Month: October 2018

УИХ-ын гишүүн, Эдийн засгийн байнгын хорооны дарга Д.Дамба-Очиртой ярилцлаа.

---

-Ирэх оны төсвийг УИХ хэлэлцэж байна. Төсвийн орлого өндөр тавигдсан учраас биелүүлэхэд амаргүй гэж байсан. Эдийн засгийн байнгын хорооны даргын хувьд ирэх оны төсвийг хэрхэн харж байна вэ?

-Уул уурхайн нэрийн бүтээгдэхүүний үнэ харьцангуй өндөр байна. Түүнчлэн 2018 оны улсын төсвийн орлого нь зарлагаа давж биелж байгаа. Энэ нь сүүлийн хэдэн жил Монгол Улсад байгаагүй үзүүлэлт болсон нь эдийн засаг сэргэж буйн дохио. Оны сүүл рүү Сангийн яамтай мөнгөтэй байх юм байна гэдгийг харуулж байгаа л даа. 2019 онд бүтээн байгуулалтын ажлыг нэлээд явуулж, эдийн засгийг тэлэх хэрэгтэй. Өмнө нь хумих бодлого явж ирлээ шүү дээ. Эдийн засгаа өсгөхөд анхаарал хандуулж ажилласан ч иргэдийн амьдралд төдийлөн нөлөөлж чадахгүй байсан. Тиймээс ирэх онд бүтээн байгуулалтын ажлыг нэн даруй хурдан хийлгэх ёстой гэдэг хувь гишүүний байр суурьтай байна. Эдийн засаг сэргээд ирэнгүүт энэ онд импорт 40 хувь өслөө. Үйлдвэр, аж ахуйн нэгжүүд тоног төхөөрөмжөө сольж, санхүүгээ зузаатгаж байгаа нь зөв.

Сангийн яам сайтар судалсны дүнд ирэх оны төсвийг өндрөөр тооцож оруулж ирсэн байх. Мөн татварын суурь багц хуулиудыг өргөн барьсан. Тиймээс өмнө нь татвараар зарим авч чадахгүй байсан татваруудаа нэмж авах боломж бүрдэж байна гэж хувьдаа ойлгож байна. Өөрөөр хэлбэл татварын баазаа нэмж байгаа гэсэн үг. Нөгөө талдаа татварын хувь хэмжээ буулгаж байгаа. Эдгээр арга хэмжээг авснаар орлого талдаа нэмэгдэх болов уу гэдэг итгэл найдвар байна л даа. Энэ оны төсвийн жилийн онцлог нь төсөвт тодотгол хийгээгүй. Зэс, нүүрс, алтны үнэ олон улсын зах зээлд өндөр байсан тул орлого тал нь ихэсч, зарлага нь багассан нь төсөвт тодотгол хийхгүй байх шалтгаан боллоо. Нэгэнт зардлаа нэмэлгүй нэг жил явж болсон юм чинь ирэх жил зардлаа танах боломжууд гарах байлгүй дээ.

-Гишүүдийн таван тэрбум гэдэг бүхэл тоо яригдаад байх юм. Мөн Сангийн сайдыг өөрийн тойрог болох Увс аймагтаа 52.8 тэрбум төгрөг суулгасан гэдэг шүүмжлэл ч байна…

-Гишүүд хардаж, сэрдээд янз бүрээр л ярьж байгаа. Жишээлбэл, 2010 онд манай тойрог дээр тавьсан хөрөнгө оруулалт царцсан байсныг одоо явуулж байх жишээтэй. Иймэрхүү маягаар явуулаад эхлэхээр бусад аймгуудаас арай ахиу төсөв тавьсан мэт харагдана. Үүнийг үгүйсгэх зүйл алга. Миний хувьд төсвийн хөрөнгө оруулалтууд аймаг тус бүр, тухайн тойргуудад хөрөнгө ижил хэмжээнд тавигдсан гэж бодож байгаа. Нэг гишүүн дээр хэт өндөр тавиад бусад гишүүд дээр бага тавиад явчихвал гишүүдийн шүүмжлэлтэй нүүр тулна.

Яг үнэндээ 76 жижиг тойрог гэдэг чинь зовлон шүү дээ. Гишүүн бүр л өөрийнхөө тойрогтоо бүтээн байгуулалтын ажил хийхийг бодно. УИХ-ын гишүүдийн таван тэрбум төгрөг гэдэг зүйл угаасаа байхгүй. Гишүүдээс санал авч байгаа. Та орон нутгийн удирдлагуудтайгаа байнга хамтран ажиллаж байна, иргэдтэйгээ уулзаж байгаа учраас тулгамдсан асуудлуудыг нь мэдэж байгаа гээд ямар ажлуудыг нь түлхүү явуулах вэ гэж байгаа юм. Гишүүд түүнд нь саналаа өгөөд явж байгаагаас биш өөрсдөө мөнгө аваад байгаа юм биш. УИХ-ын гишүүдийн оролцоо ч байхгүй. Төсвийн ерөнхийлөн захирагч буюу харьяалагдах яамд руугаа төсөв нь явдаг. Тиймээс үүнийг улстөржүүлээд байгаа нь зохимжгүй.

-Улстөржүүллээ гээд анхааралгүй байж болохгүй биз дээ?

-2019 оны төсвийг яах аргагүй анхаарах нь зөв. Сонгуулийн өмнөх жилийн төсөв гэдэг нь ч үнэн. Тойргоос сонгогдсон бүх л гишүүд намын мөрийн хөтөлбөр танилцуулж сонгогдож ирсэн. Дээрээс нь Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөр гэж бий. УИХ-ын гишүүн тойрогтоо амласан зүйлс их байдаг. Үүнийхээ цаана гарахыг хүн бүр л хүсч байгаа.

-Төсөвт үр ашиггүй урсгал зардлууд их байна гэж шүүмжилж байна. Бараг сум бүрт контор барьж, мебель тавилга авна гэсэн байх юм. Уг нь тэвчиж болох зардал мөн биз дээ. Сүүлийн жишээ гэхэд яндангийн шүүлтүүрт зориулж 54 тэрбум төгрөг суулгах гэж байна гэсэн?

-Үр дүнгүй зардлуудыг тэвчих л хэрэгтэй. Тухайлбал, конторууд шинээр барих, оффис доторх мебель тавилгуудыг шинээр худалдаж авах ч байдаг юмуу, иймэрхүү зүйлээс татгалзах нь зөв. Таны асуусантай санал нэг байгаа. Гэхдээ утааны шүүлтүүрийг сайн мэдэхгүй байна. Үнэхээр утаа багасгах хүрээнд шүүлтүүр хийгээд үр дүн өгөх юм бол хийх л хэрэгтэй. Гэтэл 54 тэрбум төгрөг зарчихаад ямар ч үр дүнгүй, олиггүй юм байвал ямар хэрэгтэй гэж. Больсон нь дээр. Юу, яасан 54 тэрбум төгрөг. Үнэхээр шаардлагагүй зүйлс дээр зардал тавьсан байвал танах нь зүйтэй.

Энэ бүхнээс чухал хүүхдийн мөнгө, багш, эмч, төрийн албан хаагчдын цалин, тэтгэврийн нэмэгдэл гээд байна шүү дээ. Нийгмийн олон давхаргад дахин хуваарилтууд хийсэн, хүнд хүрсэн зүйл хийлгүй нэг аймагт их хэмжээний төсөв тавьж, ганц том юм хийгээд ямар хэрэг байхав дээ. Экспортыг дэмжсэн хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх ёстой. Төсвийн хөрөнгө оруулалт, орлого нь заавал очих ёстой газраа очдог зүйлд зарцуулах нь зөв гэж боддог.

-Ирэх оны төсөвт ам.долларыг хэдээр тооцож байна вэ. Сангийн сайд 2530 төгрөгөөр гээд байгаа ч төсвийн номон дээрээ тухайлсан тоо байхгүй байна лээ?

-Ам.долларын ханш цаашид жаахан буух байх. Импорт ихээр орж ирсэнтэй холбоотойгоор ам.долларын эрэлт хэрэгцээ их байсан тул үнэ өссөн. Түүнчлэн манай улсын эдийн засаг улирлын чанартай. Аравдугаар сарын сүүл болоод ам.долларын хэрэгцээ багасаад ирэхээр үнэ буурах байлгүй. Нөгөө талдаа том гүрнүүдийн худалдааны дайны асуудал яригдаж байгаа. АНУ бодлогын хүүгээ 2.2 хувь болгоод нэмсэн чинь ам.доллартай эдийн засаг нь холбогдсон Монгол болон бусад бүх орнуудад ханш нь нэмэгдчихээд байгаа юм. Хятад, Орос аль аль нь нөлөөлж байна. Ийм зүйлс байгаа тул анхаарах хэрэгтэй. Цаашид бид ам.долларын ханшийг тогтмол барих хэрэгтэй болно. Жаахан өсч байгаа эдийн засгаа бид тавиад туучихаж болохгүй. Богино, дунд хугацаандаа хөгжөөд явчих юм бол цаашдаа эдийн засаг талаасаа сайдах муудах асуудал бага яригдана. Өнөөдрийг хүртэл бид зөв арга хэмжээ авч хуулинд нь өөрчлөлт оруулж, ганц нэг хүний шийдвэрээр бус хамтын шийдвэр гаргаж зөв голдрилоор нь явуулах хэрэгтэй. Ам.долларын ханшийг савлуулж дээш, доош нь болгох сонирхолтой банк, аж ахуйн нэгж, хүмүүс бий. Үнийн зөрүүн дээрээс ашиг олдог тул үүн дээр анхаарах ёстой. Бид гурван тэрбум ам.долларын нөөцөө интервенц хийгээд ч юм уу, үрэн таран хийчихмээргүй байна. Монгол Улс валютын нөөцтэй байж гэмээнэ манай орны эдийн засаг сайжирч, баталгаатай болдог. Тэр утгаараа байгаа валютын нөөцөө сэгсрээд хаячихаж болохгүй. Тиймээс интервенц хийхийг аль болох хориглож байгаа.

-Нефтийн бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгдэж иргэдийн бухимдлыг өдөөх юм. Он гарсаар хэд хэдэн удаа нэмэгдсэн. Ямар бодлогын арга хэмжээ авах ёстой вэ?

-Нефтийн бүтээгдэхүүний хувьд бид ганц улсаас хараат байж болохгүй. Сангийн яам татвараар нефтийн бүтээгдэхүүний үнийг зохицуулах боломжтой. Өөрөөр хэлбэл онцгой татвар, НӨАТ, гаалийн татварыг нь нэмэх, хасах замаар зохицуулж болно. Сангийн яам үүнийгээ хийгээд явах нь зөв. Мөн гадна талдаа нефтийн үнэ нэмэгдэж байна л даа. Ганц улсаас хараат байх нь ямар үр дагавартай вэ гэдэг нь улам бүр тод харагдаж байна. Роснефть дээр үнэ өсөнгүүт дагаад манайд үнэ нэмэгддэг. Үүнийг болиулах хэрэгтэй. Тиймээс БНХАУ, БНСУ, Японоос нефтийн бүтээгдэхүүн авдаг болох ёстой юм. Олон талын зах зээлтэй болчихвол аль бага үнэ хэлснээс нь авч үнээ барьдаг байхгүй бол ганц хойд хөрштэй яриад байж болохгүй.

Саяхан Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Д.Сумъяабадар ОХУ-д айлчлаад Роснефтьттэй хэлэлцээр хийгээд үнээ барих боломжтой болгоод ирсэн байна лээ. Гэхдээ нефтийн үйлдвэр барьж өөрийн гэсэн нөөцтэй болохгүй бол нефть бидний мөнхийн ярианы сэдэв болж үлдэнэ. Монгол Улс тусгаар тогтносон нь үнэн юм бол өөрийн гэсэн нефтьтэй бай, гадагш нь гаргаж байгаа нефтиэ Монголд боловсруул гэж байгаа юм. Нефть боловсруулах үйлдвэрийн ажил хурдацтай явж байгаа. Ганц, хоёр жилийн дараа үйлдвэр нь ашиглалтад орчихвол үнэ өслөө гэдэг яриа ул болох байлгүй дээ.

Нефть өөрөө бүх өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний суурь үнэ учраас нефтийн бүтээгдэхүүний үнэ өсөхөд иргэдийн амьдралд шууд мэдрэгдэж байна. Тиймээс үүн дээр бид анхаарах ёстой. Засгийн газар арга хэмжээ аваад явах ёстой болохоос зөнд нь орхичихож болохгүй.

-Гэхдээ сулд нь ингээд ганхуулах гээд байгаа юм биш үү?

-Засгийн газар нэгэнт иргэдийн амьдралын баталгааг гаргаж чадахгүй, цалин хөлсийг нэмж чаддаггүй юм бол цаашид бараа бүтээгдэхүүний үнийг өсгөхгүй гэж бодож байгаа бол үнийг барихаас өөр аргагүй. Эдийн засаг хоорондоо уялдаатай байдаг болохоор тун ярвигтай.

-Эдийн засгийн байнгын хорооны хурал дээр Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд С.Чинзориг жижиг дунд үйлдвэрийн санг яамныхаа харьяанд авна гэсэн. Таныг санал хураалгасангүй гээд нэлээд бухимдах шиг боллоо?

-Жижиг, дунд үйлдвэрийн хууль өргөн баригдаад хагас жил болсон. Энэ хугацаанд ажлын хэсэг байгуулагдаж ажиллаад, УИХ-аар хэлэлцэх эсэх асуудлаа шийдсэн. Ажлын хэсэг нь нэлээд хэдэн удаа хуралдаж анхны хэлэлцүүлэг хийгдэж байна. Тэр үед С.Чинзориг сайд ажлын хэсгийнхэнтэй уулзаж асуудлуудаа яриад явах ёстой байсан. УИХ-ын гишүүн санал хураалгах явцад зарчмын зөрүүтэй санал гаргаад санал хураалгах эрхтэй. Тэр саналыг нь хурааж өгөлгүй л яахав. С.Чинзориг сайд хурал бараг дуусчихсан байхад дахин санал гаргаж ирээд хурлыг сунжруулж, түвэгтэй болгосон. Засгийн газрын гишүүн өөрийн яамны эрх ашгийг хамгаалалгүй л яахав. Гэхдээ ажлын хэсэгт нь оролцоод өөрсдийн санаа оноогоо ярилцаж, ойлголцоод, тусгаад явах хэрэгтэй. Тэндээ зөвшилцөлд хүрээд ороод ирвэл миний хувьд татгалзах зүйл байхгүй. Байнгын хороогоороо хэлэлцээд явчихна. Байнгын хорооноос гарсан ажлын хэсэг, дэд хэсгийнхэндээ танилцуулалгүй байж байгаад хамгийн сүүлийн мөчид санал оруулж ирж байнгын хорооны хурлыг бужигнуулаад байж болохгүй.

–Гэхдээ тань руу л уурлаад байсан…

-Би сая хэллээ шүү дээ. Ингэж явах ёстой байсан гээд. Түүнээс биш надад ямар нэгэн бодол байхгүй. Би зарчим л ярина.

-Жижиг, дунд үйлдвэрлэлийн санг бүр татан буулгах гээд байна уу?

-Бичил бизнес эрхлэгчдийг байхгүй болгоод өөртөө авах гээд байгаа юм болов уу гэж хувьдаа бодсон. Би саналыг нь хураалгаагүй биш хураалгасан шүү дээ. Ороод ирсэн хуулийн маань амин сүнсийг нураахаар тийм саналыг хэзээ хойно оруулж ирсэн нь зөрчил үүсгэсэн. Байнгын хороо УИХ-ын гишүүн байна уу, Засгийн газрын байна уу хамаагүй иргэдийн амьдралд хэрэгцээтэй хуулийг дэмжээд санал хураагаад гарах тийм л үүрэгтэй газар.

С.Чинзориг сайд энэ бүгдээ чуулган дээрээ яриад явна биз. Хуулийн төслийн анхны хэлэлцүүлэг явж байна. Хоёр, гурав дахь хэлэлцүүлгийн үеэр яриад явна биз.

-С.Чинзориг сайд байнгын хорооны хурлаас гарч явахдаа таны чихэнд үг шивнээд, далан дээр чинь хүчтэй алгадаад гарсан. Юу гэж хэлсэн юм бол?

-Сүртэй ч юм биш.

-Ирэх оны төсөвт жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэмжихэд зориулж нэг ч төгрөг суулгаагүй байна гэх юм. Тийм хэрнээ ийм санг авах гээд байдаг нь ямар учиртай юм бол?

-Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банкны шугамаар жижиг, дунд үйлдвэрлэлийн зээлийг арилжааны банкуудаар дамжуулан олгож байна. Энэ нь ч зөв байх. Гэхдээ арилжааны банкуудын тавьж буй шаардлагыг жижиг, бичил үйдвэрлэгчид хангаж чадахгүй байгаа. Тиймээс дунд болон дундаас дээш боломжтой компаниуд зээлийг нь авчихаад байна л даа. Эхний жилдээ төлбөр төлөхгүй, жилийн зургаан хувийн хүүтэй гээд хөнгөлөлттэй зээл байхгүй юу. Үүнийг бодлогын журмаар яаман дээр нь хуваарилалт хийнэ гэхээр бүгд эмзэглээд байгаа юм билээ. Миний хувьд хоорондын харилцааны асуудал байгаа юм болов уу гэж харж байсан. Намын бүлэг, байнгын хороон дээрээ сайтар ярилцаад ойлголцоод явах нь зөв. Хэрүүл хийж явахынхаа оронд тодорхой саналууд гаргаад дор дор нь шийдвэрийг нь гаргуулаад явах хэрэгтэй. Энд хувийн юм гэж байхгүй. Төрийн ажил явж байгаа. Төр талаасаа шийдвэрээ гаргаад яв л даа.

Гэр бүл салалт, гэр бүлийн үнэ цэнэ сэдвээр судлаач Д.Жамбалсүрэнтэй ярилцлаа.

-Монголчуудын дунд гэр бүл салалт жил ирэх тусам ихэсч байна гэж яригдах боллоо. Салалтаас үүдэх нийгэмд ямар сөрөг нөлөөллүүд гарч болох вэ?

-Манай улсад 800 мянган гэр бүл бий гэсэн судалгаа байдаг. Үүний 300 мянга нь орчим нь Улаанбаатар хотод бий. Хэдэн жилийн өмнөөс эхлээд л гэр бүл салалтын асуудал түгээмэл болсон. Гэр бүлийн салалтаас үүдэн хамгийн их хохирч үлддэг хүн нь салж буй хосууд бус, өнчирч буй хүүхдүүд байдаг. Аав, ээж нь тусдаа амьдардаг айлын хүүхдүүдэд сэтгэл гутралын шинж ихээр илрэхээс гадна ганцаардах, бусадтай харьцахаас зугтааж, зожиг болон гэмт хэрэгт орооцолдох зэрэг сөрөг үзэгдлүүд ажиглагддаг. Мөн одоо үед бага насны хүүхдүүд хүчирхийллийн золиос болж байна гэж их ярих болсон. үүнийг үйлдэж буй хүмүүс нь гол төлөв хойд эцэг, эх нь байдаг. Тэгэхээр салалтаас үүдэн хүүхдүүд хүчирхийллийн золиос болох нь ихэсч байгаа юм. Сэтгэл нь шархтай, хар бараан дурсамжуудаар дүүрэн хүүхэд ирээдүйд эх орноо хөгжүүлнэ гэдэг хэцүү. Гэр бүлийн тогтвортой байдал нь хүүхдийн хүмүүжилд хамгийн их нөлөөлдөг хэдхэн зүйлсийн нэг. Учир нь халуун дулаан хайранд өссөн хүүхэд л зөв хүн болдог юм.

-Гэр бүлийн үнэ цэнэ юунд оршдог юм бол?

-Гэр бүлийн үнэ цэнэ гэдэг нь эцэг хүний эхнэрээ хэрхэн хайрлаж, халамжлахаас илэрч гардаг зүйл. Монголчууд эрт цагаас эхнэрээ хүндлэх үйлийг эрхэмлэж ирсэн байдаг. Харин эхнэр хүн эр нөхрөө хүндэлж хайрлавал гэр бүлийн бат бөх харилцааг бий болгоно. Үнэ цэнийг улам бэхжүүлнэ. Эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс нэгэндээ хүлээцтэй хандаж, ойлгохыг хичээх хэрэгтэй.

-Гэр бүл салалтын гол шалтгаан нь юундаа байна вэ?

-Хосууд салах үндсэн хэд хэдэн шалтгаан байдаг. Гэр бүлүүдэд ажиглагддаг элбэг тохиолдол нь нэг нэгэндээ итгэх итгэлээ гээснээс, мөн хэн нэгэн нь архины хамааралтай болсноос үүдсэн байдаг. Түүнчлэн ажилгүйдэл гэх асуудал нь хосуудын таарамжгүй харилцааны шалтгаан болдог. 90-ээд он дөнгөж гарч байхад ажилгүйдлээс үүдсэн гэр бүл салалт нийгэмд их байсан. Одоо ч энэ нь үргэлжилсээр байна. Учир нь хүн амьдрахын тулд ажил хийх хэрэгтэй, үр хүүхдээ тэжээхийн тулд хөдөлмөрлөж, хөлсөө дуслуулах учиртай. Тухайн үед нийгмийн шилжилтээс болж ажилгүй болсон эрчүүд сэтгэлээр унаж бөөн бөөнөөрөө архинд орж, амьдралаа алдаж байсан. Өнөөгийн нийгэмд ч архи ууж байгаа дийлэнх хүмүүсийн ихэнх нь хийх ажилгүй, тодорхой зорилгогүй байдаг. Эр хүн зорилгогүй болж, гэр бүлээ хөсөрдүүлбэл гал голомт бөхнө.

-Архи гэдэг зүйл өнгөрсөн болон өнөөгийн нийгмийн гэр бүлүүдийн салалтын нэг шалтгаан гэж ойлгож болох уу?

-Угаасаа ийм л байна. Монголчууд дэлхийн зарим орнуудаас гурав дахин их архины хэрэглээтэй байдаг гэсэн. “Дарсыг сард гурван удаа л хэрэглэ. Хэрэглэхгүй бол бүр сайн” гэдэг сурааль бий. Бид заримдаа хорих ангиудаар очдог. Тэнд 400 гаруй аав нар ял эдэлж байдаг. Энэ нь 400 гаруй айлын тэргүүнүүд тэнд хоригдож байна гэсэн үг шүү дээ. Яах вэ тэнд байхад тухайн эрчүүдэд нээх зовлон биш байж болох ч үр хүүхдүүдээ давхар ялладаг. Тухайлбал 22 жил шоронд байж байгаад гарч ирсэн нэгэн эр “Шоронд байх хэцүү ч эрх чөлөөтэй байх бүр хэцүү юм аа” гэж байсан. Учир нь тэнд байх хугацаандаа үр хүүхэд, аав, ээж хань ижлээсээ хөндийрсөн байдаг тул түүнийг хүлээж авах хүн байхгүй болчихсон байдаг. Ингээд бодохоор архи гэдэг зүйл хүний амьдралыг тэр чигт нь эргүүлж чаддаг. Зарим хүмүүс архигүй бол ажил бүтэхгүй байна гэж ярьдаг. Үгүй шүү дээ. Архигүйгээр амьдралаа авч яваа олон сайхан гэр бүлүүд бий.

-Архичин хүний гэр бүлд өсөж буй хүүхэд архинд донтогч болж болох уу?

-Болно. Багаасаа суусан сэтгэхүй нь үүнийг аль хэдийнэ хүлээн зөвшөөрчихсөн, бэлтгэгдчихсэн байдаг гэсэн үг. Үнэ цэнэ гэж түрүүн ярьсан. Архи уусан эцэг, эхчүүд хүүхдээ хайхрахаа больж, хүүхдийг үнэ цэнэгүй болгодог. Хүүхэд гэдэг зүйл цаг ямагт бусдын анхаарлыг өөртөө татах гэж хичээж байдаг. Үүнийг нь архичин аав, ээж нар үл ойшоогоод байхаар хувиа бодсон, өөрийгөө дорд үзсэн үзэлтэй болдог. Үүнээсээ болоод хэн нэгнийг дуурайх, буруу хүнээсээ үлгэрлэж, хэн нэгэнтэй адилхан болох гэж хичээдэг. Хайраар дутсан хүүхдүүд өсөж, том болохдоо ихэвчлэн хэрцгий хэнийг ч хайрладаггүй, хүндэлдэггүй хүмүүс болдог. Арга ч үгүй шүү дээ. Түүнийг хүмүүжүүлэх хүн нь архи уугаад явчихсан юм чинь. Хүчирхийлэл дунд өссөн хүүхэд өөрөө хүчирхийлэгч болдог гэдэг шиг. Тухайн хүний суурь хүмүүжил ямар байна. Яг тэр жишгээрээ хүүхдээ хүмүүжүүлдэг. Тэгэхээр хүмүүжлийн доголдол нь үеийн үед илэрдэг зүйл.

-Архидалт гэдэг дон уу?

-Яг тийм нэг талын өвчин гэсэн үг. Хүн архинд оръё гэж уудаггүй. Эхлээд сонирхдог. Дараа нь дуртай болдог, тэгээд донтдог. Сүүлдээ замаа алддаг. Одоо үеийн залуусын ихэнх нь зүрх судасны өвчтэй, залуугаараа нас барж байгаа нь үүнтэй холбоотой. Мөн гэр бүлийн амар тайван байдал эвдэрдэг. Мэргэжлийн хэллэгээр давхар хамааралд орно гэсэн үг юм. Гэр бүлийн нэг гишүүн нь архинд донтогч байлаа гэхэд түүнээс болоод ойр хавьд нь байгаа ихэнх хүмүүс сэтгэлийн дарамтад орж, стресстэж, цөхрөнгөө барсан байдаг. Үүнээс гадна өсвөр насны хүүхдүүд архичин ээж, ааваасаа ичиж, гэрээсээ дайжиж, гудманд хоног төөрүүлдэг болчихдог. Уг нь зөв хэв маягийг гэр бүлүүд дотооддоо бий болгочихвол нийгэмд үүсээд байгаа олон асуудлыг нэг дор шийдэж болохоор байгаа юм.

-Хайр, дурлал хоёрыг хүмүүс ялгаж чадаагүйгээс болоод залуу хосууд их салж байгаа гэх юм. Үүнийг та юу гэж бодож байна вэ?

-Дурлал гэдэг нь зүрх сэтгэлийн тачаал. Дурласан хүн дандаа авахыг хүсч байдаг. Хайр гэдэг нь үхэн үхтэлээ зөвхөн тэр хүний төлөө гэх зүрх сэтгэлийг хэлж байгаа юм. Хүнийг хайрлахгүйгээр үхэн үхтэлээ амьдарч болно. Учир нь нэгэндээ дасах сэтгэл гэж зүйл бий. Энэ нь магадгүй хайраас ч илүү байх. Түүнээс биш зөвхөн биологийн хэрэгцээгээ хангахын тулд хүнийг ашиглана гэдэг тэнэг хэрэг. Гэхдээ одоо үеийн залуусын дийлэнх нь нэгэндээ хэтэрхий нээлттэй болчихсон. Энэ нь эмэгтэй хүний бардам байдал, үнэ цэнийг унагаад байгаа юм. Эмэгтэй хүн өөрийн үнэ цэнээ эр хүнд мэдрүүлж байвал харилцаа улам бат бөх байна. Эмэгтэй хүүхдэд өөрийгөө үнэлэх үнэлэмжийг эцэг хүн суулгаж өгдөг. Магадгүй яагаад ээж нар биш гэж хэмээн асуух байх. Охид ханиа сонгохдоо аавтайгаа адилхан төстэй хүнийг үргэлж хайж байдаг юм. Аав нар охиноо хэр сайн хайрлаж, хүндэлж, халамжилна, тэр зүйлсийг эр нөхрөөсөө хүсэж байдаг болохоор тэр. Эцэг хүн охиныхоо ханийг сонгож өгөх нь хамгийн зөв хэрэг. Харин хүргэнээ сонгохдоо ёс зүй, удмыг нь сайн шинжих ёстой.

-Хоёр эхнэртэй хууль гэж нэг хэсэг хүмүүс их шуугьсан. Ер нь хоёр эхнэртэй байх нь болох зүйл үү?

-Хэрхэвч байж болохооргүй зүйл. Дээхнэ үед хэдэн зуун жилийн өмнө ийм зүйл байсан л юм байгаа биз. Өнөөгийн нийгэмд байгаа гэр бүлийн харьцаа, ёс зүй дээр энэ хэрхэвч зохицохгүй. Хүмүүс замаа алдаж, хүний үнэ цэнэ байхгүй болно шүү дээ. Эхнэрээ хайрлаж байж, нөхрөө халамжилж байж хүүхдүүдээрээ хүндлүүлдэг гэдэг. Үүнийг устгаж байна л гэсэн үг. Бүр улсын аюулгүй байдал ч ганхаж болно. Үүнийхээ оронд иргэн рүүгээ чиглэсэн шинэ бодлогыг хэрэгжүүлбэл бидний хөгжил улам хурдасна.

З.МӨНХСУВД

Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, “Пентатоник” наадмын таван удаагийн шагналт, Монголын хөгжмийн зохиолчдын холбооны шагналт, хөгжмийн зохиолч Л.Балхжавтай ярилцлаа. Түүний “Миний дуунууд-2018” тоглолт энэ сарын 26, 27-нд “UB palace”-ын концертын их танхимд болох юм.

---

-Таны “Миний дуунууд” уламжлалт тоглолтын хорин жилийн ой энэ жил тохиож байна. Өдий олон жил ямархан олон даваа гүвээг давж ирэв дээ?

-Уран бүтээлийг ямар ч уран бүтээлч өөрийн оюун ухаанаа шавхаж хийдэг. Хамгийн гоё нь тухайн уран бүтээлч хэн нэгнээс юм хүлээлгүй, өөрийнхөө оюуны ертөнцөд бүтээж туурвидаг учраас ариун гэгээн бүхнээ олон түмэндээ толилуулахыг эрхэмлэдэг. Уран бүтээл гэдэг урнаар бүтээнэ гэсэн үг. Урлагийн салбарт ажиллаж байгаадаа би өөрийгөө их азтай хүн гэж боддог. Ганц би зөвхөн хөгжмөө зохиогоод байвал юу ч билээ, хамтын уран бүтээл дээр амин сүнс нь оршдог. Миний ард олон сайхан яруу найрагч, дуучид, хөгжмийн найруулагчид байдаг. “Миний дуунууд” тоглолт маань хорин жил үргэлжлэхдээ Монголын орчин үеийн урлагийн түүхийн нэгээхэн хэсгийг бичилцсэн юм шиг санагддаг. Хорин жилийн гэрэл зургийн үзэсгэлэнгээс харахад он цаг хурдан өнгөрсөн ч гэлээ эргээд харахад бахархалтай сайхан л байна.

-Та алдарт морин хуурч, ардын жүжигчин Жамьян гуайн гарын шавь. Урлагт замчилсан хүн хэн байна. Хөгжим гээч гайхамшигт яаж дурлав?

-Хөгжимд дурласан маань гэр бүлийн хүмүүжилтэй холбоотой. Манай аав жолооч хүн байсан ч урлагт дуртай, урлагийн мэдрэмжтэй, уран бүтээл туурвидаг хүн байсан. Жамьян багш болон эрдэмтэн багш нар маань хөгжмийн урлагийг зүгээр нэг заагаад зогсохгүй тэрэнд дурлуулж, эх орноор бахархуулж, ээж аавыгаа хайрлах сэтгэгдэл төрүүлэн, ахмадыг хүндлэх хүмүүжлээр хүмүүжүүлсэн. Морин хуур бол өөрөө ид шидтэй хөгжим. Ид шидтэй гэж би хаа ч бардам хэлнэ. Цаанаасаа л хийморилог, уянгалаг, зөөлөн хөгжим. Морин толгой молор эрдэнэ тэргүүнтэй. Их бэлгэдлийн чанартай. Арьс ширээр нь царыг нь, дэл сүүлээр нь чавхдасыг хийдэг. Хос утастай. Хос гэдэг чинь бэлгэдлийн утгатай. Урлагийн бурхан тэнгэр монгол хүнд морин хуурыг бэлэглэсэн байх. Морин хууртай амьдралаа холбосон хүмүүс их өөдрөг явдаг юм шиг санагддаг. Олон сайхан хөгжмийн зохиолчид морин хуурчид байдаг. Жамьян багшийнхаа ид сайхан идэр залуу насанд нь шавь нь болсон хувь заяандаа би бахархдаг. Жамьян багшийн маань заасан бүхэн телевизийн болон урлагийн салбарт ажиллахад миний амьдралыг хөглөж ирлээ.

-Хөгжим, бүжгийн дунд сургуульд хэдэн настайдаа анх элсэн орж байв?

-Би Хөгжим, бүжгийн сургуульд гуравдугаар ангиасаа орсон. Тэрнээс хойш урлагтай бүхий л амьдралаа холбосон. Олон сайхан урлагийн мастеруудын шавь болж хүүхэд нас, идэр насаа үджээ. Би хөгжмөөр арван хоёр жил суралцсан. Телевиз, кино, театрын урлагт ажиллалаа.

-Морин толгойтой хуураа та “Говийн домог” кинонд сайхан мөнхөллөө дөө?

-Монголын ард түмнийг морин хуургүйгээр төсөөлөхийн арга байхгүй. Өнөөгийн залуус морин хуурыг бидний үеийнхэн шиг мэдэрч, мэдэхгүй. “Энэ морин хуур шүү” гэж заахад ойлгоход хэцүү. Харин уран сайхны маягаар киногоор дамжуулж морин хуураа дээдлэх, үндэсний бодит бус өв соёлоо мэдрэхэд “Говийн домог” кино хувь нэмрээ оруулсан болов уу. Морин хуур хөгжим ганцхан Монголынх гэдгийг бид баталгаажуулж авах ёстой. Дэлхий дээр морин хуур сонирхдог олон хүн гарч ирсэн. Урд, хойд хөршийнхөн хөгжимдөж байна. Япончуудын сурах бичигт морин хуурын тухай орсон. Тиймээс монголчууд бидэнд өвөг дээдсээс уламжлагдаж ирсэн өв соёл юм гэдгийг хойч үедээ мэдрүүлэх ёстой. Тиймээс “Би морин хуурын тухай кино хийхгүй бол өөр хэн хийх вэ” гэсэн бодол надад байсан. Миний сайных биш. Яагаад гэвэл би морин хуурч хүн, хөгжим зохиодог. Дээр нь кино найруулагчийн мэргэжилтэй. Бас кино хийх баг надад байна. Нас маань одоо хэд хүрч байгаа билээ. Энэ насандаа хийж авахгүй бол болохгүй байсан.

-Та одоо хэдтэй юм бэ?

-Би чинь 1959 оны хүн шүү дээ.

-Хүн чанаргүй хүн олигтой уран бүтээл туурвидаггүй гэлцдэг. Та энэ талаар ямар бодолтой явдаг бол?

-Урлаг ямар ч хүний сэтгэлийг зөөлрүүлдэг. Урлагийн ямар ч төрлийг сонгосон хүн ямар ч шалгуурыг сайхан сэтгэл, зөөлөн сэтгэлээрээ даван гэтэлж урлагийг л сонгодог. Урлагийн гэсэн бүх хүнийг анзаараад үзээрэй. Ямар ч гэсэн тэгтлээ муухай аашлаад байхгүй. Арай л нандин мэдрэмжтэй, аливааг өөр өнцгөөс хардаг, баруун тархи нь хөгжчихсөн хүмүүс байдаг. “UBS” телевизийн “Баруун тархи” нэвтрүүлэг ч энэ талаар хөндөж байгаа. Гэгээлэг зүйлийг мөрөөдөж боддог, гэгээн үйлдлийг хийдэг хүмүүс байдаг гэж энд тэндээс уншсан даа. Би баруун тархи нь хөгжсөн төгс төгөлдөр хүн зуун хувь болж чадахгүй ч гэсэн тийм хүмүүжлээр хүүхэд залуус маань хүмүүжээсэй гэж боддог учраас эх орны тухай дуунууд бичдэг. Миний уран бүтээлийн жаран хувийг эх орны сэдэвтэй дуу эзэлдэг. “Содура” киногоороо ч энэ тухай өгүүлэхийг эрмэлзсэн.

-Өнөө цагт хүн чанар байхгүй боллоо гэцгээх юм. Танд анзаарагдаж байна уу. Хүүхдээ хүмүүжүүлж чадахаа больсон ч юм уу?

-Хүүхдийн хүмүүжилд эцэг эх, багш нар, уран бүтээлч бид л анхаарах ёстой. Дэлхий даяаршсан ийм үеийн аж байдлыг бидний хүүхэд үеийнхтэй яаж харьцуулахав. Бидний үед ахмадаа хүндэлдэг, дээдсээ дээдэлдэг байлаа. Тэрэнтэй харьцуулахад хэцүү. Гэхдээ монгол хүүхдүүд бусад орны хүүхдүүдийн дэргэд харьцангуй зөөлөн сэтгэлтэй. Ямар ч байсан цагаан сараар эцэг эхтэйгээ очиж золгоно. Үндэсний ёс заншлууд маань тэртэй тэргүй хүмүүжүүлчихдэг. Оройтоогүй дээрээ хүүхдүүдэд эх оронч сэтгэлгээ суулгах хэрэгтэй. Монгол оронд монгол хүн болж төрнө гэдэг их хувь заяа гэдгийг ойлгуулах учиртай. Эцэг эхээ хайрлах ёстой. Тэгээд дээрээс нь өөрийгөө хайрлаж хүндлэх чухал. Хүн болж төрнө гэдэг асар их хувь заяа. Монгол иргэд маань нэг нэг айлд орж суучихаад “Манай гэр муухай байна” гээд байвал утгагүй. Голомтоо тойрч сууж байгаад гэм зэмээ ярих учиртай. Эндээ, эх орондоо амьдрах нөхцөлийг бид хойч үедээ бий болгож өгөх ёстой. Бие нь явсан ч сэтгэл зүрхийг нь уран бүтээлээрээ Монголдоо уях юм сан. Ямар сайндаа би “Гүрэн Монгол чинь хүлээж байна” гэж дуу хүртэл зохиохов.

-Зундуйн Хангал гэж нэг гайхамшигтай хөгжмийн зохиолчтой таныг их ойр байсан гэдэг дээ?

-З.Хангал бол миний багш. Нэрт хөгжмийн зохиолч хүн. Тэр бол зөвхөн хөгжмийн зохиолч хүн байгаагүй Монголын урлагт тохиосон үзэгдэл байсан. Богинохон хугацаанд амьдарсан ч асар их зүйлийг бүтээж ард түмэндээ үлдээсэн уран бүтээлч. Гайхалтай, гайхамшигтай төрмөл авьяастан байлаа. Би яагаад багш гэдэг гэхээр Хөгжим, бүжгийн сургуульд сурч байхад бидэнд хөгжмийн онол, түүхийн хичээл орж байсан. Орчин үеийн хөгжмийг морин хууртай хослуулах мэдрэмжийг Хангал багш маань төрүүлсэн юм. Зохиолууд нь нийгмээс асар их түрүүлж явсан. Төрсөн дүү Зундарь гэж “Соёл-Эрдэнэ” чуулгын том уран бүтээлч, хөгжмийн зохиолч байсан. Гэр бүлээрээ авьяастай хүмүүс.

-Агуу их Хангал очдог байсан гэхээр Бөмбөгөрийн Өвгөнтийн хөндий алдрын диваажин байсан ч юм шиг гэж нэг хүн цахимд сэтгэгдлээ оруулсан байсан даа?

-Эр хүн туг ч барина, тугал ч хариулна гэдэг дээ. Манай Хангал багш хүнийг дугаарлаж үзэлгүй, хэнтэй ч найзалж нөхөрлөдөг, хэлэх үгээ хаана ч хэлдэг жинхэнэ эр хүн байсан. Тиймээс найз нөхөд нь хаана ч байсан байж болно. Бид шавь нар нь учраас тэр талаар нарийн сайн мэдэхгүй, харин уран бүтээлийг нь бишрэн шүтдэг байсан даа.

-“Миний дуунууд-2018” тоглолт тань өмнөх тоглолтуудаас юугаараа онцлог болох бол?

-“Миний дуунууд” тоглолт жил бүр оноороо нэрлэгддэг байсан болохоор тухайн онд хийсэн бүтээлүүд түлхүү ордог байсан. Энэ жилийн “Миний дуунууд” тоглолтын хорин жил болж байгаа учраас хорин жилийн тайлан гэчихэд болно. Ерэн есөн оны тоглолт дээр дуулагдаж байсан дуунууд ч дуулагдаж болно. Ноднингийн дуу ч орж болно. Энэ жил хийж байгаа уран бүтээлүүд ч бас байна. Хорин жилийн дотор тоглолтын тайз дэлгэц ч их өөрчлөгдсөн. Ерэн есөн онд гавьяат жүжигчин Т.Ариунаа давхар биетэй дуулж байлаа. Тэгсэн одоо хүү нь хорин нас хүрчихээд гадаадад сая сургуульд явлаа. Энэ хорин жилийн дотор манай рок, попынхон уран бүтээлээ хийж л байсан. Дурсамж сэргээж, уран бүтээлийн түүх харуулсан, өнөөдөртэйгөө хосолсон тийм л тоглолт болно доо. “Миний дуунууд-2018” тоглолт энэ сарын 26, 27-нд “UB palace”-ын концертын их танхимд болно. Арваннэгдүгээр сарын 10-нд “My music” буюу “Миний хөгжим” тоглолтод Монгол Улсын филармонийн симфони найрал хөгжим, Үндэсний урлагийн их театрын уран бүтээлчид бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ, Морин хуурын чуулга, Монгол Улсын консерваторийн уран бүтээлчид “Говийн домог”, “Содура”, “Зүрхэнд гэрэлтэх одод”, “Мартагдашгүй намар-2” зэрэг киноны хөгжмийн бүтээлүүд, морин хуурын гоцлол, хийлийн гоцлол зэрэг миний хөгжмийн бүтээлүүд тоглогдоно.