Өнөөдөр Хүрээ цам харайх ёслол өглөөний 09 цагаас 15 цагийн хооронд дахин үргэлжиллээ.
Цамын бүжиг бол шашны өв соёлын аугаа их утга учир бүхий ёслол төгөлдөр үзүүлбэр. Цам нь буяныг эрхэмлэгчийн сүсгийг арвитгаж, нүгэлт нугуудын зүрхийг шимшрүүлдэг үйл юм. Цам харайх ёслолыг үзэх гэхээсээ илүү сүсэглэн биширч, залбирал мөргөл үйлдэхээр сүсэгтэн олон ирдэг билээ. Хүй долоон худагт Даншиг наадмыг үзэж сонирхохоор гадаад дотоодын олон хүмүүс хүрэлцэн ирсэн байв. Эргэн тойрон дох машины зогсоол бүгд дүүрчээ. Даншигийг зорих машины цуваа ч үргэлжилсээр байв.
Даншиг наадам ийнхүү өрнөж байна.
Өнгө өнгө алагласан эрээн майхан, гэр, цар, хоолны газар, хүүхэд томчуудын тоглоомын газар, үндэсний дээл болон гоёл чимэглэл, үзэсгэлэн худалдаа, морьд хөтөлсөн малчин наймаачид гээд л “Даншиг” наадамд өнгө нэмнэ.
Хүй долоон худаг дахь төв талбайн зүүн хэсэгт жуулчдад зориулсан үзэсгэлэн хийгээд шашин соёлын эд зүйлийн үзэсгэлэн, Гандантэгчэнлин хийдийн үзэсгэлэн гаргажээ.
Түүнчлэн лам нар “ном хаях” мэтгэлцэх тэмцээн,“Балин” барих тэмцээн зэргийг зохион байгуулж өөрсдийн ур чадвараараа өрсөлдөж байлаа. Ялангуяа балин барих тэмцээн олны анхаарлыг татаж сонирхол гайхшралыг зэрэг төрүүлж байв. Балин хийх тэмцээнд есөн лам оролцож байсан юм. Тэд арвайн гурил, шар тос, элсэн чихэр, ус хэрэглэн тэмцээнд өрсөлдөж байв. Эдгээр зүйлсийг хольж зуураад гараараа элдэн гурвалжин, дөрвөлжин хэлбэр гаргана. Үүнийгээ дахин хутгаар зүсэж хэлбэрийг нь тодотгоод жижигхэн модон тавган дээр нарийхангурвалжин хэлбэр гарган байршуулаад гадуур нь улаан өнгөөр будав. Энэ будаг тусгай ургамалаас гаргасан ургамалын будаг гэнэ. Тэмцээнд оролцож байгаа лам нарын хөдөлгөөн гарын эв дүй, хурдан шаламгай байдал, хийж буй балингын хэлбэр дүрсийг хажууд нь харж зогсох хүмүүс гайхан сонирхож байв. Энэ лам хурдан балингаа хийж байна, төв гандангийн лам бололтой,баруун талд байгаа эмэгтэй лам өвөрмөц дүрс бүхий балин барьж байх шиг байна гэх мэтчилэн ярилцаж өөрсдийн дэмжиж буй ламаа магтана. Энэ тэмцээн хуран цугласан олон түмнийг баярлуулсан шашин соёлын гайхалтай үзүүлбэр байсан юм.
Балин бэлдэж хийхдээ арвайн гурил, элсэн чихэр, зөгийн бал, шар тос, бурам, сүү, тараг зэргийг хэрэглэдэг байна. Эдгээрийг тодорхой хэмжээний дагуу хольж бэлтгэн амт оруулаадбурхандаа дээж болгон өргөдөг. Ингэхдээ хэлбэр гаргаж, урлаж бэлтгэдэг байна. Ингэж бэлтгэсэн урлалыг “Балин” гэж нэрлэдэг аж.
Тэмцээн үргэлжилсээр. Хажууханд нь 256 хүчит бөхийн барилдаан болж байв.Бөхийн барилдааны талбайн зүүн өмнөд хэсэгт “Очирваань” бурханы томруулсан зураг сүр хүчтэй харагдаж байлаа. Үүнд мөргөж залбирал үйлдэхээр урт дараалал үүсчээ. Хамгаалагч, зохион байгуулагчид нэг нэгээр нь ээлжлэн бурхны зургийн өмнө залбирах хүмүүсийг оруулж байлаа.
Талбайн зүүн хэсэгт наадам ийнхүү өрнөнө. Харин баруун хэсгээр голчлон хоолны гэр, цар майхан, томчууд хүүхдүүдийн тоглоом байв.
Даншиг наадамд сонирхохоор ирсэн олон шашны зан үйл, хүчит бөхийн барилдаан, хурдан морь сонирхохын хажуугаар монгол хоол, багачуудыгаа тоглуулж баярлуулна. Өөрөө бас цагираг шиднэ, дартс тоглоно, нум сум харваж нэг үзнэ.
00-ийн үйлчилгээ:
Наадам үзэж сонирхохоор ирсэн хүмүүст нийтийн 00-ийн үйлчилгээасуудал болсонгүй. Том хэмжээтэй Кантнер шигхарагдах 00 дотроо эр, эм гэсэн хоёр тасалгаатай ба тасалгаа бүр дотроо таван суултууртай байв. Үйлчлүүлэгчид 300 төгрөг төлөөд үйлчүүлэх боломжтой. 00-ийн бохирыг зохицуулах шингээх газар ухаагүй. Харин үүнийг соруулахаар хоёр метр өндөртэй төмөр холбожээ. Энэ би засах газрыг энд тэнд олныг байршуулжээ. Харин хоёр цаг тутамд бохир сорох машин ирж бохирыг авч зайлуулдаг байна.
Содон үйлчилгээ:
Талбайн зүүн хэсгээс баруун хэсэг рүү “Монгол наадам” гэсэн бичигтэй цэнхэр өнгийн тээврийн хэрэгсэл хүмүүсийг үнэгүй зөөж үйлчилж байв. Шууд ороод суух зориулалттай, дөрвөн эгнээ задгай суудал тун ч тухтай, харахад үзэмжтэй харагдана. Энэ үйлчилгээг 15 гаруй тээврийн хэрэгсэл үзүүлж байлаа. Үйлчилгээ сайтай байсан ч хүрэлцээ жаахан бага байсан юм. Учир нь 15 тээврийн хэрэгсэл хангалтгүй байлаа. Ар араасаа ээлжлэн хүмүүсээ ачаад буух газар нь буулгаад эргээд буцах хооронд суух хүмүүс нь багтахгүй үлдэх асуудал гарч байлаа. Түүнчлэн Тээврийн хэрэгсэл удаан ирж байсан юм. Нэг захаас нөгөө зах руу явахдаа зүүн захад очоод ихэнх тээврийн хэрэгсэл хүмүүстээ үйлчилгээ үзүүлэхгүй эгнээд зогсчихсон байв. Жолооч нь байхгүй, явахгүй гэж байна гэсэн хүмүүс хүлээгээд зогсчихсон эсвэл суугаад хүлээцгээж байх юм. Явахгүй байгаа учир нь тээврийнх нь цэнэг нь дууссан гэнэ. Ийм хурдан дуусна гэж юу байхав, хэдэн цаг цэнэглэдэг юм бэ? Гурав дөрвөн цаг цэнэглэдэг юм уу гэх уурсан ярих иргэд ч бас байсан юм. Гэхдээ баруун талаас зүүн тал руу алхахдаа ч баяр үзээд явж болохоор. Зам дагуу нум сумын харваа үзүүлбэр, тоглоом, үзэсгэлэн худалдаа гээд сонирхоод барахгүй олон зүйлүүд байлаа.
Хамгийн сонин содон, өвөрмөц нэгэн зүйл бол Богд хааны эдэлж, хэрэглэж байсан шашны эд өлгийн зүйл байсан юм. Үүнийг Монгол гэр бариад дотор нь тавьж үзэсгэлэн болгон олон нийтэд харуулжээ. Богд хааны бурханы авдар, тулга, ваар, сэнтий, домбо зэрэг зүйлүүд байв. Эдгээр эд өлөгийн зүйлс нь 200-300 жилийн настай аж.
Монгол гэр нь орчин үеийн гэр байсан юм. Харин дотор нь байгаа эд зүйлс хуучных. Энүүгээр хуучны энгийн лам айлууд ямар байсныг харуулахыг хичээсэн талаар тус үзэсгэлэнг хариуцагч лам Э. Адъяа ярихдаа: “Энэ гэрт тавигдсан байгаа зүйлүүд бүгд Богдын хааны өрөөнд байсан бурхан шүтээн, амарч байсан ор, суудал буюу сэнтий байж байна. Түүнчлэн чулуун тавцантай модон ширээ, 10 гаруй литрийн домбо, савхан хувин, хуучны дөрвөн чихтэй тулга, төвд монголын хамт хийж байсан хивс, бурханы Гүнгэр зэрэг хуучны лам айлуудын гэрт байдаг байсан эд зүйлс. Энэ үзэсгэлэнгээрээ бид хуучны монгол лам нар болон айлуудын гэрийн эд зүйлс нь иймэрхүү хэв маягтай байсан гэдгийг харуулахыг хичээсэн гэв.”
Гэрт ороход үнэхээр л монгол айлын эртний хэв маяг тавилга, эдлэл хэрэгсэл ямар байсан нь харагдана. Хойморт нь модон ор, баруун талд нь бурханы гүнгэр, зүүн талд нь авдар, авдар дээр нь савхан хувин, адварын хажуу талд нь богд хааны сууж байсан сэнтий буюу сандал харагдана. Энэ бүгд өөрийн гэсэн өвөрмөж хээ, хэлбэр дүрстэй. Тухайлбал,Богд хааны сууж байсан сэнтий нь Шар түшлэгтэй, түшлэг нь луу хээтэй. Үүнийг алтан утсаар зүү ороож хийсэн байна. Энэ сандал 200-аад жилийн настай аж.
Энэ бол эртний тэр дундаа Богд хааны хэрэглэж байсан эдлэл гэдэг утгаараа олны сонирхлыг татаж байлаа.
Б.ОЮУНЖАРГАЛ