-ТӨР ТАВАН ТОЛГОЙН МЕНЕЖМЭНТЭЭС ТАТГАЛЗВАЛ ТОМ ТӨСЛӨӨ АМЖИЛТТАЙ ХӨДӨЛГӨЖ ЧАДНА-
“Эрдэнэс Монгол” компанийн ерөнхий эдийн засагч, Оюу толгой компанийн ТУЗ-ийн гишүүнээр ажиллаж байсан Ч.Отгочулуутай Таван толгой, Оюу толгой тойрсон асуудлаар ярилцлаа.
-Засгийн газар “Эрдэнэс Таван толгой”-н 30 хувийг биржээр арилжаалахаар болсон. Энэ хэр зөв хувилбар бэ?
-Компани байгуулаад төслөө хэрэгжүүлж, бүтээн байгуулалтаа хийгээд явж болно. Өмнө нь зам тээвэр, маркетинг гэх мэтэд тусад нь компани байгуулж нэг удирдлагатай болгох, үүн дээр “Эрдэнэс Таван толгой”, “Энержи ресурс”, “Шинхуа”-гийн оролцоо ямар байхыг тусгасан хувилбар гаргасан удаатай. Харин одоогийн хувилбар өмнөхөөсөө зарчмын хувьд ялгаатай. Өнгөц харахад төр санаачлаад, хөрөнгө оруулалтаа босгох юм шиг хэрнээ нөгөө талд хагас нээлттэй компани болгох хувилбар яригдаж байна. Байж болох хувилбар. Өмнөх хувилбараас ялгарах хамгийн том ялгаа нь лиценз эзэмшигч нь өөрөө хувьцаагаа зарна. Ийм хувилбар дээр зарчмын хувьд улс төрийн шийдвэр гарсан. Зарчмын хувьд хийсэн энэ гаргалгаа нь бодит амьдрал дээр биеллээ олоход бэрх.
-Таван толгойг хөдөлгөхийн тулд Засгийн газар яг яах ёстой гэж та бодож байна?
-Хамгийн түрүүнд “Эрдэнэс Таван толгой”-н засаглалын асуудал сөхөгдөнө. Ерөнхийдөө 70 хувь нь төрийн мэдэлд үлдэнэ гэж ойлгогдож байгаа. “Эрдэнэс Таван толгой”-н 30 хувийг худалдаж авах хөрөнгө оруулагчийн хувьд тухайн компани улс төрөөс хэр хараат болох, одоо байгаа хувьцаа нь бүртгэгдэж чадсан эсэхээс гадна Монголын төр бизнест хэр ээлтэй вэ гэдгийг сонирхож таарна. 30 хувиа зарж мөнгийг нь авчихаад дуртай үедээ хөөгөөд гаргачихдаг төртэй бол мэдээж хэн ч итгэж мөнгөө өгөхгүй. Үүн дээр ямар гарц байгаа нь сонирхол татаж байна. Хоёрдугаарт, Хөрөнгийн бирж дээр гарах тохиолдолд дотоодын Хөрөнгийн бирж дээр гаргах уу, шууд Хонгконгийн хөрөнгийн бирж дээр гаргах уу гэдэг асуудал сонирхол татаж байгаа. Хонгконгийн хөрөнгийн бирж дээр шууд гаргана гэвэл шаардлага нь их хатуу. Наад зах нь улс төрийн нөлөө бүхий этгээд бий эсэх, ашиг сонирхлын зөрчилтэй этгээд байгаа үгүйг шалгана. Олон улсын төрийн өмчит компаниудын сайн засаглалын стандарт гэж байдаг. Тэр стандартыг хангаж чадаж байгаа эсэхийг харна. Эдгээр шалгуурыг хангахад нэлээд хүндрэлтэй байдал үүсэх болов уу. Олон улсын валютын сан, Эдийн засгийн хөгжлийн хамтын ажиллагааны байгууллагаас төрийн өмчтэй болон төрийн өмчийн оролцоотой компаниудад засаглалын стандарт, зарчмыг тусгасан стандарт тогтоосон байдаг. Төр нэг талдаа бизнесийн удирдагч, зохицуулагч нөгөө талдаа зөвшөөрөл өгч, хяналт шалгалт хийж, татвар авдаг субьект.
Өмчөө удирдаж бизнес хийж, ашгийн төлөө арилжааны зарчмаар ажиллах, хяналт тавьж татвар авах үүргийг зэрэг гүйцэтгэхээр зөрчилтэй зүйлс их гардаг. Үндсэн хуулиар бол эзэмшигч нь хэн байхаас үл хамааран компани нь зардлаа бага байлгах ёстой. Хууль зөрчихгүйгээр татвар бага төлж байгаа компанийг Засгийн газраас урамшуулах учиртай. Гэтэл нөгөө талд төр татвараа хураадаг учраас “Оюу толгой” дээр үүссэн шиг маргаан гарахыг үгүйсгэх аргагүй. Зардлаа хэтрүүлээд байна гэж шалгасан мөртлөө бага татвар төлсөн байна гэж шалгалт хийсэн. Манай улс зарчим дээрээ тогтоогүй байгааг харуулсан жишээ л дээ.
-Оюу толгойд ханддаг шигээ хандаж магадгүй гэсэн болгоомжлол хөрөнгө оруулагчдад төрөх л юм байна…?
-Тэгнэ. “Эрдэнэс Таван толгойн 30 хувийг зарах санаа бодит биеллээ олоход бэрх гээд байгаагийн шалтгаан нь энэ. Олон улсын төрийн болон хувийн оролцоотой компаниудын засаглалын стандартыг манай улс хэр хангаснаас бүх зүйл шалтгаална.
-Энэ асуудлыг ямар гарцаар шийдвэл зүгээр бол?
-Магадгүй төрийн өмчийн компаниудыг хэрхэх талаар хууль батлах ёстой байх. Компанийн тухай хуулиараа явах юм уу, татварын байгууллага шиг болгох уу гэдэг дээрээ шийдвэр гаргах хэрэгтэй. Төрийн бизнес хийх, татвар хураах үүрэг зөрчилдвөл татварын маргаан гарах уу, одоогийнх шиг эрүүгийн хэрэг үүсэх үү гэдэг асуудлыг тодорхой болгох шаардлага бий. Олон улсын жишиг стандартын дагуу ажилласныхаа төлөө эрүүгийн хэрэг үүсгүүлээд байх юм бол Монголд хэн ч хөрөнгө оруулахгүй.Таван толгойн хувьд эдийн засаг, зах зээлийн боломж бий. Нэг цонхны бодлогоо баримтлах хэрэгтэй. Жишээ нь, Ухаа худаг дээр баяжуулах үйлдвэр барьчихсан. Ийм байхад дахиад баяжуулах үйлдвэр барьчихвал энэ зах зээлийн хувьд маргаан үүснэ. Дахиад хэлэхэд төрийн өмчийн болон төрийн оролцоотой компанид ямар стандарт баримтлах вэ гэдгийг тодорхой болгосны дараа бүх зүйл эхэлнэ. Наад зах нь ТУЗ нь хараат бус, 6-7 жил ажилласан мэргэжлийн хүмүүсээс бүрдэх ёстой. Түүнд нь улс төрийн хамааралтай этгээдүүд нөлөөлж, дуртай үедээ халж, сольдог байж болохгүй. ТУЗ нь мэргэжлийн гүйцэтгэх захирлыг томилох хэрэгтэй. Гүйцэтгэх захирлын ажлыг үнэлж дүгнэхэд улс төрийн нөлөө орж болохгүй. Таван толгойн арилжаална гэж байгаа 30 хувь бол хяналтын багц биш. Ийм багц дээр асар их мөнгө гаргаж эрсдэл үүрэх хөрөнгө оруулагч олох тийм амар биш гэх гээд байна л даа. Тиймээс хэд хэдэн цогц арга хэмжээ авах хэрэгтэй. Монголоос гадаадын биржүүд дээр гарч буй хувьцаануудын үнэ унаад байна. Энэ маш муу нөлөө үзүүлнэ. Засгийн газар Таван толгойг хөдөлгөх улс төрийн шийдвэр гаргасан юм чинь энэ талд анхаарах шаардлагатай. Хамгийн сүүлийн муу жишээ хэлэхэд Канадаас хөрөнгө оруулалт татсан “Степп голд”-ын хувьцаа унасан. УИХ, холбогдох яамдаас тусгай зөвшөөрлөө авчихаад ажлаа явуулах гэсэн хөрөнгө оруулагчийн эрх ашгийг хангаж чадаж байна уу гэдэг бол маш чухал асуудал. Оюу толгой дээр үүссэн асуудлыг хөрөнгө оруулагчид анхааралтай ажиглаж байгааг бас мартаж болохгүй.
-Эхний ээлжинд Засгийн газрын зүгээс юу хийвэл оновчтой гэж та харж байна вэ?
-Менежмэнтийг нь хэн авах вэ гэдэг л хамгийн чухал асуудал. Таван толгойн менежмэнтийг нөгөө талдаа өгөх хувилбар байж болно. Эсвэл хараат бус мэргэжлийн компанид өгч болно. Тэр компани нь арилжааны зарчмаар ашгийн төлөө явах хэрэгтэй. Хувьцаа эзэмшигч, хувь нийлүүлэгчдийнхээ эрх ашгийн төлөө популистуудтай тэмцэж, зоригтой дуугарч чаддаг компанид Таван толгойн менежмэнтийг өгөхгүй бол энэ төсөл явахгүй. Ингэхийн тулд тусдаа хууль батлах шаардлага гарах байх. Төр ашгийн төлөө арилжааны зарчмаар явах уу, татвар хураагч байгууллага шиг аягласаар байх уу гэдгийг тусдаа хууль гаргаж тодорхойлох шаардлагатай. Учир нь бид хөрөнгө оруулагчдын эрх ашгийг хамгаалж чадахгүй байна. Улс төрөөс менежмент рүү ордгийг бүр хаах хэрэгтэй.
-Оюу толгойг шалгах ажлын хэсгийг ахалж байгаа УИХ-ын гишүүн Д.Тэрбишдагвын урьдчилсан мэдээллээс харахад Оюу толгойд их хэмжээний татварын өр байгаа гэж ойлгогдсон. Оюу толгойтой хамаатай татварын маргааныг та яаж хардаг вэ?
-Хөндлөнгөөс харж байхад үндэстэн дамнасан корпорацийн нягтлан бодох бүртгэлийн систем, стандарт манай татварын байгууллагын стандартын хооронд зөрүү байдаг. Ойлголт, орчуулгын зөрүү үүсдэг юм. Үүнээс гадна соёлын ялгаа байна. Цахим гарын үсэгтэй файлыг анхан шатны баримт гэж үзэх үү гэдгээс эхэлдэг. Оюу толгойн гэрээнд тухайн үеийн татварын орчныг тогтворжуулаад оруулсан. Тухайлбал, Аж ахуйн нэгжийн албан татварын тухай хууль байна. Гэтэл 2011 онд Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын хуулийг өөрчилсөн. Гадагшаа шилжүүлж байгаа мөнгөнд зарчмын өөрчлөлт хийсэн юм. Оюу толгой дээр татварын орчныг гэрээ байгуулсан үеийнхээр тогтворжуулсан хэр нь сүүлд өөрчлөлт орчихсон гэсэн үг. Энэ тохиолдолд сүүлд оруулсан өөрчлөлт хүчинтэй ч юм шиг, хүчингүй ч юм шиг хоёрдмол байдлыг үүсгээд байгаа. Иймэрхүү маягаар тодорхойгүй, ойлгомжгүй байх юм бол Таван толгой, Оюу толгойн аль алинд ашиггүй. Оюу толгойн хийсэн бүтээн байгуулалтад стандартын зөрүү зөндөө гарч байсан. Олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн цөөрөм байгуулах аргачлал бий. Говийн эмзэг хөрсөнд тохирсон оновчтой шийдэл байдаг юм. Гэвч нөгөө талд Монгол Улсын хууль, стандарттай нийцэхгүй асуудал гарч байсан. Монголын стандартууд хоцрогдсон, хуучин нийгмийнхээрээ байгаа тохиолдол цөөнгүй байдаг л даа. Хуучин ЗХУ-аас стандарт авахдаа Улаанбаатарын хөрсөнд тохируулж авсан байдаг. Гэтэл нөгөө талд говийн хөрс эмзэг учраас стандарт нь өөр байхаас аргагүй. Энэ мэт асуудлаас болж хяналт шалгалт хийдэг байгууллага, хөрөнгө оруулагчийн хооронд үл ойлголцох зүйл үүсдэг. Тэгэхээр манай улс хууль, стандартаа зайлшгүй шинэчлэх шаардлагатай. Олон улсын бүртгэлийн стандартын орчуулгыг буруу хийснээс болж маргаан гардаг. Татварын маргааны ихэнх нь орчуулгатай холбоотой. Оюу толгойн гэрээний жишиг үнэ, гэрээний үнэ, борлуулалтын үнэ гэх өөр өөр нэр томьёог англи хэл рүү sales value гэсэн ганцхан үгээр орчуулсан байдаг. Тэрийг нь Англид байгаа хууль, арбитрийн шүүгч яаж үнэлэх вэ гэдэг асуудал гарч ирнэ. Маргаан гарсан тохиолдолд англи хэлний эх хувийг баримтална гэсэн заалт байгаа. Иймэрхүү зөрчил зөндөө гардаг. Бүтээгдэхүүнээ зөв тодорхойлж чадаагүй буруу орчуулсан тохиолдлууд ч бий. Эсвэл анхнаасаа ойлголтоо зөв тодорхойлж чадаагүй байдаг. Ойлголтын асар том зөрөөнүүд бий. Жишээ нь, ТЭЗҮ-ийг манайхан суурь нөхцөл, хөдөлшгүй хүчин зүйл гэж ойлгодог. Гэтэл баруунд зүгээр л боломжийн судалгаа гэж ойлгодог. Зах зээлийн үнэ, технологийн үнээс хамаарч өөрчлөгдөж байдаг гэж үздэг. Манайхан гэрээг өөрчлөгдөж болно гэж үздэг бол баруунд гэрээг хөдөлшгүй гэж хардаг. Ер нь бол хөрөнгө оруулагчид олон улсын жишгийн дагуу ажиллаж байгаа. Д.Тэрбишдагва сайдаар ахлуулсан ажлын хэсэг энэ мэт онцлогийг анзаарч харж байгаа болов уу.
-Оюу толгой дээр улстөрийн дүгнэлт гарах байх аа даа…?
-Улстөржсөн дүгнэлт гаргах юм бол Монголын хөрөнгө оруулалтын орчинд болон Таван толгой гэх мэт дараа дараагийн томоохон төслүүдэд муугаар нөлөөлнө. Оюу толгойд болохгүй юм үнэхээр байдаг. Гэхдээ болохгүй юмыг нь засахдаа мэргэжлийн үүднээс хандах хэрэгтэй. Гэтэл бид эсрэгээр нь танин мэдэхүйн юмуу, улстөржсөн зорилготой шалгалт хийж хамаг цагаа бараад байна л даа. Ингэсээр байгаад залруулах ёстой зүйлээ залруулж чадахгүй байна.
-Та сая Оюу толгойд болохгүй юм үнэхээр бий гэж ярилаа. Оюу толгой дээр бид яг юун дээр алдсан гэж?
-Оюу толгойд хоёр том алдаа байна гэж би хувьдаа хардаг. Анхны хөрөнгө оруулалтаа ирээдүйн ногдол ашгаараа нөхөж төлөхдөө хүү тооцъё гэж тохирсон нь эхний алдаа. Үүнийг өр гэхэд хэцүү шүү дээ. Монголын төр эзэмшиж байгаа 36 хувь дээрээ хөрөнгө оруулах боломжгүй учраас ирээдүйн ногдол ашгаасаа төлөхөөр тохирохдоо хүү тооцохоор болсон. Тэр хүү нь хэтэрхий өндөр гэсэн асуудал бий. Хоёр дахь алдаа нь менежмэнтийн төлбөр. Бүх зардлаас зургаан хувь байсныг бууруулж гурав болгосон. Санхүү аудитын шалгалт хийж байж энэ бууралт жинхэнэ үр дүнгээ үзүүлнэ. Мэдээж тэр хяналт шалгалтаа зөв хийх хэрэгтэй. Туршлага дутсан энэ хоёр алдааг засах ёстой.
-Менежмэнтийн зардал багагүй шүүмжлэлд өртдөг. Зардлаас тооцдог нь буруу гэх юм. Энэ тал дээр таны байр суурийг сонсъё?
-Энэ том төслийн менежмэнтийг тухайн үед “Айвенхоу Майнз” ХХК, Засгийн газар хоорондоо хэлэлцэж баталсан. Тэгээд “Рио тинто” менежмэнтийг хийхээр болсон байдаг. Энгийнээр хэлбэл, энэ төслийг удирдаж, менежмент хийж байгаагийнхаа төлөө ажлын хөлс авч байгаа юм. Энэ хөлсийг нийт зардлаас зургаан хувиар тооцож авах тохироо хийсэн. Зардлын өсөлтөд сөргөөр нөлөөлдөг шалтгаан яах аргагүй мөн л дөө. Зардлаас биш ашгаас тооцдог болгох нь зөв. Улстөрчид иймэрхүү ажил хэрэгч санал гаргах хэрэгтэй л дээ. УИХ-аас гарсан ажлын хэсэг Оюу толгойг яаж илүү ашигтай болгох вэ гэдэг дээр анхаарч ажиллах хэрэгтэй. Тэгэхгүйгээр 2020 онд ардын баатар болох гэсэн жижиг сонирхол давамгайлбал бидэнд ашиггүй. Яг үнэндээ улстөрчдийн дунд Оюу толгойг шүүмжилж байгаад УИХ-д ордог жишиг тогтоод байна. УИХ-аас томилсон ажлын хэсэг Оюу толгойг хөрөнгө оруулагчийн нүдээр хараасай гэж бодож байна. Энгийн нэг жишээ авъя. Ажлын хэсгийн нэг гишүүн том бизнестэй байлаа гэж төсөөлье. Өөр нэг хөгжиж буй оронд хөрөнгө оруулахаар боллоо гэж бодъё. Өөрөөсөө долоон сая доллар гаргаад, банкнаас дөрвөн сая доллар зээлээд гадаадын өнөө том төсөлдөө хөрөнгө оруулалт хийчихлээ. Төртэй нь хэлэлцэж татвараа тогтворжуулаад, 66 хувийг нь эзэмшээд явж байтал засаг нь байнга солигдож, шинээр гарч ирсэн засаг бүр нь татвараа нэмээд 50 хувиа өг гээд байвал яах вэ? Хөрөнгө оруулагч компани Оюу толгой төсөлд 11 сая долларын хөрөнгө оруулалт хийх хугацаандаа 5.5 сая долларын орлого олсон. Өөрөө хэлбэл гаргасан хөрөнгөө бүрэн нөхөөгүй яваа. Тэгэхээр ашгийн тухай ярих эрт гэсэн үг. Дээр нь Оюу толгойн хөрөнгө оруулагч манай улсад НӨАТ, татвар, рояалти хэлбэрээр аль хэдийн хоёр сая доллар өгчихсөн. Энэ нь Монголын эдийн засгийг тэлэхэд нөлөөлж дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд таниулж өгсөн нь үнэн. Дээр нь 10 мянга гаруй хүнийг ажлын байраар хангаж байна. Оюу толгойг энэ талаас нь харж байж илүү бодитой дүгнэлт гарах болов уу.
Ц.БААСАНСҮРЭН
Улаанбаатар хотын дулааны төв шугамд 2018 оны зун хийгдэх нягтын шахалт, засварын ажил болон улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар хийх ажлууд нь батлагдсан графикийн дагуу 2018 оны тавдугаар сарын 15-наас 2018 оны наймдугаар сарын 18-ны хооронд хийгдэхээр болсон. Тэгвэл өнгөрсөн тав дахь өдөр Энхтайваны өргөн чөлөөнөөс Баянзүрх зах руу баруун эргэх чиглэлийн авто замыг дулааны шугам өргөтгөх, шинэчлэх ажлаар хаасан. Энэхүү дулааны шугам өргөтгөх, шинэчлэх ажил нь гурван хоног үргэлжилсэн бөгөөд өнөөдөр дуусч байгаа юм байна.
Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газар, Гандантэгчэнлин хийдтэй хамтран “Даншиг наадам-Хүрээ цам 2018” шашин соёлын наадмыг дөрөв дэх жилдээ Хүй долоон худагт амжилттай зохион байгууллаа. Уламжлал ёсоор лам нар ном хаялцан, мэтгэлцэж, балин тосон урлалын тэмцээн зохиогдсон. Түүнчлэн цам харайх, маань татах, Соёмбот туг залах, шашны сүлд дуулал эгшиглүүлэх зэрэг олон сонирхолтой арга хэмжээнүүд боллоо.
Өнөөдөр “Багшийн цалин нэмүүлэх түр хороо”-ноос мэдээлэл хийлээ. Энэ үеэр тэд наймдугаар сарын 30-ны өдөр багш нарын цалин нэмэгдүүлэхийг шаардаж, улс орон даяар жагсаал зохион байгуулахаа мэдэгдсэн юм. Наймдугаар сарын 8-ны өдөр “Цалин нэмүүлэх түр хороо”-ны удирдах зөвлөлийн хурлаараа хэлэлцээд, шийдвэрээ гаргана гэв.
ЗТХ-ийн сайд Ж.Бат-Эрдэнэ өнөөдөр Азийн хөгжлийн банкны “Баруун босоо тэнхлэгийн авто зам хөгжүүлэх төсөл”, “Бүс нутгийн авто зам хөгжүүлэх засвар арчлалтын төсөл”-ийн багийн мэргэжилтэнүүдтэй уулзаж төслийг хурдан хугацаанд үр ашигтай хэрэгжүүлэх, хүндрэлтэй байгаа асуудлуудыг шийдвэрлэх, төслийн зарим хэсэгт өөрчлөлт оруулах асуудлаар санал солилцлоо.
Хотын завгүй иргэд амралтын өдрөө эрүүл цэвэр агаарт өнгөрөөх, богино зайн аялал хийх сонирхолтой болсон энэ үед нийслэлд хамгийн ойр аяллын чиглэлүүдэд ая тухтай, аюулгүй орчин бүрдүүлэх шаардлагатай байна.
Хотын завгүй иргэд амралтын өдрөө эрүүл цэвэр агаарт өнгөрөөх, богино зайн аялал хийх сонирхолтой болсон энэ үед нийслэлд хамгийн ойр аяллын чиглэлүүдэд ая тухтай, аюулгүй орчин бүрдүүлэх шаардлагатай байна.
Он гарсаар наймдугаар сарын 06-ны өдрийн байдлаар 16 аймгийн 37 сум, нийслэлийн таван дүүрэгт нийт 53 удаагийн усны осол гарч, 63 хүн амь насаа алдаад байна. Үүнээс 15 нь хүүхэд, 48 нь насанд хүрэгсэд байгаа юм.
Унгарын нийслэл Будапешт хотноо 10 дугаар сарын 20-28-нд болох чөлөөт бөхийн насанд хүрэгчдийн Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд эх орноо төлөөлөн өрсөлдөх Монгол Улсын шигшээ багийн тамирчдын нэрс тодорлоо.