Month: August 2018

-АРХЕОЛОГИЙН ШИНЖИЛГЭЭ НЭРИЙН ДОР МЕТАЛЛ ХАЙД АГ БОЛСОН БАЙНА-

Эрүүл мэндийн сайд асан, доктор Н.Удвалтай ярилцлаа. Тэрбээр “Хааны гол” төрийн бус байгууллагын удирдах зөвлөлийн дарга юм.

-Та нутаг усныхаа төлөө тэмцэж байгаа юм байна. Яагаад энэ асуудалд анхаарах болов?

-“Хааны гол” төрийн бус байгууллага байгуулсан маань санамсаргүй хэрэг. Төрсөн нутаг Архангайн Эрдэнэмандал сумандаа очиход Хануйн голын маань ойр орчим алтны эрэл хийгээд, Хар хул хааны балгасанд металл хайгаад явж байгаа хүнтэй таарсан. Аав, ээжийн маань өвөлжөөг хүртэл ухаж үзсэн байна лээ. Очих нутаггүй болох нь байна шүү дээ. Үүнд эмзэглээд төрийн бус байгууллага байгуулж, нутаг усаа хамгаалъя гэсэн санаа төрсөн. Хотод ирж, байгууллагаа бүртгүүлээд, эргэж нутагтаа очоод, Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хууль, Байгаль орчныг хамгаалах тухай хууль, Соёлын өвийг хамгаалах тухай хууль гээд энэ олон хуулийн заалтыг хүмүүст танилцуулж, ТББ-ынхаа бүтцийг нутагтаа бий болгоод ирсэн. Энэ байгууллага ганцхан Архангайн Эрдэнэмандал сумын нутгийг хамгаалах гээгүй. Монгол орны гол горхи, нуур цөөрмийн урсац, ундаргыг хамгаалах, бохирдлоос сэргийлэх, Байгаль орчны тухай хуулийн хэрэгжилтэд хяналт тавих зорилготой юм. Нутгийн иргэдийг нутаг усаа байгалиа, соёлын дурсгалаа хамгаалж чаддаг болоход нь тусалж дэмжих юм.

-Таны төрж өссөн нутаг ямар түүхтэй вэ, нутгаа сахиж үлдсэн хүмүүс хэр олон бэ?

-Эрдэнэмандал сум Хануй, Хүнүй голын бэлчирт байдаг нутаг. Хүннү гүрний төв байсан газар. Язгуурын монголчууд энд бүрэлдсэн гэдэг. Гол модны дурсгал манай сумын зааг нутгаас олдсон. Маш түүхтэй нутаг. Хар хул хааны балгас дотор тоглож өссөн, би. Ийм түүхтэй нутагт маань эрэл хайгуул хийгээд байхаар эмзэг хүлээж авдаг юм байна. Ингэж өөр дээрээ мэдэрсэн болохоор бусад газар ямар байгаа бол гэж анхаарч эхэлсэн.

-Нутгийн иргэд танд хандсан л байх?

-Нутгийн иргэд хүчин мөхөсдөж байна. Археологийн судалгаа, малтлага хийж байхтай таарсан хоёр, гурван хүн байна лээ. Нутгийн иргэдэд мэдээлэл өгдөггүй, үгийг нь сонсдоггүй. Урт нэртэй гэгдэх хуулиар Гол мөрний урсац бүрдэх эх, Усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүсийн хилийн зааг, Ойн сан бүхий газрын хилийн зааг газарт ашигт малтмал хайх ашиглахыг хориглосон. Гэтэл одоо археологийн малтлага нэрээр орж ирж байна. Булш, бунханыг нь ухаад, голыг нь ширгээх байдал руу оруулж байна. Тамирын гол, Өгий нуур ч ийм эрсдэлд байна. Янз бүрийн нэрээр, гадаадын хөрөнгө оруулалтаар ямар ч хяналтгүй үйл ажиллагаа явуулж байна. Олдвор нь яасан талаар нутгийн иргэд ямар ч мэдээлэлгүй. Ийм маягаар эзэнгүй байгаа учраас улсын хэмжээнд хяналт тогтоох, нэгтгэж дүгнэх зайлшгүй шаардлага бий.

-Та нутагтаа хэр их очдог вэ?

-Нутагтаа ажлын шаардлагаар хэд хэд очлоо. Нутгийнхан маань мэдээлэлгүй байна. Тэдний үгийг тоохгүй байна. Хар хул хааны туурийг сахиж хамгаалдаг иргэн байдаг. Тэр хүн хэлж ярьсан ч хүчин мөхөсдөөд байгаа юм. Намайг дэмжихээр тэд маань урам, хүч орж байгаа юм. Саяхан бид Сэлэнгэ аймгийн Баянгол сум руу яваад ирлээ. Сэлэнгэ аймгийн Баянгол сумын Тариатын гол ширгэсэн байна. Ширгээд удсан юм байна. Тариатын гол эх авдаг Бага мухрын ам гэж байна. Бага мухрын аманд алт ухахаар хоёр компани голынхоо хоёр талд гарчихсан. Алт угаахад зориулаад нуур үүсгэдэг юм байна.

Зарим тоног төхөөрөмжөө байрлуулаад, алт угаахад бэлтгэж байна. Бид Ашигт малтмал газрын тосны хэрэг эрхлэх газарт хандаж, зөвшөөрөлтэй эсэхийг нь лавласан. Удирдлагууд нь эзгүй, ажилтнууд нь мэдэхгүй гэж байна. Нэг хүнтэй яриулсан. Тэр нь “Танд ямар хамаатай юм бэ, наадахыг чинь сумынхан мэдэж байгаа” гэсэн. Сумын иргэдийн хурлын дарга урьд нь алтны нинжа байсан хүн гэж сонссон. Төвд байсан газар, лицензийн наймаа орон нутагт оччихсон. Уул ус, ам, голыг худалддаг байдал руу орсон байх магадлал байна.

Эрчимтэй ажиллах зайлшгүй шаардлагатай гэж үзэж байна. Одоо бид Дорнод аймгийн Цагаан-Овоо явах гэж байна. Цагаан-Овоод газрын дайн болж байна. “Стик гоулд” гэдэг компани алт ухах гээд бэлчээрийн газрыг нь авчихаад, нутгийн иргэд ширүүн эсэргүүцэл өрнүүлж байгаа юм билээ.

Бид тэнд очиж сургалт явуулна. Ашигт малтмалын улайрсан дайнд малчдын эрх ихээр зөрчигдөж байна. Бэлчээрээ алдаж байна, уух усгүй болж байна. Өвөлжөө, хаваржаа, хадлангийн талбайгаа алдаж байна. Малчид бол газар нутгийнхаа бүрэн бүтэн байдлыг хамгаалж, хоточ нохойн үүрэг гүйцэтгэдэг хүмүүс. Тэд бас байгаль хамгаалагчид. Малчид органик хүнс ханган нийлүүлэгчид шүү дээ. Тэд соёл, уламжлалыг тээж, дамжуулж байгаа хүмүүс. Нүүдлийн соёл иргэншлийг тээж яваа хүмүүс бол малчид. Энэ хүмүүсийнхээ эрхийг зөрчөөд, дайн зарлаад байна. Малчдыг хамгаалах зайлшгүй шаардлага тулгарлаа. Хөдөө амьдарч байгаагүй хүмүүс нүүдлийн соёлыг мэддэггүй, хамгаалдаггүй юм байна. Бид бол газар гишгэсэн ч өвс, ургамлыг хайрладаг. Суурин соёлтой хүмүүс бол ашиглаж, сүйтгэх нь их юм. Уул ухаж, усыг ширгээж, хөрсийг бохирдуулан, алт ухаж байгаа нь хүн, байгалийн эсрэг гэмт хэрэг гэж үзэж байна. Энэ асуудлыг хөндөж тавина.

-Нутгийн иргэдийн оролцоотойгоор байгаль хамгаалах тухай ярьдаг. Тэдэнд зүй зохистой эзэмшиж ашиглах эрх мэдэл өгөөд, байгаль хамгаалах үүрэг хүлээлгэх бололцоо хэр байгаа бол?

-Уг нь хуулиараа ийм боломж бий. Харамсалтай нь ингэж чадахгүй байна. Иргэд үнэхээр хүчин мөхөсдөж байна. Хамгаалагч нэртэй булиа залууст нутгийн иргэд зодуулж байна. Нутаг усыг нь булааж байна. Олон газарт ийм үзэгдэл болж байна. Баянхонгорт, Хөвсгөлд, Хэнтий, Сэлэнгэ, Дорнодод ийм явдал болж байна. Бид энэ бүх газраар явж сургалт явуулна. Нутгийн иргэдэд хуулийн боломж, эрхээ хамгаалах мэдлэг олгоно.

-Танай нутгийн хувьд түүхэн газар учраас тусгай хамгаалалтттай газар нутаг юм байна шүү дээ. Яагаад эрэл хайгуул хийсэн хүмүүс яваад байгаа юм бол?

-Хоёр герман сууж байгааг би хараад очсон юм. Юу хийж байгаа юм бэ гэж асуусан чинь “Металл хайж байна” гэсэн юм. 100 метрийн цаана булш ухаж байсан. “Энд археологийн шинжилгээ хийж байгаа юм” гэж хэллээ. Одоо ерөөсөө археологийн шинжилгээ гээд металл хайдаг болсон байна шүү дээ. Нутгийн төр захиргааны байгууллага ард иргэдээ хамгаалахгүй байна. Төр нь ч дэмжихгүй. Нутаг нутагтаа л тэмцээд байна.

Нутгийн иргэд хүчгүй байна, яаж тэмцэхээ ч мэдэхгүй байна. Нүүдлийн соёл иргэншлээ бид хамгаална. Сая Засгийн газрын нэг муухай тогтоол гарсан. Газар тариалангийн бүс нутгийг зарласнаар манай өвөлжөө бас тэр хэсэгт нь орчихсон.

-Архангай газар тариалангийн бүс нутаг юм уу?

-Биш. Архангайд бэлчээрийн даац хэтэрсэн мөртлөө тариалангийн газар болгоно гээд нүүлгэх хэсэгт манай баг орчихсон. Хайрхан, манай сум хоёр тариалангийн талбайтай байсан, биднийг хүүхэд байхад. Гэхдээ атаршчихсан.

-Та нэг хэсэг лекц уншиж байсан. Нийгмээ соён гэгээрүүлэх гэдэг чухал ажил шүү, сүүлийн үед ямар лекц уншиж байна?

-“Дайнаа зогсооё” лекц уншиж, сонсдог ном гаргахаар зэхэж байгаа. Төрийн бус байгууллагыг санхүүжүүлэх хэцүү. Ямар нэг хараат байдалд орохгүй байх нь чухал. Ард түмний дундаас санхүүжилтээ босгохоор зорьж байна. Зүгээр хандив гуйх бус “Дайнаа зогсооё” лекцээрээ санхүүжилт босгох юм. Яагаад бид ийм байдалд орчихов, яаж гарах вэ? Монгол хүн нутагтаа яаж эзэн шиг амьдрах вэ гэдэг арга замыг заах юм.

-“Дайнаа зогсооё” гэж яагаад нэрлэсэн юм бэ?

– Өнөөдөр бид эдийн засаг, санхүүгийн дайн, оюун санааны дайн, экологийн дайн, химийн дайн гээд олон дайны хөлд нэрвэгдээд байна. Энэ дайнаа зогсооё гэсэн хэрэг. Энэ бүхэн хаанаас яаж бий болоод байна, яаж бид энд яваад орчихов гэдгийг хүмүүст мэдүүлэхийг хүссэн юм. Иргэдээ сэрээгээд сэхээрүүлээд, эргээд бүгдээрээ нэгдэж, эх орон, газар шороо, ард түмнээ хамгаалъя гэсэн гол зорилготой.

Аж үйлдвэрийн хувьсгал гэж боллоо. Энэ хувьсгал олон сайн зүйлсийг авчирсан. Маш их баялаг, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэсэн. Гэхдээ бас дэлхийн дулаарлаас эхлээд олон муу үр дагавар учруулсан. Хэчнээн гол горхи ширгэв. Дэлхий чинь бараг хайлах гээд байна. Дэлхийн мөсөн бүрхүүл нимгэрч байна. Нэг хайлчихвал дэлхий үерт автаад, эргэлт буцалтгүй болох прогнозыг гаргасан юм билээ. Дэлхийн дулаарлын тухай маш олон судалгаанууд бий. Дэлхийн дулаарлын 90 хувь нь хүний хүчин зүйлтэй холбоотой гэж үздэг. Бас цөлжилтийн асуудал байна. Цөлжчихвөл мод амьтан ургамал, хүн яаж амьдрах вэ. Хүн, амьтан, малын амьдралын эх үүсвэр ус, ургамал, хөрс, байгаль дэлхий чинь шүү дээ. Энэ бүхэн эргээд газар шороогоо ухаж, сүйтгэж байгаатай холбоотой. Дараагийн нэг анхаарах зүйл ус. Дэлхий усны хомсдолд орж байна. XXI зууны гол дайн усны дайн гэж тодорхойлдог. Усыг XXI зууны газрын тос гэж нэрлээд байгаа. Хүнс бол зэр зэвсэг юм гэж аль хэдийнэ тодорхойлчихсон. Хүнсээр дамжуулж үй олноор нь өвчлүүлж, хөнөөж болно. Хүнсний аюулгүй байдал өнөөдөр ямар түвшинд байгаа билээ. Монголчууд хэзээ ийм их хорт хавдартай байлаа. Бид юу идэж, хэрэглэж байна. Түүний чинь үр дүн.

-Хүнс зэвсэг гэж үзвэл хаанаас хүнсээ аваад байна гэдэг том асуудал болж хувирах юм байна?

-Генетикийн өөрчлөлттэй хүнсийг бид идэж байгаа. Маш их ашиг олохын тулд дэлхийн хүнсийг ингэж үйлдвэрлэдэг. Тэгэхээр байгалийн гаралтай органик хүнсээ хадгалах, хамгаалах, аривжуулах, хэрэглэх чиглэлээр бодлого явуулахгүй бол горьгүй нь. Саяхан Америк яваад ирсэн манай нэг эрдэмтэн ярьж байна лээ. Америкт тостой кофе гаргахаар туршилт хийж байна гэнэ. Монголчууд өрөм тос цайндаа хийж уудаг байсан шүү дээ. Бидний уламжлалт хоол хүнс цэвэр, экологийн гаралтай байж. Байгаль орчин нь цэвэр, идэж байгаа хүнс нь цэвэр, агаар нь цэвэр, оюун санаа нь цэвэр үед өссөн учраас бид харьцангуй эрүүл байна. Одоо бол хүнсээр дамжаад маш олон өвчин үүсч байна. Ургийн гажиг хөгжил ихэсч байна. Монгол элэг, ходоодны хорт хавдраар дэлхийд тэргүүлж байна шүү дээ.

-Германы нэг улстөр судлаачийн яриаг уншлаа. Тэд Марксаа, “Капитал”-аа эргэж судлаад, шинэ онол хайгаад байгаа юм билээ. Та бас “Капитал”-ыг судалсан гэсэн үү?

– Францын эдийн засагч Томас Пикетти гэдэг хүн “XXI зууны капитал” гэдэг ном бичсэн юм. Энэ номоо 2013 онд хэвлүүлсэн. “Капитал”-д юу гэж бичсэн гэхээр дэлхийн хүмүүс асар их капитал үйлдвэрлэсэн байна. Баялгаа буруу хуваарилсан. Баян хэсэгт нь асар их баялаг очдог, ядуу хэсэгт нь баялаг бараг хүртэхгүй байгаа нь дэлхий нийтийн асуудал болсон байна. Үүнийг засахын тулд дэлхий нийтийн татвар гэдэг концепцийг санал болгосон юм. Марксийн “Капитал”-д таваарт шүтэх үзлийн тухай бий. Манай монголчууд ч эд баялгийг хэт их шүтэж байна. Хүн ёс суртахууны доройтолд орж, хүн хүнээ барихад хүргэнэ. Мөн чанар нь өмч, мөнгийг шүтэх. Бид хүсэл шуналынхаа боол болчихсон. Шуналдаа автаад нэг нэгэндээ дайсан болчихсон. Сонгуулийг будлиантуулж, төрийн эрх мэдлийг мөнгөөр худалдаж аваад байдаг нь эрх мэдлээ алдахгүйн тулд юм шүү дээ. Төрийн эрх мэдлийг хууль бусаар авах замаар манайхан төрөө байгуулж байгаа. Тийм төрөөс хууль бус л юм гарахаас биш өөр юу хүлээх вэ.

-Та улстөрч хүн. Намдаа юу хийж байна вэ?

-Би МАХН-ын Гүйцэтгэх товчооны гишүүн. Намынхаа үйл ажиллагаанд оролцоод явж байгаа. Би нэг зүйл дээр хатуу байдаг хүн. Монголын төрийг сонгуулийн аргаар байгуулах боломжгүй болсон. Тийм учраас эвийн аргаар энэ төрийг эмхлэн цэгцлэх шаардлагатай гэж үздэг.

-ЦУС ОЙРТСОН ХҮНИЙ СЭТГЭЛГЭЭ НЬ ЗӨВХӨН ХАР АМИА БОДОХ, БУСДЫГ ҮЛ ТООМСОРЛОХОД ХҮРГЭДЭГ-

Сэтгэл судлалын ухааны доктор Б.Энхмаатай ярилцлаа.

-Манай улсад сүүлийн үед сэтгэл зүйн тулгамдсан асуудалтай хүмүүс их болсон гэдгийг зарим судлаачид хэлж байсан. Энэ талаар яриагаа эхэлье?

-Аливаа улсын хөгжил болон үндэсний аюулгүй байдлыг хангахад нийгмийн сэтгэл зүй нь тулгуур болж өгдөг. Иймээс нийгмийн сэтгэл зүйг төлөвшүүлэхэд төрийн зүгээс ухаалаг, үр дүнтэй бодлого боловсруулж, оролцох шаардлага тулгарч байна. Нийгэм, эдийн засаг, амьдралын нөхцөл байдлаас шалтгаалж, түр зуурын дасан зохицох чадвараа алдах, хямралд өртөх, биеэ барих чадвараа түр зуур алдах, түгших нь сэтгэл зүйн тулгамдсан асуудлын наад захын ойлголт юм. Сэтгэл зүйн асуудал гэдэгт сэтгэл санааны болон эрүүл мэндийн асуудлууд багтана. Сүүлийн үед хүмүүс төрөл бүрийн мэдээлэл дунд төөрч, бие биедээ таагүй үг хэлэх, сэтгэл эмзэглүүлсэн үйлдлүүд гаргах нь хүний сэтгэл зүйд маш их сөргөөр нөлөөлж байна. Ядуурал, ажилгүйдэл, тухайн хүн хөдөлмөрөө бодитой үнэлүүлж чадахгүй байгаа зэрэг нь яах аргагүй сэтгэл зүйн тогтворгүй байдлыг бий болгодог гэсэн үг. Тухайлбал, төрийн байгууллагын ажилтан, албан хаагчдын ажлын байрны асуудал анхаарал татахуйц хэмжээнд хүрч байгаа. Учир нь улс төрийн тавцанд тухайн салбарын талаар мэдэхгүй залуус ирж, самарч хаяад явдаг. Харин мэддэг чаддаг олон жил ажилласан албан тушаалтнууд нь шүүсийг нь шахаад ч юм гарахааргүй өөрийгөө хайрцаглачихсан. Ямар ч салхи ороод нэмэргүй дагтаршчихсан. Тэд шинэчлэл хийх гэсэн залуусын сэтгэлийг нь мохоож, ажиллах эрч хүч, урам өгөх нь байтугай, ууцыг нь хугалж гаргана гэгчээр ханддаг болжээ. Эсвэл өөрсдийн адил хөгждөггүй хайрцагандаа залуусыг булшлах өнгө аястайгаар харилцаж буй нь илт байгаа юм. Энэ бол төрийн албанд шинээр орсон залуус болон шинэчлэлийн салхийг эрэлхийлсэн мэргэжилтнүүдэд тулгамдаад байгаа хамгийн түгээмэл сэтгэл зүйн асуудал болсон.

Мөн “Бүрэг эрийг эмд тооцвол эм олон” гэдэг шиг эр эм нь мэдэгдэхгүй, мэдэхгүйгээ мэддэггүй хүмүүс олшроод байгаа болохоор сэтгэл зүйн тулгамдсан асуудалтай хүн олон болсон.

-Сэтгэл зүйн тулгамдсан асуудалтай хүнийг дотор нь хэд ангилдаг вэ?

-Сэтгэл зүйн асуудлууд нь ил, нуугдмал, сэтгэлийн гүний гэсэн хэлбэртэй байдаг. Үүсч буй нөхцөл байдлаасаа хамааран гэр бүлийн, харилцааны, нийгмийн, хувь хүний гэх зэргээр ангилж болно. Энд нэг зүйлийг тодруулъя. Сэтгэл зүйн тулгамдсан асуудлууд (психологические проблемы) болон сэтгэцийн тулгамдсан асуудлууд нь (психические проблемы) хоёр өөр ойлголт.

-Хөгжлийн хэрээр хүмүүс аливаа зүйлээс шалтгаалж, стресстэх нь ихэсч байна. Тухайлбал, замын түгжрэлээс болж, иргэд нэгийгээ ёс бусаар хараах, хүлээцтэй хандаж чадахгүй байх тохиолдол олон гардаг. Мөн гэр бүлийн хүчирхийлэл их болсон гэсэн. Энэ нь цус ойртолттой холбоотой юу. Нэг ёсондоо монголчуудын цус ойртолт ямар хэмжээнд байгаа юм бэ?

-Манай улсад цус ойртолтын асуудал аюулын харанга дэлдсэн хэмжээнд байгаа. Үүнийг эрдэмтэн, судлаачдын хийсэн судалгааны үр дүнгээс харж болно. Таны асуултыг ёс суртахуунтай холбоотой асуудал хэмээн үзэж байна.

-Аминч үзэл, өөрийгөө дөвийлгөх үзэл сэтгэлзүйн нэг төрлийн өвчин үү?

“…Чимхээр эс бол нэг савтай хоолонд

Чихэр давс хоёрыг ханатал нь хийж болдоггүй…” гэдэг шиг тунг нь тааруулбал өвчин болтлоо даамжрахгүй.

-Өөрийгөө бодох, аминч үзэл цус ойртолтын шинж тэмдгийн нэгт орно гэдгийг судалгаагаар тогтоосон…

-Анагаах ухааны доктор Э.Энхмаа “Цус ойртолтын улмаас хүн амын дотор аминчхан, амиа аргацаах сэтгэлгээтэй хүмүүсийн эзлэх хувь байнга нэмэгддэг” гэсэн байдаг. Я.Цэвэлийн тайлбар толиноос “Аминчхан: ганцагчин, хань болоогүй, зөвхөн амин хувиа бодогч. Амиа аргацаах: Амиа борлуулж довоо шарлуулах” хэмээсэн нь бий. Тодруулбал, “Цус ойртсон бие махбод, бие бялдрын хувьд дорой, өвчинд өртөмтгий байдаг. Иймээс байнга өөрийгөө тойглож байх хэрэгтэй болдог. Мөн байнгын дотогшоо чиглэсэн сэтгэлгээ нь зөвхөн хар амиа бодох, бусдыг үл тоомсорлоход хүргэдэг байна” гэж бичсэн байсан. Би үүнтэй санал нэг байна. Манайд монгол хүний удам судар, угийн бичиг, генетикийн хөгжлийг судалдаг томоохон эрдэмтэд олон бий. Тэдгээр эрдэмтэд сайн тайлбарласан байдаг юм.

-Монголчууд улам л амиа бодож, шуналтай болоод байгааг зарим сэтгэл судлаачид хэлдэг. Энэ нь юутай холбоотой вэ?

-Нийгэм, эдийн засгийн байдалтай холбоотой. Амиа бодож довоо шарлуулаад, миний эрх бусдын эрхээр хязгаарлагддаг гэдгийг мэддэг бол өвчин болтлоо хүндрэхгүй л дээ.

-Сэтгэл зүйд аминч үзлийг юунаас эхтэй гэж үздэг вэ. Аминч үзэл сэтгэлзүйн хэвийн үзэгдэл мөн үү?

-Аминч үзэл, амиа бодохуй буюу эгоизм нь хүний зан төлөвийн нэгэн хэлбэр. Тухайлбал, тухайн хүн өөрийн төлөө бусдыг ашиглах, тэднийг өөрийнхөө амжилтад хүрэх, дэвшин дээшилж мандан бадрахад хэрэглэх арга хэрэгслүүрээ болгох явдал юм. Миний хэрэг бүтвэл бусдын явдал бүтнэ гэдгийг мэдэхгүй. Нэг тийм “би л” болж байвал бусад нь яадаг юм гэх зэргээр хандаж байгааг амиа бодсон хүмүүс хэмээн нэрлээд орчуулж хэрэглээд дасчихжээ. Бас арга ч үгүй юм уу даа. (инээв) 1990-ээд оноос өмнөхөн ард түмний дунд хувиа бодох, амиа аргацаах нь социалист иргэн бие хүнд байж боломгүй чанар хэмээн үздэг байв. Нэг ёсондоо нийгмийн тогтолцоотой хүн ардынх нь сэтгэлгээнд одоо хүртэл хадаастай байдаг зүйл юм билээ.

-Гадаа гудамжинд ил бие засах, шүлс нусаа хаях, нэгнийхээ урдуур дайрах зэрэг үйлдлүүд манайхан дунд их ажиглагддаг. Тэнэгрэлийн шинж тэмдэг нь ичиж зовохоо болих гэдэг. Мэдээлэл, хөгжлийн эрин зуунд бид яагаад тэнэг бүдүүлэг хэвээрээ байгаа юм бол?

-Биднийг багад сэтгүүлийн мэдээгээр ухаан тэлж, оюун хөгжихгүй. Тиймээс ном унш гэдэг байлаа. гэтэл одоо манайхан иргэний нийгмийн байгууллагуудаар дамжуулан маш олон төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлдэг. Санхүүжүүлэгч тал нь тэнэг хүн ч уншаад ойлгохоор хялбархан, зураг түлхүү оруулсан гарын авлага хэвлүүлэхийг шаарддаг юм шиг байна. Жаахан бүдүүлэг мэт боловч үнэнд ойр үүднээс ингэж хэллээ. Энэ бол маш том эмгэнэл. Юмыг хялбарчлах тусам хүнд үлдэх нь бага болдог.

Ёс зүйн тухай, ёс суртахууны хүмүүжилгүй хүмүүсийн асуудал л даа. Тэнэгрэл өвчний улмаас хүний оюун ухаанд засаршгүй өөрчлөлт орж, сэтгэлгээний чадвар буурч сулрах нь сэтгэцийн өвчин юм. Түүнээс биш ичих булчирхайгүй байх нь ийм өвчин үүсгэх шалтгаан гэж хэлж болохгүй.

Уг нь монголчууд аливаад дасан зохицох чадвар маш сайтай ард түмэн шүү дээ. Дэлхийд “Төрөө дээдэлдэг ард түмэн монголчуудаас өөр үгүй билээ” гэж ярьж байсан цаг саяхан. Харин сүүлийн үед “Унхиагүй ноён Урагшгүй ард” гэдэг шиг л чадамжгүй түшээдийг сонгон чадамжгүй төрийг бий болгочихоо юу даа гэж халаглах юм. Гэхдээ бүх зүйл өөрчлөгдөөд сайхан болно гэдэгт итгэж байна. Төрийн хууль хатуу чанга, жинхэнэ утгаараа хэрэгждэг болбол ийм асуудал үүсэхгүй байх.

-Монголчуудаас адгууслаг араншин илрэх нь түлхүү болоод байгааг зарим сэтгэл судлаачид хэлсэн байдаг. Энэ талаар ярихгүй юу?

-Нийгэм, эдийн засаг, амьдралын нөхцөл байдлаас шалтгаалан хүн чанар, ёс суртахууны байдал доройтсон тал бий. Энэ нь гэр бүл төлөвлөлт, гэрийн хүмүүжил, хүмүүс хоорондын харилцаатай холбоотой.

-Бидний өвөг дээдсээс монгол ухаан хүмүүжлээр байгаль дэлхий, хүний жам ёсны харилцааг амьдрал дээр энгийнээр зааж сургаж ирсэн. Энэ хүмүүжил, сургаал яагаад алдагдаж байна…

-Нүүдлийн мал аж ахуй эрхэлдэг монголын ард түмэн суурьшмал иргэншилд шилжсэнтэй холбоотой хэмээн бодож байна. Иймээс уламжлалт сэтгэлгээ, ахуй соёлоосоо нэлээд алсарч дагаж мөрддөг ёс зүйн наад захын хэм хэмжээ үгүй болсон.

-Боловсролыг багаас нь олгох ёстой гэдэг маргаангүй үнэн. Монгол хүний онцлог, ёс суртахуунд тохирсон боловсрол олгоход одоогоор юун дээр анхаарах хэрэгтэй вэ. Цаашид хувь хүний сэтгэл зүйтэй холбогдолтой хичээл ордог болвол, үр дүн гарах уу?

-Орон нутгийн газар зүйн байрлал бүтэцтэй холбоотойгоор энэ асуудлыг яривал арай л дээр болов уу гэж бодож байна. Мэдээж боловсролыг системтэйгээр бүх нийтийг хамруулан олгох нь хамгийн зөв. гэхдээ нас зүйн хувьд ялангуяа зургаан наснаас нь дунд сургуульд хамруулан сургахдаа хөдөө орон нутаг, хот гэж арай өөр бодлогоор боловсролыг олговол гэр бүл салалт, хүүхдийн сэтгэл зүйг гэмтээхгүй байж болох юм шиг санагддаг. Миний бодлоор хот, аймгийн төвийн суурин амьдралтай хүүхдүүдийг зургаан наснаас нь дунд сургуульд хамруулан сургахад асуудал багатай. Харин сум, багт амьдардаг, мал дээр буй иргэдийн хүүхдийг долоон наснаас нь эхлэн сургах нь үр дүнтэй. Учир нь тэд ээжийнхээ мөөмнөөс салаагүй, гэрээсээ хол ганцаараа байж чадахгүй байх нь ч бий. Ингээд сургуулийн байранд орно, эсвэл танил айл, хамаатан, төрөл садан нь тухайн хүүхдийг авч, сургуульд сургахаар төв барааддаг юм билээ. Үүний улмаас дээр дурдсан асуудал үүсч эхэлдэг. Дунд сургуулийн хичээлийн хөтөлбөрүүдэд сэтгэл зүйн шинжлэх ухааны холбогдолтой асуудлууд тусгайлан хичээл болж ордоггүй. гэвч зарим нэг хичээлүүдэд үндсэн ойлголтууд орсон байдаг. Ер нь бол барууны өндөр хөгжилтэй орнуудын дунд сургуулийн хичээлийн хөтөлбөрт тавдугаар ангиас нь эхлэн төгсөх хүртлээ “Сэтгэл судлал” гэсэн хичээлийг сурагчид судалдаг. Манайд ч гэсэн цаашид тусгай хичээл ордог болно байх.

-Дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнуудад тухайн хувь хүний сэтгэл зүйн тулгамдсан асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэдэг юм бэ?

-Ихэвчлэн иргэний нийгмийн байгууллагуудад ханддаг. Ер нь бүх байгууллагад 2-3 сэтгэл зүйч ажилладаг.

-Нутгархдаг, жалга довны үзэл сэтгэл зүйн талаасаа өнөөдөр хэвийн үзэгдэлд орох уу?

-Хэрвээ хүмүүс бусдын хийсэн зүйлээс сайныг нь харж чаддаг бол, бусдын хийсэн муу үйлээс сургамж авдаг бол, бусдын гаргасан санаачилгыг дэмжин тусалж, харилцан мэдээлэл солилцон, хамтран ажиллаж чаддаг бол иймэрхүү тулга тойрсон жижиг сажиг зүйл ярьж явахгүй байсан болов уу хэмээн бодож байна. Юм үзэж нүд тайлаагүй хүмүүс амиа хоохойлох гэсэн башир аргатай холбоотой ч юм шиг санагдаад байдаг юм.

-Энэ нь явсаар юунд хүргэх вэ. Энэ бүхэн яаж зөв чиглэлдээ орох ёстой юм бэ?

-Манайхан тулгамдаж буй олон асуудлыг яриад л байдаг. Тэгээд олон гарц бий гээд л ярина. зангууны үлгэр шиг манайхан нэг тойргоосоо гарч чадахгүй байгаа шиг санагддаг. өөрөөр хэлбэл, томоор сэтгэж, мөрөөдөх хэрэгтэй юм болов уу. Аливаад хандаж буй хандлагаа өөрчлөх хэрэгтэй. Хэрхэн, яаж гэдгийг мэдмээр байвал томоор хар, сэтгэ, мөрөөд, бод, бясалгал хийхэд цаг гаргах ёстой. Нэг ёсондоо хүн бүр зовлон тоочихгүй байх шаардлагатай. зовлон тоочих нь тухайн хүн өөрийгөө улам л сул дорой болгоод байна гэсэн үг. Нүцгэн ирээд нүцгэн буцах хорвоо шүү дээ. Сэтгэлийн амар амгалан, өөртөө үнэнч байх, бусдын эрхийг хүндэтгэн тэдэнд саад болохгүйгээр хандлагаа өөрчлөн амьдрах нь хамгийн зөв сонголт.

-Монголчууд стрессээ тайлахын тулд архи ууж, сүүлдээ донтож байна гэдгийг Сэтгэцийн Эрүүл мэндийн үндэсний төвөөс мэдээлсэн. Мөн залуучууд архи, хар тамхины хамааралд орох гээд байдаг болсон. Тиймээс тухайн хүн сэтгэл зүйн тулгамдсан асуудлаа хэрхэн зөв шийдвэрлэх хэрэгтэй юм бол?

-Ажиглаад байхад манайхан сэтгэл бухимдалтай, стресстэй байгаагаа мэддэггүй. зөв хооллож, сайн унтаж амарч, өөрт хамаатай зүйлдээ л ач холбогдол өгч сурах хэрэгтэй. Бодож бясалгахад цаг зав гаргахыг хичээх ёстой. Чөлөөт цаг гаргаж юу ч бодохгүйгээр хөгжилд, эрүүл байя гэж хүсвэл хөдөлгөөнтэй байх нь зүйтэй.

-Сэтгэцийн өвчин, цус ойртолтоос урьдчилан сэргийлэхийн тулд бид юу хийх ёстой вэ?

-Эрт унтаж эрт босвол бие эрүүл, сэтгэл тайван байна. Мөн зөв хооллолт чухал байр суурийг эзэлнэ. Хүн өөрийгөө ажиглаад байхад их л мундаг зүйл яриад байдаг. Харин хэрэг дээрээ хэрэгжүүлж, хэвшүүлж чаддаггүй тал ч бий.

Тиймээс аль болох өөртөө үнэнч байж, эртхэн унтаж эртхэн босоод сурчих хэрэгтэй юм. Бага насны хүүхдүүдэд эцэг, эхчүүд нь анхаарал халамжтай хандах ёстой. Мөн Угийн бичгийг сайтар хөтөлж, есөн үеэ нэрлэж чаддаг, мэддэг бол цус ойртолтын тухай асуудал сөхөгдөхгүй байж болно.

-Манай улсад сэтгэл судлалын төв болон сэтгэл судлаачдын хүрэлцээ ямар байгаа бол. Үүнд төр, засгаас хэрхэн анхаарах шаардлагатай байна вэ?

-Төрийн бодлого зохицуулалт ихээхэн үгүйлэгдэж буй салбар. Сэтгэл зүйчдийн эрх ашгийг хамгаалдаг, хөдөлмөрийг нь бодитой үнэлдэг, үйл ажиллагаа, үйлдэлд нь хариуцлага тооцох, албан ёсны дүрэм журамтай нэг том байгууллага үүсч байгуулагдах хэрэгцээ бий.

Мөн мэргэжлийн нэгдсэн нэр томьёотой болох хэрэгтэй байна. Энэ асуудал ганц сэтгэл судлалынхан биш нэлээдгүй байгууллагуудад тулгамдаад байгаа асуудал болсон. Иймээс цогц бодлогоор авч үзэх хэрэгтэй юм.

Б.УРАНЧИМЭГ