Амьдралыг, ертөнцийг танин мэдэхийг хүсвэл урлаг, уран сайхныг судлах хэрэгтэй гэж Ардын жүжигчин Намсрайн Сувд хэлсэн юм. Монгол Улсын Хүний эрхийн Үндэсний Комиссоос Нээлттэй Нийгэм Форумтай хамтран зохион байгуулдаг Хүний эрхийн цуврал лекцийн энэ удаагийн илтгэгч нь Мандухай цэцэн хатны дүрээр олны сэтгэлд хоногшсон жүжигчин Н.Сувд байлаа. Тэрбээр “Урлагаар дамжуулж хүний эрхийн боловсрол олгох нь” сэдвээр илтгэсэн юм. Засгийн газрын XI байрны дугуй танхимд Ардын жүжигчин, Төрийн соёрхолт Н.Сувдыг сонсохыг хүссэн хүмүүс ирсэн байлаа.
Урлаг гэдэг бол амьдрал, ертөнцийг танин мэдэх, хүнийг танин мэдэх ач холбогдолтой юм. Өөрөөр хэлбэл уран сайхны дүрээр дамжуулж амьдралыг танин мэддэг гэж тодорхойлсон байдаг. Түүнчлэн XIX зууны үеэс эндээс өөр урсгал, үзэл суртал гарч ирсэн. Ялангуяа өнөөгийн нийгэмд урлагт амьдралыг танин мэдэх, зааж сургах, урлагийг сурталчилах, боловсрол эзэмшүүлэх үүрэг байхгүй. Харин урлаг гэдэг бол зүгээр л хүнийг зугаацуулах, чөлөөт цагийг өнгөрөөх, амьдралын элдэв бэрхшээлийг мартагнуулах үүрэгтэй хэмээн тодорхойлдог болсон. Амьдралыг, ертөнцийг танин мэдэх боловсрол олгох үүрэг зөвхөн шинжлэх ухаанд байдаг гэж үздэг. Шинжлэх ухаан, урлаг хоёр зэрэгцэж хүн, амьдрал, ертөнцийн тухай хоёр талаас нь танин мэдүүлж ойлгуулдаг, урлаг бол шинжлэх ухаанаас түрүүлж алхдаг гэж би боддог хэмээн Н.Сувд яриагаа эхлэв.
Ийнхүү урлаг хүний эрхтэй хэрхэн холбогддог, урлагт хүний эрхийн асуудлыг хэрхэн хөндөж байсан, өнөөгийн нийгэмд энэ асуудал ямар байгаа талаар үргэлжлүүлэн ярилаа.
Шинжлэх ухаан амьдралын хуулийг судалж яг ийм байх ёстой гэсэн онолыг баталж гаргадаг бол урлаг амьдралыг судлахаас гадна, уран сайхны дүрээр сэтгэж, гоо зүйн онолоор тэтгэж ийм байж болох юмаа гэсэн таамаглалыг дэвшүүлж харилцан холбоотой байдаг. Жишээлбэл жүжигчин бид урлагийн хүмүүс. Түүхэн дүр бүтээхийн тулд жүжигчин хүн угсаатны зүйн болоод тухайн улсын түүх, тэр үеийн хүмүүсийн амьдралыг судалсан эрдэмтдийн бүтээлийг унших хэрэгтэй болдог. Ингэж судалдаг ч гэсэн урлаг бол шинжлэх ухаанаас түрүүлж явдаг гэж би боддог. Яагаад гэвэл усан доогуур олон мянган бээр аялж байгаа тэр ертөнцийг бид фантастик гэж уншдаг. Одоо бол энэ бүхэн фантастик биш болсон. Усан доорх амьдралыг шинжлэх ухааны ололт амжилтаар баталж байна. Монголын уран зохиолчдыг аваад үзэхэд 1930-аад оны үед бичиж байсан Д.Нацагдоржийн “Од” хэмээх шүлгэнд
Холхи газраас гялалзан харагдах өнгөт од оо
Хязгааргүй огторгуйн дунд зугаалсан олон улаан оч оо
Нарт ертөнцийн дотор суугаа Марс од оо
Манай хүн төрөлхтөн чамтай танилцахыг хэзээнээс хүсэв.
Од чиний тэндээс энэ дэлхий ямар өнгөтэй үзэгдэнэ вэ?
Орчлонт ертөнц гэдгийг мэднэ үү, үгүй юу?
гэж уран бүтээлээрээ од гариг, бусад ертөнц рүү харж байсан бол үүнээс 60 жилийн дараа Ж.Гүррагчаа сансарт нисэж, дэлхийгээ дээрээс нь харсан шүү дээ. Тэгэхээр уран бүтээлчид зарим талаар шинжлэх ухаанд нээлт хийх суурийг тавьж өгдөг юм болов уу? Уран бүтээлчид урьдчилж сэтгэдэг юм болов уу гэж бахархан боддог. Шинжлэх ухаан зөвхөн урлагаас жишээ авч хөгжиж байгаа гэж хэлж болохгүй.
Аливаа улс гүрэн, тухайн орныхоо хэмжээнд олон улсын хэмжээнд явуулж буй бодлогыг хэрэгжүүлэхэд урлаг, уран бүтээлчидтэй хамтран ажилладаг.
Социализмын үед уран бүтээлчид бол үзэл суртлын дайчид, уран бүтээл гэдэг бол үзэл суртлын зэвсэг гэж тооцогддог байлаа. Нэг хэсэг урлагийнхныг МАН-ын зэвсэг гэж нэрлэж байлаа. Энэ аль нэг нам, улс орны асуудал биш. Энэ нь бүхэл бүтэн он жил, түүхийн хугацаанд хамт байсан асуудал гэж хэлж болно.
Египетийн пирамидыг археологичид ухаж үзээд тэр үеийн уран бүтээлчдийн бүтээлийг судлахад ФАРАОН хаан бол бурхнаас илгээгдсэн хүн. Энэ хүний төлөө бүх юм зориулагдаж байх ёстой гэсэн үзлийг боолчуудад суулгах чиглэлийг баримталсан байдаг. Мөн пирамидын хананд бичигдэж үлдсэн зүйлийг нэлээд сүүлд тайлж уншиж чадсан. Энэ нь манай Майдар эргэх ёс, цам харайх дэг, жүжгийн зохиол шиг дэс дараалалтай. Тэр бичээсэнд Фараоны нэр сүрийг өргөхийн тулд баг өмссөн хүмүүс яаж гарах вэ, ямар үг хэзээ хэлэх вэ гэдэг нь бүгд зохиол шиг сценарын дагуу бичигдсэн байсныг тайлж уншсан.Төр улс бий болсон цагаас эхлэн урлаг уран сайхны нээлт бүтээлүүд бодлогыг хэрэгжүүлэхэд оролцож хамтарч байж. Зөвхөн улс төрчид ч биш шашин ч бас хэрэглэж байсан. Шашин түгж дэлгэрэхэд урлаг асар их нөлөө үзүүлжээ. Дундад зууны үеийн баруун европын театрын түүхэнд жирийн зохиолчийн бичсэн зохиол байдаггүй. Харин Библи гэх мэтчилэн дандаа бурхадын амьдралын талаар бичсэн зохиолууд байдаг. Гэхдээ уран бүтээлчид ганцхан бурхад руу чиглэж байсан уу гэвэл үгүй. Ёс суртахуун гэдэг асуудал эртнээс тавигдаж ирсэн. Жишээлбэлдундад зууны үед тоглож байсан нэгэн жүжгийн зохиол байдаг . Зохиолд олон эрчүүдийн харцыг булаасан нэгэн сайхан сэтгэлтэй бүсгүйн тухай гардаг.Эмэгтэйгхарсан бүх эрчүүд түүнийг эзэмдэхийг хүснэ. Энэ бодлоо гүйцээхийн тулд худал амлалт, уран цэцэн үгээр урхидан арга мэхэндээ оруулаад орхидог байв. Үүнийг тухайн эргэн тойрон, орчны хүмүүс нь энэ хүүхнээс болж эрчүүдийн ёс зүй алдагдаж байна. Үүнийг зайлуулах хэрэгтэй гэж үздэг. Гэтэлнэгэн залуу гарч ирээд хүнээс хол газарт зөвхөн хоёулхнаа жаргаж амьдаръя гэж дагуулан алс хол явдаг. Энэ л үгэнд итгэсэн бүсгүй түүнийг дагаж явсан ч гарах орох гарцгүй харанхуй газарт аваачин хаядаг. Ингээд тэр дахин хууртагддаг. Хүүхнийг зайлуулсан залуу эрчүүдийн ёс зүйг алдагдуулсан этгээдийг алга болгосон ёс зүйтэй хүн болж, эргээд бүгдээрээ ёс зүйтэй болчихлоо гэж үздэг. Гэтэл хэсэг хугацааны дараа тэнгэрээс авралын тэрэг бууж ирсэн. Зөвхөн гарах гарцгүй газарт хоригдож байгаа бүсгүйг аврах авралын тэргийг бурхан илгээжээ. Яагаад гэвэл бүсгүй худал хэлээгүй, хууран мэхлээгүй, өөрт нь хайртай гэсэн эрчүүдэд чин сэтгэлээсээ хандаж, ярилцаж, итгэж оюун санаа, сэтгэлээрээ нүгэл үйлдэж байгаагүй учраас бурхан түүнийг авардаг.Харин нөгөө ёс суртахуун хэмээгээд бүсгүйг буруутгаж байсан хүмүүс хэдийгээр шашин шүтэж байсан хэдий ч нүгэл тарьж байсан гэдэг ёс суртахууны сургаалтай жүжгүүд гарч байсан түүхтэй. Ингээд бодохоор урлаг бүх салбарт асар их нөлөөтэй.
Би төрийн түшээдтэй уулзахдаа Герман, Францыг ярих дуртай. Яагаад гэвэл XVI зууны сүүлч XVII зууны эхээр Франц гэдэг улсын нэр нь байхгүй балархай байв. Францаар ярьдаг ч хүн байхгүй. Францадтоглодог театрууд нь бүгд Италиас ирсэн Итали жүжигчид. Италид латин хэлээр ярьдаг. Франц хэлийг хэл гэж тоодоггүй.
Энэ үед Францын XVI хаан Парисыг Афин шиг байх ёстой, хаан бол Цезарь шиг байх ёстой гэсэн бодлого баримталж эхэлсэн. Түүний тулдурлаг соёлын салбарт ихээхэн хөрөнгө зарцуулж анхаарал тавьжээ. Тэрний хүчээр гарч ирсэн олон арван зохиолчид бий.Ийнхүү XVIII зуун гэхэд баруун европын бүх орнуудФранцаар ярьдаг болжээ. Франц хэлээр ярьдаггүй бол язгууртан гэж тооцохгүй. Англиас бусад бүх орон Франц хэлийг төрийн хэл болгон авчээ. Жишээлбэл, Герман улс германаар ярьдаггүй, төрийн бүх хэрэг бичиг Франц хэлтэй, зөвхөн театр л Герман хэлээр тоглоно. Өөр герман хэлээр ярьдаг газар байхгүй. Энэ үед Г.Э.Лессингийн бичсэн нэгэн жүжигт Герман улс 360 вант улстай. Эдгээр нь хагархай бутархай хоорондоо дайтсан улс байсан тухай өгүүлнэ. Нэгэн офицер Саксоны Нина гэдэг охинд дурлаад гэр бүл болж сайн сайхан амьдардаг. Нинаг Франц хэлээр яриулах гэж нөхөр нь маш их хичээдэг. Харин Нина Францад төрсөн хүн л францаар ярих ёстой биз дээ. Би германд төрсөн герман хүн юм чинь германаар ярих болно гэж хэлдэг. Үүнийг сонсоод хагаралдсан вант улсууд болон Саксоны вант улсууд эвлэлдэн нэгдэж байгаа тухай өгүүлсэн жүжиг юм.Энэ жүжиг тухайн үеийнхээ соёл урлаг , утга зохиолд маш их хүч хаяж байсан. Тэрний хүчээр гарч ирсэн мундаг зохиолчдыг өнөөдөр ч гэсэн манай уншигчид биширч явдаг. Гёте Фауст, Фридрих Шиллерийн “Хар санаа ба хайр сэтгэл” жүжгийг манай театрт хоёр ч удаа тавьсан.“Дээрэмчин” жүжгийг Хүүхэд залуучуудын театрт тавьж байлаа. Ийнхүү Германыг герман болгож хоорондоо эвлэлдэн нэгдэхэд Германы соёлыг түгээн дэлгэрүүлэхэд урлагийн зүтгэлтнүүд асар их нөлөө үзүүлсэн юм. Энэ бол түүхэнд бичигдсэн жишээ.
Тэрээр ийнхүү урлаг улс төр, сэтгэлзүй, ёс суртахуун, эрх чөлөө, нийгэм гээд бүх зүйлд нөлөөлдөг болохыг ойлгуулахын тулд жүжгийн зохиолуудаас иш татан ярьж байлаа. Тиймээс урлаг хүний эрхийн асуудалд хүртэл нөлөөлдөг юм шүү, хүний эрхийн асуудалд ёс суртахуун хэрхэн хамааралтай болохыг ч дурдлаа.
Он цагийн түүхэнд тусгаар тогтнолд улс төрийн гүйцэтгэх үүрэгих байсан. Гэхдээ уран яруу үггүйгээр, уриа лоозон, хувьсгалын дуугүйгээр хэрхэн нэгдэх билээ гэж Ардын жүжигчин Н.Сувд үргэлжлүүллээ.
1921 оны хувьсгалыг Улаан туггүйгээр, Д.Нацагдорж, С.Буяннэмэх гэх мэтчилэн энэ хүмүүсгүйгээр төсөөлөхийн аргагүй. Бичиг үсэг сурах асуудлыг хөндсөн олон уран бүтээл байдаг. Анагаах ухааны хөгжилд яаж уран бүтээлээрээ хандаж ард түмнийг ухуулан сэнхрүүлж байсан юм.Атар эзэмших, нэгдэлжих, үйлдвэржих хөдөлгөөн гэх мэт хөгжлийн бүх үе шатуудад нийт иргэдийн ухамсар, оюун ухааныг бэлтгэх, хүлээж авах чадвартай болгоход уран бүтээлчид асар их үүрэг гүйцэтгэсэн.
Түүнчлэн эмэгтэйчүүдийн эрхийн асуудлыг хөндсөн “Хүүхэлдэйн байшин” нэртэй инээдмийн жүжиг байдаг. Жүжгийн агуулгад сенатад дандаа эрэгтэйчүүд байж төрийн хэргийг эрчүүд шийддэг, тэр байтугай театр эмэгтэйчүүд оролцож жүжиглэх эрх байхгүй байсныг шүүмжилдэг. Хүүхэд, залуучууд урлаг, уран зохиолын гайхамшиг, тэр чөлөөт сэтгэлгээ, олон талын шийдэл, гарц гаргалгааг уншиж танин мэдсэнээр амьдралыг харах өнцөг өөрчлөгддөг. Сайхан сэтгэл, ёс суртахуун, хүний эрхийн асуудлыг урлагийн бүтээлүүдээс харж бүр мэдэрч ойлгох болно. Түүгээрээ урлаг бол агуу юм хэмээн лекцээ төгсгөлөө.
Б.ОЮУНЖАРГАЛ