Монгол Улсын Эрдмийн Их сургуулийн захирал, шинжлэх ухааны доктор, профессор Ч.Зэгиймаатай ярилцлаа.
-Юуны өмнө танд олон улсын багш нарын баярын мэндийг хүргэе.
-Баярлалаа. Энэ баяр багш нарын гэхээс илүү боловсролын баяр юмдаа.
-Та бол Монголдоо элит боловсрол, эрдэм мэдлэгтэй лидерүүдийг бэлтгэхийн төлөө зүтгэж яваа эрдэмтэн. Ингэхэд манай улсын хөгжил хаана явна вэ?
-Өнөөдөр бидний амьдарч буй дэлхий ертөнц маань ихээхэн хэврэг болж байна. Байгалийн нөөц баялаг хязгаармагдмал болж, хүн төрөлхтний өмнө олон олон тулгамдсан асуудлууд гарч байна. Ийм цаг үед цөөхөн хүн амтай Монгол улс нь хэрхэн оршин тогтнож, хөгжин дэвших нь нэн чухал асуудал болоод байна.
Юуны өмнө, дэлхийн хөгжлийн хэтийн чиг хандлага, өөрийн орны өвөрмөц онцлогийг харгалзсан шинжлэх ухааны үндэслэлтэй урт хугацааны тогтвортой хөгжлийн цогц бодлогыг хэрэгжүүлэх хэрэгтэй.Энэхүү бодлого ньямар ч нам, эвсэл, засаг төрөөс үл шалтгаалан тууштай хэрэгждэг байх учиртай. Шинжлэх ухааны үндэслэлтэй боловсруулагдсан л бол маргаан будлиан үүсгээд байхгүй бодит амьдралд нийцсэн байна л гэсэн үг л дээ. Төрийн бодлогын шинжлэх ухааны бодлогыг боловсруулахад шинэ мэдлэг бүтээгч, оюуны төв болсон судалгааны их сургуулиуд чухал үргийг гүйцэтгэдэг. Иймд бид судалгааны анхны их сургуулийн хувьд монголын ирээдүйг авч явах элит боловсролтой иргэдийг бэлтгэхэд онцгой анхаарч байна. Тэд зөвхөн Монгол улсын төдийгүй, бүс нутаг, дэлхийн хэмжээнд ажиллах, өрсөлдөх чадвартай глобал иргэд болох учиртай.
Өнөөдөр Монгол улс хямралд орсон байгаа нь шулуухан хэлэхэд дээд боловсрол, шинжлэх ухаанаа л орхигдуулсантай холбоотой. Одоо энэ замбараагүй байдлаас гаргах арга замыг дээд боловсрол, шинжлэх ухаанаас л хайх хэрэгтэй юм.
-Манай улс бол уул уурхайдаа түшиглэсэн эдийн засагтай орон. Харин та сая тэргүүлэх чиглэлээ тодорхойлох ёстой гэлээ. Шинжлэх ухаанчаар харвал Монгол Улсын хөгжилд аль салбар ирээдүйтэй вэ?
-Юуны өмнө, бид хэдүүлээ билээ, бид юу хийж чадах хийгээд хэрхэн яаж, хэдэн жил оршин тогтнох билээ гэдгээ л бодох хэрэгтэйшдээ. Хамгийн гол нь монгол хүн, түүний эрүүл мэнд, боловсрол, амьдралын чанар юм.
Хүн эрүүл хоол хүнс хэрэглэх, цэвэр агаар амьсгалах, тайван аюулгүй амьдрах нь чухал. Гэтэл Монголөргөн уудам газар нутагтай, олон сая мал сүрэгтэй, эртний уламжлалт мал аж ахуйн том соёлтой орон. Зөвхөн махаар, эсвэл сүү цагаан идээ, ноос ноолуураар гэхэд л дэлхийн баян улс болох боломж гэж манай хөдөө аж ахуйн чиглэлийн эрдэмтэд халагнан ярьцгаадаг . Сэргээгдэх баялагийг л ашиглахад уг нь онцгой анхаарч тэргүүлэх чиглэлээ болгомоор л санагддаг юм. Гэтэл бид одоо хоёр толгой, гурван тулгууртай болчихоод байдаг. Нэг л толгойтой , нэгдсэн бодлоготой, түүнийг хэрэгжүүлэхэд л засаглалын менежмент, бүтэц л чиглэгдэж баймаар.
Уул уурхайн салбарт бидний туршлага хир билээ? Энэ салбарт өнөөдрийг харжбайж болох ч маргаашийг харж чадаж байгаа юу? гээд бодох л хэрэгтэй байх.
-Монголчууд өөрсдөө ажиллахгүй юм бол хэн ажиллах вэ?
-Монголчууд цөөхүүлээ. Сая гаруйхан нь хөдөлмөрийн насныхан. Бид бүх зүйлээ өөрсдөө хийж чадах уу? Төдийлэн амжихгүй л болов уу. Тэгвэл бид ямар ажлыг нь өөрсдөө хийх ёстой бэ?Мэдээж улс орныгоо тусгаар тогтнолыг хамгаалах, хөгжүүлэх . Үүнийг олон талын өндөр мэдлэг боловсролтой хүн л хийж чадах элит боловсролд анхаарах учиртай. Эс тэгвээс гадаадыхан биднийг удирдаад, монголчууд нь хар бор ажлын хийгээд зогсож байх аюул нүүрлэх бусуу. Гадаадаасажиллах хүч авах нь байдаг л асуудал.
-Монголдоо анхдагч Эрдмийн их сургуулийг мэдэхгүй хүн ховор шүү. Ер нь элит боловсрол олгож байгаа ийм сургуулийг төр засгаас нь хэрхэн дэмждэг юм бол?
-Нээрээ юу? Ховорхон ч байхыг үгүйсгэхгүй шүү. Анх 2004 онд Хүмүүнлэгийн ухааны их сургуулийн бүрэлдэхүүнд магистр, докторын сургалтыг дагнан эрхлэдэг сургууль бий болсон. Тухайн үед Graduate school Монголд байхгүй байсан тул бид магистр, докторын сургуулиа Эрдмийн сургууль гэж нэрлэсэн.
2016 оноос судалгааны их сургууль гэсэн статустайгаар тусгаарлагдан гарсан.Дэлхий дээр байгаа их дээд сургуулиудын 10 хан хувийг судалгааны их сургуулиуд эзэлдэг. Түүний дотор магистр, докторын судалгааны их сургууль тун цөөхөн. Эдгээр сургуулиуд нь шинэ мэдлэгийг бий болгож, шинжлэх ухааны эргэлтэнд оруулж, улмаар хүн төрөлхтөний амьдралын чанарыг сайжруулахад шууд нөлөөлдөг. Эдгээр сургуулиудаас дэлхийн, бүс нутгийн хэмжээний асуудлыг шийдвэрлэж чадах оюуны элитүүд бэлтгэгдэн гардаг. Иймээс учир аливаа улсын төр засгаас онцгой анхаарч, бүхий л дэмжлэг туслалцааг үзүүлж байдаг. Судалгааны их сургуулийн амин сүнс нь академик, эрдмийн эрх чөлөө. Тэд чөлөөтэй сэтгэж, жирийн хүнээс ч өөр авир зан гаргах, шатаах тэсрэх ч зүйлийг хийдэг. Барилгын шатдаггүй материал гаргахын тулд нилээд зүйл шатааж л таарнадаа. Тиймээс эрсдэлийн сангаас дэмжлэг үзүүлдэг байх жишээтэй. Өндөр хөгжилтэй улсуудад судалгааны их сургуулиудыг тусгайлан дэмждэг. Тэднийг нэг хэвэнд цутгаж болдоггүй. Манайд бол засгийн газрын бодлогод судалгааны их сургуулийг дэмжих зорилгыг тусгасан нь сайн зүйл, би ч ерөнхий сайдын уулзалтанд оролцож санаа бодлоо хэлж байсан. Гэхдээ одоохондооманайд эхлэлийн түвшинд л байх шивдээ.
-Монгол Улсын хөгжлийн гол түлхүүр бол дээд боловсрол, шинжлэх ухааны салбарыг гэж та ярилцлагын эхэнд хэлсэн. Тэгвэл энэ салбарыг хөгжүүлэх бодлого гэж байна уу?
–Дээд боловсрол, шинжлэх ухааны бодлого үнэндээ үгүйлэгдэж байна. Тус сургуулиас санаачлан Үндсэн хуулийн асуудлаар, дээд боловсрол шинжлэх ухааны интеграцийн асуудлаар мэргэжлийн эрдэмтдийн дунд хэлэлцүүлэн, санал зөвлөмжөө төрийн өндөрлөгүүдэд хүргүүлэх л юм. Үр дүнгүй л байна. Шинжлэх ухаан, технологийн цөөн хэдэн тэргүүлэх чиглэлд эрдэмтдийг хүчийг нэгтгэх хэрэгтэй байна. ОХУ боловсролын яамнаасаа дээд боловсролыг салгаж Дээд боловсрол, шинжлэх ухааны яам болгон өөрчилсөн. Түүнчлэн ШУА – ын 800 хүрээлэнг зуу болгон цөөрүүлж, их сургуулиуд, холбооны шинжлэх ухаан сангуудад төсвийг хувиарлаж байна. Дэлхийн хөгжилтэй улсуудын жишгээр их сургууль төвтэй нийгмийн хөгжлийг дэмжиж эхлээд байна. Гэтэл манайд өөрчлөлтийг хийж чадахгүй байна.
-Манай улсад хөгжлийнхөө бодлогыг шинжлэх ухааны үндэслэлээр гаргачих эрдэмтэн судлаачид алга болчихов уу?
-Өнөөдөр Монгол Улс тодорхой хэмжээнд өөрийн гэсэн судалгааны нөөцтэй. Тэрийгээ ашиглах л ёстой. Шинжлэх ухааны үнэн ерөөсөө сонсогдохгүй байна. Боломж ч алга. Тухайлбал, шинжлэх ухаанд зарцуулж байгаа мөнгийн зарцуулалт буруу байна. Тархай бутархай жижиг төсөл хөтөлбөр санхүүжүүлээд. Бүгдийг нь нэгтгэж байгаад том цар хүрээтэй хоёр, гуравхан том төсөл дотор хийгээд тэргүүлэх чиглэл болсон цогц бодлогоор явмаар байгаа юм. Миний хувьдтөсөл өгөхөөс айдаг болсон. Учир нь өөр хүмүүс аваад өөрөөр хэрэгжүүлээд явчихдаг / инээв/
-Шинжлэх ухаан, дээд боловсролын салбар хөгжихгүй байгаа нь хөрөнгө санхүүгийн асуудалтай холбоотой юм биш үү?
-Энэ салбарт АХБ-ны олон зуун ая ам.долларын төсөвтэй төсөл бараг дуусах шатандаа явж байгаа. Үр дүн нь харагдахгүй л юм. Бас НҮБ-ын тусламжтайгаар боловсролын мастер төлөвлөгөө хийнэ гээдажлын хэсэг гараад явж байна. Миний бодлоор гаднаас их хэмжээний зээл авсан төслүүдийг зогчсоочихмоор байгаа юм. Эхлээд өөрсдөө юмаа хийе л дээ. Харин чадахгүй байгаа асуудал дээрээгадныхнаас туслалцаа авч болно. Тэр нь туршлага судлах түвшинд л хэрэгтэй. Тэрнээс хөгжлийнхөө бодлогыг тодорхойлох салбараа гадны улсаар чиглүүлнэ гэж юу байх юм бэ. Манай улс мөнгөгүй биш. Мөнгөө зөв зарцуулахл ёстой. Маш үрэлгэн,хариуцлагагуй байнашдээ.. Төрийн гурван өндөрлөг бол монгол хүн, Монгол Улсын хөгжил, ирээдүйг ярьж байгаа учраас нөгөө л цогц хөтөлбөрөө хамтдаа ярьж байх ёстой. Энэ хүмүүсийн ярьж хэлж байгаа үг хэллэг бол нөгөө л хөгжлийн цогц бодлогын нь зорилгын хэрэгжилт л байх учиртайшдээ. Гэтэл төрийн гурван өндөрлөг өөр, өөр юм ярьж буй нь Монгол Улс хөгжих замаа мэдэхгүйтэй л адил байна гэсэн үг.
-Та бол Дэлхийн хэлний бодлогын академийн гишүүн. Тиймээс шинээр гарч буй хууль, дүрэм, журам, толь бичгүүдийн талаар ямар бодолтой явдаг вэ?
-Миний хувьд 2003 оноос хойш хэлний бодлого, нийгмийн шинжлэл гэсэн салбарыг Монголд шинээр оруулж ирээдшавь сургууль үүсгэх гэж их ажилласан. Сүүлийн үед судалгааны ихсургууль маань цаг аваад байгаа. Хэлний бодлого даяаршиж байна. Хамгийн хурдан устан үгүй болж байгаа асуудал болхэл соёлын асуудал байгаа юм. Жижиг үндэстэний хэл соёл устан үгүй болбол үндэстэн өөрөө мөхөх аюултай.Энэ асуудлыг олон жил судалсан эрдэмтний хувьд Монголдоо оруулж ирэх гэж эхэндээ хүчтэй эсэргүүцэлтэй тулгарсан. Үүний дагуу “Хэлний бодлогын үндэсний академи” байгуулж, олон улсын төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлээд Монголд нэлээд дуу хоолой болж явсан. Монгол хэлний хуулийг шинэчлэх хүртэл явсан хүн л дээ. Өмнөх парламентын үед М.Батчимэг гишүүний санаачилсан Монгол хэлний хуулийн төсөл дээр 15 эрдэмтнийг ахалж ажилласан.Сүүлдээ хууль санаачилсан Их хурлын гишүүний хүсэж байгаа зүйл, манайхны шинжлэх ухаан хоёр зөрсөн. Гэтэл сүүлд нь хуулийн төслийг Их хурлаар хэлэлцүүлж батлахад нь ажлын хэсэгт эхнээсээ орж байгаагүй хүмүүс ороод суучихсан харагдана лээ. Энэ хуульд “Хэлний бодлогын үндэсний зөвлөл байгуулна” гэсэн байгаа юм. Хэлний бодлого гэдэг бол монгол хэлний асуудал биш юм. Энэ чинь Монгол орны хэлний амьдрал, бүхий лнийгмийн амьдрал болохоор хэдэн хүний мэргэжлийн өмч биш. Тиймээс энэ хэлээр дамжиж явж байгаа Монгол Улсын тусгаар тогтнолын асуудал. Энэ утгаараа монгол хэлний асуудалтай хутгаж байгааг буруутгаад байгаа юм.
АНУ-д хэлний бодлогын судлаачдыг тэргүүлж байгаа Фэймен гээд еврэй хүнбайдаг. ТүүнийгКазахстаны ерөнхийлөгч өөрийнхөө хажууд зөвлөхөөр ажиллуулсан юм. Тэр хүн Кзазахстаныг 2025 он хүртэл латин бичигт шилжүүлэх судалгаа хийж өгсөн. Ингээд Фэйменийг Казахстанд байхад нь Монголд урьд ирүүлсэн юм. Тэрээр Америк дахь Монгол судлалын төвийн захирлынх нь багш байсан. Казахстан 2025 онд латин бичигт орно гэсэн чинь манай гишүүн 2025 онд уйгаржин монгол бичигт орно гээд хууль баталчихсан. Ийм судалгаагүй байж болохгүй л дээ. Түүхийг орчин үетэй аваад хутгачихаж болохгүй. Дэлхийн бүх улс орнууд өөрийн гэсэн түүхтэй, өөрийн гэсэн бичигтэй, өөрийн гэсэн хэлтэй. Дэлхийн 80-90 хувь нь латин үсгийг хэрэглэж байна. Хурдтай өөрчлөгдөж байгаа ертөнцөд мэдээлэл тэмдэглэх тэмдэглэгээ хялбар байх ёстой.Хэл бол 30, 40, 70 жилийн үечлэлтэй. Хэрэв 40 жилийн үечлэл дууссан бол хэлэнд асуудлууд үүсдэг. 70-аас дээш жилийн өмнө хэрэглэж байсан бичиг үсэг одоо эргэж орно гэж байхгүй. Бичиг бол тэр үеийн тэмдэглэж байгаа хэл шүү дээ. Одоогийн монгол хэлний эрдэмтэд 1933 оны хүний нэр уншиж чадахгүй байх жишээтэй. Ийм байхад уйгаржин монгол бичгээр хэн унших вэ. Энд хэлний буруу бодлого явсан. Ингэснээс болж өнөөгийн орчин цагийн монгол хэл, бичиж байгаа дүрэм, журам гажсан.
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч тодорхой түвшиндээ Үндсэн хууль, тогтолцоо буруутай гэж ярьчихаад өнөөдөр гарын дор байгаа ажлаа зөв шударга хийх ёстой. Энэ тогтолцооноос үл шалтгаалах асуудал бол сая Хэлний бодлогын үндэсний зөвлөлөөс монгол хэлний журмалсан толь гэж гаргалаа. Энд ямар нэг тогтолцоо, Үндсэн хууль нөлөөлөөгүй. Гурван байгууллагын эрдэмтдийг авчээ.Өнөөдөр Ц.Дамдинсүрэн гуайн дүрмийг өөрчлөх тогтоол гараагүй байгаа. Засгийн газрын тогтоол шийдвэр гараагүй байгаа.Гэтэл хэн дуртай нь энэ дүрмийг өөрчилдөггүй юм. Гэтэл Ерөнхийлөгчийн дэргэдэх Хэлний үндэсний бодлогын зөвлөлөөс гаргасан Монгол хэл, бичгийн журмалсан толь бичгийн оршил дээрЦ.Дамдинсүрэн гуайн дүрмийг баримталсан болно гэсэн байна лээ. Түүний зохиосон зөв бичих дүрэмд ямар нэг өөрчлөлт оруулаагүй, зарим нэг нэмэлт тайлбар тодруулга хийсэн гэжээ. Нэмэлт тайлбар тодруулга гэдэг бол дүрмийн өөрчлөлт биш байх ёстой. Гэтэл энд “Зүй” орсон бүх үгийг салгаад бичсэн байна. Жишээлбэл, “Эрхзүй” гээд нийлээд бичдэг. Дэлхийн бүх хэлэнд зүй гэдэг уг урд талынхаа үгтэй нэгдэж байж шинжлэх ухааны нэг ойлголт тогтоож байгаа юм. Бас номзүй таслалаар төгссөн байх. Номзүйг ингэж бичихийг зааж өгч байна шүү дээ. Ямар ч өгүүлбэр дуусахад цэг тавьдаг. Таслалын зориулалт бол аливаа нэг юмыг нөгөөхөөс нь салгадаг тэмдэг. Түүнээс биш юмыг төгсгөдөг тэмдэг биш. Ялангуяа журамласан толь дотор цэг, таслал алдах ёсгүй. Миний олон жил судалж ирсэн шинжлэх ухааны салбар ийм байна.
Хэлний бодлогын үндэсний зөвлөл мэргэжлийн өндөр хариуцлагатай ажиллах ёстой. Гэтэл тэгж ажиллаж чадахгүй байна. Өөр нэг жишээ гэвэл Эх хэлний өдрийн буруу ойлгож, тэмдэглээд байна. Энэ бол манайхнаар нутгийн аялгуу юм. Аливаа үндэстэн угсаатнуудын хэл соёл төрийн бодлогоос ангид байгаад байдаг. Тиймээс НҮБ-аас хурдан устан үгүй болоод байгаа эмзэг, жижиг угсаатан ястны өв соёлыг хамгаалах үүднээс жил бүрийн хоёрдугаар сард Эх хэлний өдрйиг сард тэмдэглэдэг. Түүнээс манай монгол хэлний өдөр биш юм. Есдүгээр сарын 1-нд тэмдэглээд байгаа эх хэлний өдрийг Хэлний бодлогын үндэсний зөвлөл залруулах л учиртай.
Шинэжлэх ухаан нь шинжлэх ухаан биш болоод мэргэжлийнсудлаач, эрдэмтдийнхээ үгийг сонсохгүй, тэрнийхээ эсрэг явж байна шүү дээ.
-Манай улс хос бичигтэй болно гэж байгаа. Түүх соёлоо хадгалж үлдэхийнх тулд уйгаржин монгол бичгээ нэвтрүүлэх ёстой гэдэг шүү дээ?
-Тухайн улс орон бичиг үсэг сольчихоор соёл нь байхгүй болчихдоггүй. Арабын том соёлтой Турк улс гэхэд аль хэдийнэ латинд шилжчихсэн. Герман Руни бичгээ аль эрт хаячихаад латин бичиг аваад явж байна шүү дээ.Тэгэхээр зөвхөн манай уйгаржин монгол бичиг дотор монгол соёл үлдчихсэн байгаа юм биш. Энэ бол зүгээр улстөржөөд явчихсан эд. Бичиг үсэг солилоо ч гэсэн өнөөдөр бид монголоороо ярилцаж, харилцаж байгаа нь бахархал. Уйгаржин монгол бичгийг криллээр сольчихлоо гээд монгол хэл устаж алга болчихоогүй л байна. Харин ч эсэргээрээ крилл бол латинтай ойрхон, бичиг үсгийг нь цөөхөн болгосон. Тухайн үед Ц.Дамдинсүрэн гуай дэлхийн нийт хэлшинжлэл дотор болж байгаа илүү зүйлийг хасдаг тэр үзэгдэл дээр зохиогдсон. тийм болохоор энгийн болгоод явсан юм. Ардын хувьсгал болсон 1921 онд монгол бичгийг хэдхэн хүн мэддэг байсан гэдэг биз дээ. Тэгээд ч монгол хэл чинь дан ганц уйгаржин биш олон бичиг үсгээр тэмдэглэдэг.Монголчууд өөрсдөө зохиосон дөрвөлжин, тод үсэг гээд байна.
Хос хэл гэж байдаг болохоос хос бичиг гэж байдаггүй юм. Тийм учраас хос бичигтэй болъё, хоёр бичгээр бичье хоёуланг нь авч явъя гэвэл худлаа. Үүний цаанаа маш том эдийн засгийн асуудал явагдаж байгаа шүү дээ. Дээр нь нэг нь нөгөөдөөсаад болоод аль ч үгүй болно. Хоёр туулайны хойноос хөөцөлдвөл хоосон хоцорно.
-Дэлхий дахины шаардаж байгаа боловсон хүчнийг бэлдэж байгаа судалгааны их сургуулийг төр засгаас анхаардаггүй гэдгийг таны ярианаас анзаарлаа. Ер нь Монголын ирээдүйг авч явах элит боловсролд ядаж салбарын яам нь яагаад анхаардаггүй юм бол?
-Олон талын мэдлэгтэй, өндөр мэргэшилтэй боловсон хүчин дэлхийд үнэлэгдэж байгаа.Тэрэнд манай сургууль нийцүүлж боловсон хүчнийг бэлтгэхэд чармайн ажиллаж байна. Монголын ирээдүйг авч явах элит боловсролын талаар хэн ч ярихгүй байна. Тийм учраас монголд лидр төрөхгүй байгаа юм. Лидр төрөхгүй байгаа учраас нэг нэгийгээ сонсохгүй байна. Бүгд л бид хоорондоо адил юм чинь гээд хэрэлдээд байдаг. Олон ертөнцийг үзчихсэн, дүгнэчихсэн чадалтай лидрийг элит боловсролоос гаргаж ирэх учраас өнөөдөр өндөр боловсролтой ажиллах хүчнийг тусгай бодлогоор дэмжих хэрэгтэй. Гадна, дотно боловсрол эзэмшчихсэн, эх орноо гэсэн сэтгэлтэй сайхан залуус их ажлынхаа хажуугаар эрдэм ном сурах гээд өөрийгөө дайчилж байгаагаар нь бахархдаг.Ийм эрч хүч, хүсэл тэмүүлэлтэй залуус манай сургуульд суралцаж байгааг харахад Монголын ирээдүй гэгээтэй байна. Монголын дунд сургуульд ажиллаж байсан турк багш манай сургуульд доктор хамгаалаад Америкт очингуут дипломыг нь хараад л шууд ажилд авсан байх жишээтэй.
Монгол Улс бол Оросын академик шинжлэх ухаанаар бэлтгэгдсэн. Бодлого боловсруулахад олон зуун хүн хэрэггүй. Чадалтай хэдхэн толгой л хэрэгтэй. Гадаад хэлийг монгол хүнд монгол хүн л зааж сургана даа гэж хэлдэг амбицтай хүн нь би байна. Монголд яагаад дэлхийн түвшний боловсрол олгодог сургууль байж болдоггүй юм бэ. Яагаад монгол хүн заавал гэр бүл, хань ижлээсээ холдож, хамаг мөнгөө үрэн байж гадаадад олон жил сурах ёстой гэж. Зарим нь ямар ч үр дүнгүй буцаад ирэх нь ч бий. Бид дөрвөн жилийн хичээлийг хоёрхон жилд багтааж сурах тэр боломжийг манай сургууль олгож байгаа юм. Гадаадын залуучууд ч ирж суралцаж байгаа болохоор дан ганц англи хэл гэлтгүйхятад, япон, солонгос хэл дээр хичээлээ зааж байгаа. Дипломын ажлыг англи, орос хэлээр бичүүлээд удирдаж чадаж байна. Уг нь энэ ауудлыг салбарын яам нь урьднаас хараад төлөвлөчихсөн, дэмжээд явж байх ёстой атал саад тотгор болоод болохгүй байгаад хамаг учир байна.
-Төр загийн тогтворгүй байдал тулгамдсан асуудал болоод байна уу?
-Судалгааны их сургуулиа явуулахын тулд салбарын яамтайгаа их зууралдаад явж байна. Монголд шинжлэх ухаан, дээд боловсролыг задгай хаячихаар менежмэнт нь буруу яваад байна. Хажуудаа шинжлэх ухааны академ гээд 14 хүрээлэнтэй байгууллагыг тэжээж байгаа болохоор их сургуулиуд нь хөгжихгүй байгаа юм. Жишээлбэл, МУИС гэхэд бакалаврын оюутнуудын төлбөрөөр оршин тогтноод байгаа. Тиймээс бакалврын оюутнуудаа сургаад коллеж маягтай болчихоод байна. Шинжлэх ухааны судалгаа хийе гэхээр мөнгө нь байхгүй. Тэгсэн хэрнээ энэ салбартаа зориулах мөнгөөрөө академиудаа тэтгээд байдаг. Тэр мөнгө нь академи дээр очихоорообаахан эрдэмтдийн ном, төсөл, байшин барилгын дулаан, цахилгаанд явчихаад байна. Энэ гажигтай тогтолцоогоо засах хэрэгтэй. Дээд боловсрол нь шинжлэх ухаанаасаа салчихсан. Шинжлэх ухаан нь инновацаасаа салчихсан. Яаман дээр баахан олон газрууд, тархай бутархай хуультай байдаг. Судалгааны их сургуулийн гол амин сүнс нь академик эрх чөлөө. Тиймээс чөлөөтэй сэтгэдэг байх хэрэгтэйЖишээлбэл, манай судалгааны их сургууль хүнээ бэлддэг, өрсөлдүүлдэг, чанартай сайн доктор эрдэмтэн гаргах ёстой. Гэтэл орчин үеийн докторын судалгааг удирдах хүнгүй болчихоод байна шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл, орчин үеийн судалгаа ерөөсөө Монголд хийгдэхгүй байна. Түүхээ судлаад л гүйгээд байдаг. Тиймээс орчин үеийн шинжлэх ухаан бол олон шинжлэх ухааны зааг дээр явж байгаа учраас бид чинь гадны хэлнээс авчирна. Өөрийнхөө хөрсөн дээр буулгана. Тэгээд шинжлэх ухаан болгоно гээд хүнд ажил хийж байна шүү дээ. Энэ мэтчилэн асуудлуудыг тоочоод байвал их байна. Гэхдээ саарын хажуугаар сайн зүйл яаманд бий. Ц.Цогзолмаа сайдын хувьд багшаар бэлтгэгдсэн учраас харьцангуй энэ салбартаа юм хийх гэж зүтгэж яваа хүн гэдэг нь харагддаг. Ажил хийх гэж зоригтой хөдөлж байгаагийнхаа хэрээр хэл амтай ч тулгарч байх шиг байна. Ер нь юм хийх гээд зүтгэж байгаа хүнийг яаж гүтгэдгийг би өөрийн биеэр туулсан болохоор сайн мэднэ.Энэ сайн эрчтэй, хүчтэй зүтгэж байгаа хүнд уг нь дээд боловрол, шинжлэх ухааныхаа бодлогыг ойлгуулаад гаргаад явах том боломж юм байгаа. Харамсалтай дээд боловсролд, шинжлэх ухааны бодлогыг барьж байгаа газарт нь байгаа дарга, цэрэг дотор олигтой хүн алга. Арайхийж ТНБД-тай болсон шүү дээ. Шударга хүн гэж яамныхан нь хэлэх юм байнлээ. Хэдэн сар яамаар нэгэн асуудал шийдэх гэж явлаа. Ажлаа мэддэг зоригтой шийдвэр гаргадаг хүн үнэхээр хэрэгтэй санагдлаа. Уг нь Боловсролын яаманд жинхэнэ гал тогоог нь хариуцаж , Хуулийн хэлстийн даргаар олон жил ажилласан Цэдэвсүрэн доктор үгүйлэгдэж байх шигээ. Бодлогын яам мэргэжлийн өндөр түвшинд ажиллах хэрэгтэй. Хамтраад зүтгээд, дээд боловсрол, шинжлэх ухааны албарыг цар хүрээтэй сэтгэж ярих юм бол улс орны ирээдүйн хөгжил тэндээс гарна.
-Уучлаарай, танаас асуухгүй өнгөрч боломжгүй нэг зүйл байна аа. Дэлхийн боловсон хүчнийг бэлдэж байгаа танай сургууль аравдугаар сар гарчихсан байхад яагаад ийм хүйтэн байна вэ. Уг нь танай сургууль хотын А зэрэглэлийн бүсэд Герман стандартаар баригдсан барилга биш бил үү?
-Хотынхоо төвд Төрийн ордныхоо дэргэд Эрдмийн ордонтой улс орон бараг байхгүй. Бид өнөөдөр аравдугаар сар гарчихсан байхад халаалтгүй сууж байна гэдэг бол төр засгийн арчаагүй байдлынх. Хэрэв авлига өгчихвөл даарахгүй суух байх. Бид Монгол Улсад болж, бүтэхгүй байгаа асуудлыг шийдвэрлэх хүмүүсийг бэлдэж байгаа сургууль учраас үнэнийг хэлээд сууж байна шүү дээ. Манай хажууд Хүмүүнлэгийн ухааны их сургуулийн барилгын өргөтгөл байгаа. Энэ барилгыг ашиглалтад оруулахдаа манай сургуулийн доогуур дулааны шугам тавьсан. Өнгөрсөн намар манайх дулаан авах гэтэл энэ байшингийн доогуур зургаа зуруулаад ашиглалтад өгчихсөн байшингийнх нь турбаг яагаад ч юм аваад нүүчихэж. Энэ асуудлыг бид холбогдох бүх байгууллагад хандсан. Ерөнхий сайд, Шадар сайд,Эрчим хүчний яам, Эрчим хүчний зохицуулах хороо, Ус сувгийн удирдах газар, мэргэжлийн хяналтын байгууллага, Улаанбаатар дулааны сүлжээ компани гээд хандаагүй газар байхгүй.Тэд манайхыг хохирсон байна, айлынталыг хууль бус үйлдэл гаргасан гэдэг. Ингээд хуучин байдлыг сэргээ гэсэн шийдвэр гаргацгаахад Улаанбаатар цахилгаан, дулаан түгээх сүлжээ компани зөвхөн А блокийг дулаанаар хангаад явчихсан. Тэгэхээр манай сургууль дулаангүй хоцорч байна. Энэ төрт улс мөн үү. Байшин барилга ийм замбараагүй баригддаг юм уу. Хэрэв ингэж болдог юм бол МУИС баахан газар ухаад турбагаа нүүлгэж, Монгол-Японы төвд өгөхгүй гээд явах юм уу. Бид энд эрдмийн ордон барихтай холбоотойгоор засаг төрийн замбараагүй байдал харагдаж байна. Дээд шүүхээс “Пумагийн шугамаас хамаарсан явдал буруу болохоор та нар зөвшилц” гэж шийдсэн. Бид Пума руу долоо, найман бичиг явуулсан ч хариу ирээгүй. Улаанбаатар дулааны сүлжээ компани олон хүний эрхийг зөрчөөд байна. Энэкомпани Пумаг шүүхэд өгсөн бололтой. Анхан болон дунд шатны шүүхийн шийдвэрээр“Дулаанаар хангах үүрэгтэй” гэхэдДээд шатны шүүх нь буруу гэсэн бололтой юм. Ийм ойлгомжтой асуудлыг ингэж шүүж байна шүү дээ. Монгол УлсынЕрөнхийлөгч хууль, шүүхийн байгууллагад анхаарах ёстой болжээ.
-Энэ хүйтэнд паар хөлдвөл яах вэ?
-Олон сая төгрөгийн хохирол учирна. Манай сургуультай холбоотой үүссэн асуудал боловч нөгөө талдаа төрийн үйлчилгээ ямар муу байгаа нь тод харагдаж байна. Ажлаа хийдэггүй дарга нарыг солих гэхээр салбарын сайд өөрөө хүчрэхгүй байна шүү дээ. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээс харж байхад Эрчим хүчний сайд Ц.Даваасүрэн Улаанбаатардулааны сүлжээ ТӨКХ компанийн гүйцэтгэх захирал Д.Бямба-Очирыг солих гэхээр чаддаггүй бололтой. Сайд нь газрын даргадаа хариуцлага тооцож чадахгүй бол, бид сайдаас ямар хариуцлага шаардах бэ дээ. Манай профессор, судлаач оюутнууд маань сэтгэлийн галаараа дулаасан ажиллаж байнадаа. Бид шударга нийгмийг байгуулах үүрэгтэй улс шүүдээ.
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга тэргүүтэй төлөөлөгчид Брюссель хотноо 2018 оны 10 дугаар сарын 18-19-ний өдрүүдэд болох АСЕМ-ын Дээд түвшний 12 дугаар уулзалт болон Женев хотноо 2018 оны 10 дугаар сарын 22-26-ны өдрүүдэд болох Дэлхийн хөрөнгө оруулалтын чуулга уулзалтад оролцох гэж байна.
Хүүхдээ сургуульд оруулахын тулд багш, эрхлэгчдэд нь мөнгө өгчээ, хахууль авсан нь илчлэгдсэн зарим сургуулийн захирал цагдаа, АТГ-ын хаалга татжээ гэсэн гэмт хэргийн шинжтэй бөөн шуугиан манай нийгэмд дэгдэж байна. Яагаад ч юм монголчууд оройн дээд гурван эрдэнийн нэгийг багш хэмээн хүндэтгэн дээдэлсээр ирсэн байдаг. Гэтэл багш гэх эрхэм албатай хүмүүсийг ийм зүйлд нэр нь холбогдохоор хүмүүст нэг л таагүй, гонсоймоор мэдрэмж төрсөн нь мэдээж. Үүнтэй холбоотойгоор төвийн хэвлэлүүдээр нэг зар байнга явах боллоо. “Та нар хүүхдээ мөнгө төлж, хахууль өгч сургуульд оруулсан бол одоо сайн дураараа тэр талаарх мэдээллийг АТГ-т мэдэгдвэл мөнгийг чинь буцаагаад өгч, хүүхдийг чинь сургуульд нь хэвээр нь үлдээнэ. Та шоронд суухгүй, харин мөнгийг чинь авсан хүнийг шоронд хийнэ” гэсэн утгатай зарын шинжтэй мэдээлэл их цацаж байна. Үүнийг нь хуулийн талаас нь харж, чухам ямар хуульд ийм зүйлийг тусгасан болохоор ингэж ил цагаан зарлаж байна вэ гэж сонирхвол Эрүүгийн хуулийн 22.5-ын гурав дахь хэсэгт “Хясан боогдуулсны улмаас аргагүй байдалд орж хахууль өгч, нийтийн албан тушаалтны хуулийн дагуу албаны чиг үүргээ гүйцэтгэж үзүүлэх төрийн үйлчилгээг авсан хүн энэ тухайгаа эрх бүхий байгууллагад сайн дураараа илчлэн ирсэн бол түүний авсан төрийн үйлчилгээг хэвээр үлдээж ялаас чөлөөлнө” гэж заасан байдаг юм байна. Эрүүгийн хууль дахь энэ заалт нь өөрөө тухайн иргэнд хахууль өг, хахууль өгсөнийхөө дараа хахуулийг чинь авсан хүнийг илчил гэж уриалан дуудсан, гэмт хэрэгт өдөөн турхирсан шинж агуулж байна. Ажил хөөцөлдөхөөр ороход чинь хэн нэгэн албан тушаалтан татгалзвал тэрийг нь хясан боогдуулж байна гэж үзээд хахуулийн мөнгө, эд таваараа ямар нэгэн байдлаар нь урд хойно нь гүйж, гэр оронд нь ч болтугай очиж гуйж гувшиж байгаад ямар ч хамаагүй аргаар гарт нь атгуул. Тэгээд дараа нь АТГ-т энэ талаар мэдэгдэж өөрт чинь татгалзсаны хариуг бахаа ханатал ав. Харин энэ бүхний эцэст та хахуульд өгсөн мөнгөө буцааж аваарай гэж гэмт хэрэг үйлдэх нөхцөлийг нь, хэргээс мултрах арга саамыг нь зааж өгөөд байгаа юм шиг ойлгогдож байна. Ийм юмыг Монгол Улс хуульчлаад заачихсан байна шүү дээ.
Дэлхийн хүнсний өдрийг жил бүрийн аравдугаар сарын 16-нд тэмдэглэн өнгөрүүлдэг уламжлалтай.
Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Дорноговь аймгийн Замын-Үүд суманд Засгийн газрын шийдвэрээр байгуулагдаж буй “Малын хорио цээрийн тусгаарлагдсан бүс” байгуулах бүтээн байгуулалтын ажлын явцтай газар дээр нь танилцлаа.