгагдсан байна. Энэхүү нөр их мэдээллийн санг бий болгоход монгол оточ нарын олон арван бүтээл, тэдний онолын шинэ санаанууд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн л дээ. Тухайлбал, XIX зуунд Сүмбэ хамба Ишбалжирын үндсэн өвчний тухай онолын шинэ санаа, эмт бодисыг таних арга зүй болон XX зуунд Архангайн Цахирын Лүнрэг Дандарын өвчтөнд алдаагүй зөв онош тавихад Буддын логикийн магадлан шинжлэх арга, зарчмыг хэрэглэж, одоо, өнгөрсөн, ирээдүйд чухам ямар болохыг тодорхойлох арга зүй зэрэг монгол сонгодог анагаах ухааны эрдмээр улам нарийсгасан онолын болон хэрэглээний шинэ сэвүүн үр дүнг цохон дурдаж болно. Энэтхэг-Түвд-Монгол эмнэлгийн гурван мянга гаруй жилийн түүхэн уламжлалыг харуулах гол сонгодог бүтээлүүдэд тулгуурлан мэдлэгийн өсөлтийн зүй тогтлыг илэрхийлэх оролдлого хийсэн өнөөгийн бидний судалгааны үр дүнд уламжлалт анагаах ухааны онол арга зүйн шинэчлэлт нь IX-X зуунд Түвдэд, XIX-XX зуунд Монголд явагдсан болох нь тодорхой байна. Энэ нь чухамдаа орчин үеийн нөхцөл байдалд тохирсон хамгийн их мэдээллийн санг агуулсан, Энэтхэг-Түвд-Монголын уламжлалт анагаах ухааны хөгжлийнхөө дээд түвшинд хүрсэн хамгийн боловсронгуй үе нь Монгол орноо тохиож байна гэсэн хэрэг юм.

-Энэтхэг, Түвдээс уламжлалт анагаах ухааныг дорно дахины Хятад, Японы анагаах ухаантай холбож ойлгож болох уу?

-Бид энэ үеийг дорно дахины анагаах ухааны нөгөө гол нэг чиглэл болох Хятад, Солонгос, Вьетнам, Японд түгэн уламжилсан уламжлалт анагаах ухааны салбартай хольж хутган уусгах хандлагаас анги тусгай авч үзвэл зохино. Лувсанданзанжанцан монгол анагаах ухааны сургуулийг анх үндэслэснээрээ энэхүү их ололт амжилтыг авчирсан гэдгийг мартаж болохгүй. Тиймээс ч монголчуудын дунд “Монголын ууган оточ” хэмээн алдаршсан юм. Лувсанданзанжанцан 18 наснаасаа Түвдийн Лхас, Дашлхүмбэд шавилан сууж Энэтхэг, Түвдийн мэдлэг ухааны ном судруудыг заалгасан. Түвдэд суралцахаар явахдаа Өндөр гэгээн Занабазарын онцлон захисныг мөрдлөг болгон анагаах ухаан, одон зурхайд шамдан суралцаж, түвдийн оточ Гунгаажанчив, Лувсандамбадаржаа нарт шавь орсон байна. Түвдийн Лхаст эрдмийн цол хамгаалж, оточ эмчийн хамгийн дээд “Лхаржи” цол хүртсэн байгаа юм. Лувсанданзанжанцан их таван ухаанд төгс боловсорч, тухайн салбаруудаараа тодорхой бүтээлүүд туурвиж байсны дотор анагаах ухааны хэд хэдэн номыг түвд хэлээр гаргасан нь түүний сүмбүм зохиолуудын дотор хадгалагдан үлдсэн байдаг.

-Тэр номуудаас нэрлэвэл сонин доо?

-За “Анагаах ухааны язгуур үндэсний тайлбар тодорхой зул” гэж 41 хуудастай ном байна. Удаад нь “Өвчний ялгалыг сайтар өгүүлж тодорхойлсон нь” хэмээх 50 хуудас бүхий ном бий. Мөн “Өвчний үндсийг арилгагч туулгын бүлгийн товчлол” гэсэн гурван хуудас товхимол, “Увдисын рашааны цацрал” гэх 18 хуудас номууд байгаа. Бас “Хорин тавт эмийн аймаг хэсэг” гэх долоон хуудастай ном эдгээр болно. Ламын гэгээний анхдугаар дүр Лувсанданзанжанцан нь бусад мэдлэг ухааны чиглэлээр олон бүтээл туурвисан их эрдэмтэн л дээ. Түүнийг 1704 онд учир битүүлгээр олон удаа мэс өргүүлэн таалал төгссөн тухайд Ламын гэгээний тавдугаар дүр Пэрэнлэйтогмидын зохиосон “Дэчин ламсал дорж даян” нэрт Жадорын дацангийн шар торгон дэглэм бичигт тэмдэглэн үлдээсэн байна. Энэ нь Ламын гэгээний хийдийн олон үеийн лам нарын дотор ам дамжин яригдсаар ирсэн “Чой савна дүд савна” буюу “Ном ихэдвэл хорлол ихэснэ” гэдгийг өгүүлсэн мэт. Лувсанданзанжанцан нь Энэтхэг-Түвдийн анагаах ухааны сонгодог бүтээлд түвд хэлээр олон зүйл тайлбар бичсэн анхны монгол оточ, монгол уламжлалт анагаах ухааны анхны сургуулийг үндэслэснээрээ Монголын ууган оточ хэмээн өргөмжлөгдөх зүй ёсны гавьяатан юм даа.

-Ламын гэгээн Лувсанданзанжанцан судлал төвөөс ямар ажлууд хийж ирэв?

-Манай төвөөс монголчуудын оюуны соёлын өв санг хөгжүүлж, хойч үедээ уламжлан үлдээхэд Эрдэнэбандида хутагт, Ламын гэгээн Лувсанданзанжанцангийн оруулсан хувь нэмрийг тодруулах зорилгоор 1998, 2008, 2013 онд гурван удаа эрдэм шинжилгээний хурлыг зарлан хуралдуулж, илтгэл-судалгааны ном зохиолуудыг хэвлүүлэн олны хүртээл болгосон.

-Тэгш их ойд нь зориулж ямар буянт үйл зохиох гэж байна?

-Энэ удаа Эрдэнэ Бандида Лувсанданзанжанцаны мэндэлсний 380 жилийн ойд зориулан “Уламжлалт анагаах ухаан” олон улсын симпозиумыг Лувсанданзанжанцан судлал төв, АШУҮИС-ийн Монгол Анагаах ухааны олон улсын сургуультай хамтран энэ оны зургадугаар сард зохион байгуулахаар төлөвлөөд байна. Олон улсын эрдэм шинжилгээний эл хурлыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Халтмаагийн Баттулгын ивээл дор зохион явуулж өгөх санал хүсэлтийг Ерөнхийлөгчийн Соёл, Шашны бодлогын зөвлөх хатагтай Цоодолын Хуланд албан ёсоор уламжилсан байгаа. Монголын Шашны гурван зулын нэг хэмээгддэг Ламын гэгээн Лувсанданзанжанцаны эрдмийн гэрэлт өлмийд сүслэгч хэн бүхэн эл гэгээн үйлсийг дэмжих байх гэж гүнээ найдаж байна даа.