Month: June 2018

Буддын шашны их ренбүүчи, Холливүүдийн алдарт жүжигчин Ричард Гирийн хамт

Монгол түмний хайртай найрагч, Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, ардын уран зохиолч Пунцагийн Бадарчтай Зайсан дахь гэрт нь очиж хөөрөлдлөө. “Есөн эрдэнийн орон” найраглал, “Адуу”, “Тэмээ”, “Эхийн сэтгэл” зэрэг шүлгүүд, “Бурхан багшийн сургааль”-ийн шүлэглэсэн хувилбар зэрэг олон сайхан бүтээлээрээ ард түмнээ ухаарал гэгээрлийн харгуйд хөтөлсөн эрхэмсэг буурал найрагч маань хоёр, гурван ч удаа хагалгаанд орж, хүнд өвчинтэй тэмцсээр хөл дээрээ боссон билээ.

-Сайхан зусаад байна уу, та?

-Сайхан зусаж байна. Сайхан байлгүй яахав. Миний хувьд зуслан их тохитой байна. Манайх энд хүргэнийхтэйгээ хоёр айл таван өрөө байрандаа тайван сайхан л аж төрж байна. Зусланд уг нь жил бүр л гардаг юм. Сүүлийн хоёр жилд гарсангүй. Энэ жил гарах ч юм уу, үгүй ч юм уу, мэдсэн юм алга.

-Зусланд хаашаа гардаг билээ?

-Энүүхэн Шарга морьт руу. Манай охин Бүжингийн ажилладаг компанийн захирал бүсгүй тийшээ гаргадаг юм. “Баян Монгол” зах, дэлгүүртэй том компани бий. Тэр зуслан их модон дотор тун сайхан. Автобусны буудлаас ердөө зуун метр л явна. Гэхдээ одоо зуслан гарахад их хүйтэн юм. Өглөө, үдэшдээ жаахан даарах гээд байдаг.

-Хотын төв талбай дээр болсон номын баярт та оччихсон номон дээрээ гарын үсгээ зураад сууж байгаа харагдсан даа?

-Тэгсэн. Намайг “Номоо худалд, үнэгүй лангуу өгье. Гурван жил номын баяртаа ирсэнгүй. “Нээлгэнэ” энэ тэр гэж хөөргөөд. Тэгээд би нээдэг амьтан болж очихгүй юу. Буруу хойшоо доо. Нээсээн. Тэр сайхан баярт гурван жил очоогүй юм байна шүү. Номын баярт оролцохын буруу юм гэж юу байхав. Ном шиг сайхан юм ертөнцөд байхгүй. Номын хэлбэр загвар өөрчлөгдөөд цахим ном гарч л байна. Тэглээ ч ном бол номоороо байна гэдэг сайхан. Ном бол агуу юм шиг надад санагддаг. Яагаад вэ гэхээр хүн төрөлхтөн хамгийн үнэн сэтгэлээ илчилж үлдээсэн нандин шүтээн бол ном юм даа.

-Таныг их хүнд мэс ажилбарт орлоо гэж дуулсан. Одоо бие лагшин тунгалаг уу?

-Миний тархинд харвалт өглөө л гэсэн. Энэ чинь одоо раактай (хорт хавдар) улсууд үхлээ л гэх юм. Тэгэхэд хагалуулсан би байж л байх. Манай зохиолч хүүхнүүд ирэхээрээ “Та одоо мөнхрөх болж дээ. Танд бурхан багш чонын тархи суулгачихсан байна” гэх юм. (инээв. Л.Б)

-Өө, бүр чонын тархи суулгачихсан, аан?

-Яруу найрагч Цоодолын Хулан тэгж “нохойтож” байна. Би ч “Тэгэлгүй яахав” л гэлээ. Тиймээс бие их сайн байна. Хөлийнхөө өлмийнөөс өгсүүлээд баруун тархиныхаа эх хүртэл харвасан юм шүү дээ. Гавлын ясыг минь хөрөөдөж үхрийн шагайн чинээ яс авсан. Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, төрийн шагналт зохиолч, яруу найрагч Дамбын Төрбат эд харсан шүү. Тэр яс одоо миний охин Бүжээд хадгалагдаж байна.

П.Бадарч охин Бүжигтэйгээ

-Яруу найрагч Хулан таны элэгний шинжилгээний бичгийг үзчихээд “шар сэмжилчихсэн” байна гэж эмч хэллээ гэж таныг айлгасан гэдэг үнэн үү?

-Тийм. Манайхыг тэр баруунтайх хориннэгдүгээр хороололд байхад тэгсэн юм. Би тэр үед элэгний шинжилгээ өгчихөөд “Ямар ч гараа билээ” гэж очиж авахаас айгаад байхгүй юу. “Мах битгий идээрэй, архи дарс бүү уугаарай” гэсэн л юм хэлэх байх гээд Хуланд утасдаж “Эмнэлэг дээр очоод миний шинжилгээг аваад ир. Их муу байвал нуулгүй надад хэлээрэй” гэсэн. Тэгсэн өнөөх чинь утасдаж байна аа. “Шинжилгээний чинь хариуг авлаа. Тун базаахгүй л гарлаа даа” гэлээ. “За, юу гэж байна” гэсэн чинь “С вирустай гэж эмч хэлж байна” гэхээр нь худлаа газар л элгээ дарж үзлээ. “Мэдэгдэхгүй л байна даа” гэсэн чинь өнөөх чинь инээгээд “Таны элэг чинь зүгээр гэнэ. Харин сэмж чинь л нэлээд шарласан байна гэсэн шүү” гэж байгаа юм. Тэгж миний шинжилгээг Хулан золиг “оношилсон” юм байгаа юм. Хулан гэснээс “Хулангийн үдэш”-ээ сая гуравдугаар сард хийлээ дээ.

-Тэгсэн шүү…

-Сайхан үдэшлэг байна лээ. Шүлгээ ч сайхан уншдаг хүн юм даа. Хоёр ч удаа “Болор цом” авчихсан. Хайрын шүлгүүд уншиж байна. Ер нь ухаалаг, тийм сайхан үдэшлэгийг Соёлын төв өргөөнд хийлээ. Хулан ч өөрөө олонтой хүн юм. Үзэгчдийн танхим дүүрэн байсан шүү. Ахмад уран бүтээлчдээс Дөнгөтийн Цоодол, Д.Төрбат, бид гурав л байлаа. Одоо чинь ахмад зохиолчид ерөөсөө байхгүй болчихож.

-Мэр сэр ахмад зохиолчид байгаа байх аа?

-Ардын уран зохиолч Тангадын Галсан байна. Ахмадын хамгийн дээд талынх нь Бөхийн Бааст байна. 1921 оны Ардын хувьсгалтай чацуу хүн. Бараг зуу руу дөхсөн шүү дээ. Ардын уран зохиолч Шагдарын Дулмаа, Шаравын Сүрэнжав гээд ахмадууд цөөрсөн. Хөдөлмөрийн баатар ЛодонгийнТүдэв гэхэд наян хэдтэй байх жишээтэй.

-Зохиолч Түдэв гуай эд нар тантай утсаар ярьж байна уу?

-Ер нь ярьдаг юм. Ойрдоо ярьсангүй. Гэртээ л байгаа. Намайг утасдвал авна. Би Л.Түдэвийн тухай, Түдэв ч миний талаар хөрөг бичсэн. “Эх орны есөн эрдэнийн титэм өмсгөгч” бил үү, тийм гарчигтай хөрөг бичсэн байсан. Би тэрийг номондоо ч оруулсан. Гэхдээ эд нартайгаа харилцаатай. Сүрэнжавтайгаа, Дулмаатайгаа, Галсантайгаа, Баасттай, Түдэвтэй хамаатан садан шиг л сураг ажигаа авалцаж сууна. Эдний цөмөөрөнгийнх нь тухай жижигхэн хөрөг бичсэн л дээ. Дээр үеийнхтэй адил зохиолчид нэг дороо цугладаг, биендээ шүлгээ уншихаа больж. “Би ийм юм хийж байна, ийм юм хийсэн” гэж ярихаа байчихдаг юм байна.

-Яадаг юм бол?

-“Миний санаа онооноос шомбодож магадгүй” гэж боддог ч юм уу. Дээр үед нэг дороо цугладаг, “Яруу найргийн өдөрлөг” гээд хийдэг байлаа. Тийм юм байхгүй болсноор зохиолчид цөөрчихсөн. Одоо юу гэж хэлмээр юм бэ дээ. Маш товчхоноор хэлэхэд алтан үеийн зохиолчид тун цөөхөн байна. Цогт-Очир гуай энэ тэр настайхан улс байдаг л юм. МЗЭ-ийн их хурал өнгөрөгч намар болоход таних хүн харагдахгүй байна гэж надад хүн хэлж байна лээ. Таних нь бараг байхгүй мөртлөө танихгүй настай улс нэлээд байна. Хэдийдээ тэд зохиолч болчихсон юм гэж хэлнэ лээ. МЗЭ-ийн гүйцэтгэх захирал Магван-Эрдэнийн Саруулдалай ч “Миний танихгүй улс Зохиолчдын хороонд их элссэн юм байна” гэж ярина лээ. Саруулдалай чинь Зохиолчдын хороонд хариуцлагатай ажил урьд нь эрхэлж л байсан хүн дээ. Саруулдалай манайд муу Арлааны Эрдэнэ-Очир, намхан Пүрэв гурав ирсэн юм.

-Яруу найрагч Эрдэнэ-Очир маань арай л эрт тэнгэрт дэвшлээ дээ?

-Хөөрхий манай Эрдэнэ-Очир мөн сайхан хүү сэн. Сайн ч зохиолч байсан. Тэгээд Идэрийн голд очоод ай гэж… (Цээжний гүндээ хүндээр санаа алдав. Л.Б) Завханы Идэр суманд олуулаа очоод ганцаараа тэр минь бурхан болсон байх юм. Чи тэр олонтой явсан уу?

-Би яваагүй ээ…

-Өө за за. Нөгөө жижиг Цэнд-Аюуш явсан дуулддаг юм. Гашуудлын үг авах гэж манайд ирсэн. Би сэтгэгдлээ ярьсан. Оршуулгынх нь урд өдөр зурагтаар гарч байна лээ. Ш.Дулмаа, Б.Лхагвасүрэн бид гурав ярьсан. Их хайр хүрмээр сайхан хүү байсан. Их залуу хүн нас барчих чинь харамсалтай. “Орчлон ийм юм сан уу” гэж бодогдох юм даа, хөөрхий минь.

-Та Эркатай их дотно байсан даа?

-Тэгсэн. Арлаан гуай надад хүүгээ захиж захиа бичиж байсан. Би тэр захиаг зурагтаар харуулсан даа. Би Дорноговьд ямар ч ажлаар очсон байлаа даа. “Миний хүүг сайхан яруу найрагч болгоорой” гэж захиж Бавуугийн Лхагвасүрэн бид хоёр Улсын багшийн их сургуулийн дэргэд байгуулагдсан анхны Утга зохиолын ангид арваад хүүхэд хичээллүүлснээс арван гурван яруу найрагч төрсөн юм даа. Тэрэнд манай Эрдэнэ-Очир, УИХ-ын гишүүн Гомпилдоогийн Мөнхцэцэг, “Болор цом”-ын хошой тэргүүн шагналт яруу найрагч Баярхүүгийн Ичинхорлоо, зохиолч Б.Батрэгзэдмаа, яруу найрагч Бадарчийн Хишиг-Ундрал, Хулганайн Тэргэл, Банзрагчийн Энхтуяа, О.Энхжавхлан, зохиолч Бидэрийн Баярсайхан нарын олон охид хөвгүүд байсан. Бидний дараа үед гарч ирсэн Монголын яруу найргийн мөнгөн үеийнхэн чинь миний нэр дурдсан эднээс гадна маш олон уран бүтээлч байна л даа.

-Та олон зохиолчийн номын чимэг зурсан зураач даа?

-Өнөөдөр хүртэл манай охин руу цахим зурвас хүн явуулсан байна. Охин надад уншиж өглөө. “Бадарч гуай та их зураач хүн байж. “Морьд” номынхоо зургийг жигтэйхэн сайхан зурсан байна лээ” гэж ээ дээ. Яахав дээ, голд нь гал зураад, гал тойрсон гурван морь зурсан байхгүй юу. Одоо би хараад “Яаж ийм мундаг юм зураа вэ” гайхдаг юм. Манай охин, зээ нар ч гайхан асууна. Миний санаанд л орсон байгаа юм. Би өөрийнхөө анхны “Морьд” номонд л ганц удаа чимэг зурсан нь энэ. 1967 онд гар луу даа. Дорнын их найрагч Б.Явуухулангийн “Хар ус нуурын шагшуурга”, зохиолч Ц.Уламбаяр гуайн “Зовлон жаргал” цуврал романуудын зургийг зурж л байсан. “Утга зохиол урлаг” сонины толгойг “Ард Аюуш”-д тоглодог зохиолч Чойжилсүрэн надаар хийлгэж байсан. “Сонины толгой зурсан мундаг зураач” гэж сонин хэвлэл дээр бичсэн байна лээ. Хмм, миний зураг зурах гэж юу байхав. Заримдаа ичмээр юм болдог юм. (инээв. Л.Б) Яахав, Зохиолчдын хороонд зураач нэртэй анх орсон нь үнэн л дээ. Мишигийн Ширчинсүрэн, Нямбуугийн Нямдорж, Чойжилын Чимэд нарын номын хавтсыг зурж л байсан. Их олон зохиолчийн номыг редакторлосон шүү.

-Таны үед ахмад зохиолчид ч аргагүй л алтан үеийнхэн биз?

-Миний үед ахмад зохиолч гэх улс чинь С.Дашдэндэв гуай, Ц.Уламбаяр гуай, Б.Бааст гуай, “Хүрэн морь”-ны Ч.Лхамсүрэн гуай, “Зам” романыг туурвисан Намсрайн Банзрагч нарын авьяастай, тулхтай хүмүүс байж. Банзрагч бид Москва хот руу хамт явж л байсан. “Зууны манлай уртын дуучин” Норовбанзадтай Дундговийн шүүхэд ажиллаж байхдаа танилцсан байдаг. Гоё дуулдаг охин байсан. Эргүүлэх гэсэн чинь үг орж ирдэггүй. Үг орж ирэхгүй болохоор үйлс бүтдэггүй гэж ярьдаг сан. Норовбанзадыг тэндээс олж ханилаад улмаар Дундговиор овоглосон түүхтэй. Уг нь мань эр чинь Завханы Алдархаан суманд төрсөн хүн шүү дээ. Эднийг залгаад Дэндэвийн Пүрэвдорж, Долгорын Нямаа, Доржийн Гармаа нар Горькийн нэрэмжит Утга зохиолын дээд сургууль төгсөж ирсэн. Энэ сургуулийг төгссөн хорь гаруй зохиолч байдаг юм.

-Та Горькийн сургуульд яагаад яваагүй юм бэ?

-Би Горькийд явах гэж анх Зохиолчдын хороонд ирсэн юм. Манай багш Сэнгийн Эрдэнэ “Зураач хийж чадах уу” гээд дагуулж ирсэн юм. Би Төхөөрөмжийн үйлдвэрт төмс, лууван, манжин зэрэг хүнсний ногоо зурдаг хүн байсан байхгүй юу. Тэгж байсан түүхтэй.

-За, тийм байж. Настайчуул нойр хоолондоо муудлаа гэдэг. Та ямаршуухан байна?

-Би нойр, хоолондоо сайн. “Унтах, идэхдээ уургын морь шиг, урагшаа гишгэхдээ ургаа хад шиг” гэж манай хүргэн надаар тоглодог юм. Нойр, хоолондоо сайн болохоор мөд үхэж өгөхгүй нь гэж бодоод байгаа. (инээв)

-Үхэж яах нь вэ, та?

-Үхнэ гэдэг чинь хэрэгцээ болохоор үхэж байгаа биз дээ гэж би эдэндээ хэлж бөөн инээдэм болно.

-Нээрээ л байгаль цаанаасаа зохицуулсан хэрэгцээ юм даа?

-Хатуухан хэлэхэд “Хээ цэс, хэрэгцээ нь болоод үхээ биз дээ” гэсэн яриа байдаг шиг л юм байхгүй юу.

-Та уран бүтээл хийж байна уу?

-Харваж барьснаас хойш одоо бичихээ больё гээд ерөөсөө бичихээ байсан. Бичгийн чадвар муудаад, сэтгэх чадвар ч бас онцгүй болчихдог юм байна шүү дээ. Тархинд гэмтэл авчихаар ч тэгдэг юм уу. Миний тархинд хоёр ч удаа мэс засал хийсэн. Тэгээд их муудах юм бол уу гэсэн зүгээр болчихсон.

-Та “Бурхан багшийн сургааль”-ийг их сайхан шүлэглэж монголчууддаа бэлэглэсэн болохоор буян хишигээ хайрласан байх аа даа?

-Харин би тэгж горьддог юм. Тийм юм байлгүй дээ, одоо. “Бурхан багшийн сургааль”-ийг шүлэглэхдээ Японд байдаг “Бурхан багшийн сургаалийн нийгэмлэг”-ийн нэрийг урд, хойно нь дурдсан. “Бурхан багшийн сургааль”-аас зуун наймыг нь авч шүлэглэсэн. Тэр бүтээлд миний зохиосон үг нэг ч байхгүй. Бурхан багшийг төрөхөд аав нь явж үзүүлэхэд “Их ном бясалгавал Бурхан болох юм байна” гэж даяанч хэлсэн байгаа юм. Мааяа ээж Бурхан багшийг төрүүлчихээд нас барсан. Хааны ордонд төрийн ном үзэж байсан угсаа залгамжлагч нэг л өдөр гарч хазгар, сохор, өвчин зовлонтой хүмүүстэй таарч гайхахад өргөсөн эжий нь “Хүний зовлон гэж үйлийн үрээр ийм хэцүү юм бий” гэсэнд Сэдэдхарта ихэд гашуудан цочирдож “Тэгвэл би хүнийг энэ их зовлонгоос ангижруулах учиртай юм байна. Үүний төлөө ном үзье” гээд орон гэр, хатан хүүхдээ ч орхин явсан байгаа юм. Амьтан хүнийг зовлонгоос ангижруулах гэснийг л Бурхан багшийн ном гээд байгаа юм л даа. Бурхан багш манай дэлхийд дөрвөн удаа заларсан гэдэг. Үнэн, худлыг нь би сайн мэдэхгүй юм. Тэгэхдээ Бурхан багшийн сургааль арай гойд юм уу даа. Надад энэ тухай хоёр, гурван ч зузаан ном бий л дээ. Их уншдаг байлаа. Одоо ч нүд өвдөөд уншиж чадахгүй юм. Миний шүлэглэсэн тэр ном чинь дөрвөн ч удаа хэвлэгдсэн шүү. Хамгийн сүүлд дурсамжийн “Юм юмнаасаа” хэмээх номоо гаргасан.

-Одоо ямар ном бүтээл гаргах гэж байна?

-Ном гаргахгүй. Гаргах чадал чансаа байхгүй болчихдог юм байна. Нөгөө сайхан гялалзсан оюун ухаан удаашраад чадалгүй болчихож. Хүмүүсийн тухай, хүмүүс миний тухай зөндөө л юм бичсэн байна. “Ийм ном хэвлүүлье, тийм юмыг л олон түмэндээ уншуулъя” гэж бодох тэр сэтгэлгээ ч унтарч багасчихдаг юм байна. Тийм учраас одоо би ном гаргахгүй. Олон уншигч түмэн маань надад их сайн байдаг юм. “Монгол тулгатны зуун эрхэм”-д эднүүс орууллаа. Тэр яах вэ, олон түмэнд танигдаж, мэдэгдэж байгаа нь сайн хэрэг. Тэрнээс бусдаар сэтгэх чадвар далан нас жаахан гараад ирэхээр муудчихдаг юм байна.

-Ямар ч хүн л тэгнэ дээ?

-Хүний нас гэдэг чинь Бурхан багшийн өөрийнх нь үлгэрлэлээр ерөөсөө л ная наслах юм билээ. Бурхан багш өөрөө наян нэгтэй нас барсан. Дахин дахин төрөөд байдаг хүний сэтгэх чадвар, бие махбодын хоосон чанартай л холбоотой юм билээ. Би Энэтхэгт явж байхдаа бодь модны навч авчирсан. Тэр хар жаазтай навч. Бурхан багш тэр бодь модны доор бясалгаж суусаар гэгээрсэн. Бурхан багшийн үг чинь өөрөө яруу найраг. Тэрнээс би ганц ч үг нэмж бичээгүй. Харин шүлэглэх хэмнэлд л оруулсан. Чи сонс доо. “Та нар минь өөрсдөө л итгэж яв. Та нар бусдад бүү итгэж бай. Та нар Бурхны номыг хүн болгонд тараахыг хичээж бай. Та бүхний их дээдийн буян бол энэ”. Ийм шүлэглэсэн үг байгаа юм чинь, эхдээ. Би тэрийг жаахан уртасгаад л толгой холбосон хэмнэлд оруулсан.

Үргэлжлэл бий

Дэ ван Японы Квантуны армийн дарга нарын хамт

Өнөөдөр АНУ-д Элчин сайдаар суугаа Ё.Отгонбаярын Дэ вангийн талаар хэлсэн “Япончууд Манжуурыг эзэлсний дараа Дэ ван япончуудтай хамтарч, Монголын тусгаар улс байгуулахыг зорьсон” гэсэн үг бол түүхэн сурвалжаар батлагдсан том дүгнэлт юм. Гадна дотны дийлэнх түүхч, эрдэмтэд иймэрхүү дүгнэлттэй санал нийлэх болсон. Нэрт монголч эрдэмтэн Хангины Гомбожав АНУ-ын Индианнагийн их сургууль дээр Дэ вангийн тухай хамгийн бодит, бас үнэн илтгэлийг тавихаар бэлдэж байсан гэдэг. Харамсалтай нь 1989 оны аравдугаар сард тэрээр Улаанбаатар хотноо зуурдаар нас баржээ. Х.Гомбожав агсны илтгэл яагаад Дэ вангийн талаарх хамгийн бодитой мэдээлэл байсан бэ гэвэл энэ эрдэмтэн Дэ вангийн нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан юм. Ер нь бол Дэ вангийн ХХ зууны эхний хагаст Монголын тусгаар тогтнолын төлөө хийсэн тэмцлийг үнэн зөвөөр гаргаж ирэх гэсэн анхны оролдлого байсан болохоор хойч үеийнхэн энэ эрдэмтний судалгааг л голлож барих нь чухал санагддаг. Хангины Гомбожавыг давж Дэ вангаар судлагдахуун хийх боломжгүй гэж үзэх түүхчид ч байдаг.

Дэмчигдонров буюу Дэ ван нь 1902 оны хоёрдугаар сарын 8-ны өдөр Цахар аймгийн Шилийн гол чуулган дарга, Сөнөд Баруун хошууны засаг ноён, жунван Намжилваанчигийн ганц хүү болон мэндэлсэн гэж түүхэнд тэмдэглэгдсэн. 1908 онд эцэг Намжилваанчиг өөд болоход 6 настай Дэмчигдонров угсаа залгамжилжээ. Тэрбээр хоёр хатнаас таван хүү, нэг охинтой хүн юм. 1924 онд 22 настай Жун ван Дэмчигдонров Шилийн гол аймгийн дэд захирагчийн албан тушаалд очсоноор олон хошуу отгийг захирах болж улмаар аймгийн чуулган дарга болонгуутаа олон газар орноор явж монгол үндэстний сэхээтэн залуучууд,сэхээрсэн ван ноёдтой холбоо тогтоож эхэлсэн байдаг. Дэ ван Бээжин дахь Монгол Түвдийн сургууль, Нанжин хот дахь улс төрийн дээд сургуулийн монгол, түвд оюутнуудад лекц уншин тэдэнд ирээдүйн үзэл бодлоо илэрхийлэн өөрийгөө таниулж эхэлжээ. Эдгээр оюутан сурагчид 1930,1940-өөд онд өрнөсөн түүний улс төрийн тэмцлийн гол боловсон хүчнүүд болсон байдаг.1929 онд Дэ ван Хөлөнбуйрын нэрт эрдэмтэн Нармай монгол үзэлтэн Мэрсээтэй уулзах үеэр түүнээс Ар, Өмнөд Монголын нийгмийн сэтгэлгээний адил ба адил бус талаар зөвлөгөө авч, нийт монгол үндэстний эрх чөлөөний тэмцэлд Жавзандамба хутагт шиг шашин, оюун санааны лидер үгүйлэгдэж байгааг олж харжээ.

Улмаар 1932 онд Нанжин хотод Чан Кайштэй уулзахдаа Ар Монголоос дүрвэн очсон Дилав хутагттай олон дахин уулзаж, Өмнөд Монголын эрх чөлөөний тэмцлийн талаар зөвлөлдөж байсан нь түүхэнд үлджээ. Үүний тод жишээ бол хожим зэвсэгт тэмцэл бүтэлгүйтэх юм бол барууны хүчирхэг гүрний нөлөөнд багтаж Өмнөд Монголын асуудлыг дэлхийн анхаарлын төвд байлгах явдал хэмээн тэмдэглэж үлдээсэн нь юм. Ингээд харахаар Монголын бүх л үеийн эх орончдын мөнхийн хүсэл бол гурав дахь ч оронтой найз нөхөд байх мөрөөдөл байлаа. Дэ ван Бээжин хотоор дайрч нутаг буцахдаа 20 орчим оюутан залууг нутагтаа дагуулан очсон нь цаашдын тэмцэлд оролцох боловсон хүчнийх нь анхны нөөц, суурь нь байжээ. Удалгүй Өмнөд Монголын өнцөг булан бүрээс монгол үндэстний залуус шил шилээ даран ирэх болсноор Дэ ван тэмцлийн гараагаа эхлүүлсэн юм.

1936 оноос ”Монгол цэргийн ерөнхий штаб”-ыг эмхлэн байгуулж Япон улсын хүчийг ашиглан Монголын язгуур эзэмшил нутгийг эргүүлэн авах зорилт дэвшүүлэн ажиллаж эхэлжээ. Удалгүй Дэ вангийн зэвсэгт хүчин зузаарч арван морьт дивизээс бүрдсэн армитай болов. Өмнөд Монголын төв хэсэгт хяналтаа бүрэн тогтоож, улмаар “Монголыг тэтгэх нийгэмлэг” байгуулан малчдын аж амьдралыг анхааралдаа авч, нутаг усаа сэргээн, ой мод тарих гэхчлэн тусгаар улсад байх ёстой нийгэм эдийн засгийн олон арга хэмжээг авч хэрэгжүүлжээ. Эдийн засаг, боловсрол, эрүүл мэнд, соёлын хувьд бэхжих гэж үзэж тарав. Дэ вангийн санаачлан байгуулсан Монгол дээд сургуульд малчдын хүүхдийг олноор элсүүлэн сургаж байлаа. Н.Сайчунга зэрэг олон залуусыг Япон улсад сурч боловсруулахаар явуулах зэргээр ер нь л өргөн хүрээнд сэтгэж, тусгаар тогтнолд бэлдсэн юм.

Жишээ нь Дэ вангийн дэргэд ажиллаж байсан Х.Гомбожав, О.Өргөнгөө, Захчинсэчин зэрэг олон хүн хожим нэрт монголч эрдэмтэд болсон байдаг. Дэ вангийн тусгаар тогтнолын тэмцэлд хамгийн үнэтэй зөвлөгөө өгч байсан хүн бол Дилав хутагт Жамсанжав байлаа. Тэрбээр Дэ ванд ”Хэрэв чи Японыг түшээд бүтэхгүй бол хилийн цаана гарч Монголын асуудлыг дэлхий дахины сонорт хүчтэй хүргэ. Дэлхий нийтийн анхааралд Монголын асуудлыг хандуулах нь дан ганц Японыг түшихээс эрсдэл багатай шүү” гэж тодорхой зөвлөснийг Дэ ван журамлан 1940-өөд оны дунд үеэс энэ талын ажилд онцгойлон анхаарч, нэлээн ажлыг гардаж эхлүүлсэн ажээ. 1945 оны чөлөөлөх дайнаар Япон дайнд ялагдаж, улмаар Хятад дахь дотоодын дайн эхэлсэн нь Дэ вангийн төлөвлөгөө бүтэлгүй тийш эргэх үндсийг тавьсан юм.

Гэвч нөхцөл байдал хүндэрлээ гээд Дэ ван мохсонгүй. 1948 он гэхэд Дэ ван Япон, Тайвань, Энэтхэг зэрэг орноор дамжуулан зарим хүмүүсийг АНУ-д илгээн том тэмцлийн гараанд бэлдэж байлаа. Хятадын дотоодын дайнд Гоминданы нам ялагдсан ч Өмнөд Монгол дахь Дэ вангийн морьт арми ХКН-ын чөлөөлөх армийн эсрэг дангаараа хүчээ шавхан байлдсаар байсан юм. Ингээд хөөрхий 1949 оны сүүлч гэхэд Алшаагийн элсэн цөлд сүүлчийн зэвсэгт эсэргүүцлээ хийжээ. Өвөр Монголын эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөө эцсийн сумаа дуустал тэмцсэн дайчин нөхдийнхөө халуун шарил дээр нулимс унаган зогссон Дэ вангийн сүүлчийн итгэл найдвар бол эцсийн хүчээ шавхан, амьд үлдсэн нөхдийн хамтаар Алшаагаас онгоцоор Энэтхэг орох, тэндээсээ АНУ-тай харилцаа тогтоох, хамгийн итгэлт хүн Дилав хутагтын зөвлөсөн тэмцлийн замыг сонгох зорилго байв.

Гэвч тэр үед ЗХУ-ын бүрэн хяналтад байгаа Ар Монголын нийслэл Улаанбаатарт түүний эхнэр хүүхдүүд хэдүйн хорионд орчихсон байлаа. Үндсэндээ коммуннистуудын барьцаанд байв. Тэрбээр Альшаагийн цөлд сүүлчийн цэргээ алдсны дараа Энэтхэг рүү гарч Өмнөд Монголын дүрвэгсдийн засгийн газрыг байгуулахаар төлөвлөж, цаашлаад гурав дахь ч орнуудын дэмжлэгийг авах. Тиймээс л ЗХУ яаравчлан “Хар эрэг” ажиллагааг эхлүүлж, Дэ вангийн Монголд барьцаалагдсан хайрт хүүгээр нь захидал үйлдүүлэн түүнд илгээсэн юм. Бүх цаг үеийн эх орончдод үр, төр хоёр нь хамгийн эрхэм нандин байсан. Монголын тусгаар тогтнолын төлөө цогтой тэмцэгч Дэ ван хүүгийнхээ захидлыг хамгийн ихээр эрхэмлэн хүлээж авсан байдаг. Ингээд хамтдаа олон жил хал үзэж, халуун чулуу долоосон зөвлөхүүдийнхээ үгнээс зөрөн байж Ар Монголыг зорьжээ. Түүний энэ шийдвэрийг АНУ-д байсан Дилав хутагт эрс эсэргүүцсэн гэдэг. Харин Ар, Өмнөд Монголыг нэгтгэх хэрэгт хамтарна гэж асан бидний монголчууд түүнийг хилээр орж ирсэн даруйд нь баривчлан авч, толгойноос хар уут салгахгүйгээр шүүсэн юм. Энэ бүхэн бол Монголын эрх чөлөөний төлөө тэмцэгчдийн хэдэн зуун жилийн түүхийн үргэлжлэл. Энэ цаг үе нь өөрөө хоёр их гүрний хоорондын өрөгт буурай монголчууд шатрын хүү болон ашиглагдсан хатуухан улс төр, стратегийн тоглоом байсан нь мэдээж. Үүний хамгийн том, тод жишээ нь Дэ ван юм. Тэрбээр хоёр Монголыг үнэхээр нэгтгэх арга зам хайна гэдэгт тухайн үеийн Монголын удирдагчид итгэж байсан. Дэ вангийн Америк явах төлөвлөгөөг нураан, түүний элэг нэгт монгол ахан дүүс гэсэн итгэл сэтгэл дээр нь тоглон БНМАУ-д хууран авчирч баривчлан 1950 онд коммунист Хятадад Монголоос хүргэж өгсөн гунигт түүхийг машид товчлон хүргэхэд ийм юм.

Хятадуудын гарт тамлуулсан Дэ ван шоронг тэсч гарсан юм. Шоронгоос гараад 1966 онд насан өөд болжээ. Дэ вангийн Өрнөдөд гарч Өмнөд Монголын асуудлыг сурталчилан таниулах ажиллагааг бусниулсан нь XX зууны эхэн хагаст тайван замаар идэвхжиж байсан Өмнөд монголчуудын тэмцлийг мухардалд нэг мөсөн оруулсан юм. Эргэж сэхэхгүй явсаар өнөөдрийн XXI зуунтай золголоо. Үндэсний ганц том лидерээ алдсан Өмнөд монголчууд өнөөдрийг хүртэл их удирдагч Дэмчигдонровынхоо үнэн түүхийн талаар чөлөөтэй дуугарах эрхгүй явна.

Америкийг зорьж байсан том хүсэл тэмүүлэлтэй, эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгч, монголын Их хааны шууд удмын сүүлчийн хүн Дэ ван буюу Дэмчигдонров яагаад гэнэт Ар Монголыг зорин ирж сөнөв. Өнөөдөр монгол газар шороон дээр амьдарч байгаа бидний гурван сая монголчууд, бидний өвөг дээдэс бол өөдгүй үедээ өөдгүй л явж ирсэн үнэн түүхтэй бид эвлэрэх ёстой.

Дэ ван Монголд баривчлагдаад байх үедээ ямар байцаалт өгч байснаас цухас хүргэе. Тэрбээр ”Юуны учир надад урьд хожид адил бус байдлаар хандаж, ямар гэрч баримттай хэмээн намайг баривчлах болов?” гэж асуумаар санагдаж байлаа. Гэвч иймэрхүү байдалд юу хэлсэн ч тусгүй. Магад өөртөө гай удах буй за. Тиймээс маргалдах цаг үе биш гэдгийг мэдээд зүгээр баригдан дурыг нь дагаж ямар ч эсэргүүцэл хийсэнгүй. Цагаан толгойд надад өмсгөсөн дээлээ тайлан авч ялтны өмсдөг нэхий дээл өмсгөж, миний авч явсан эд барааг тэмдэглэн хурааж гянданд оруулвай. Хоёр дахь өдөр гяндангийн дарга нэгэн хошууч намайг дагуулан Вандан болон Чойжилтой учруулж, миний хонож байсан гэрээс эд юм, гар буу зэргийг бүртгэн тэмдэглэж аваад гарын үсэг зуруулав. Гурав дахь өдөр гяндангаас гарган авчирч Вандан миний хийсэн ялыг тоочив. Одоо ийн нэгэнт ялтны адил хандах болсноо үзүүлж эхэллээ. Түүний хэлэхээр “-Өнгөрсөн үед Японы эзэрхэг түрэмгийтэй сүлбэлдсэн. Одоо харин Америкийн эзэрхэг түрэмгий болон гоминдантай хуйвалдан БНМАУ ба ЗХУ-ыг устгахаар санаархаж, Монголын хууль цааз зөрчсөн болохоор баривчлан шийтгэнэ” гэвэй. Чойжил, Ванданы хэлснийг тэмдэглэн аваад дээр нь намайг зарлигдан гарын үсэг зуруулав. Энэ агшинд надад ёстой л “Өчигдрийн хүндэт зочин, өнөөдрийн нүгэлт дайсан нь боллоо” гэх бодол төржихүй…1950 оны гуравдугаар сарын 1-нээс эхлэн Дэ ван миний биеийг нууцаар шүүж эхэлсэн юм. Тэрбээр “-Өнөө би дээд шатны удирдлагын заавраар чамайг шүүнэ. Бид үнэндээ чамайг гэмшин засрахыг нэлээд өдөр хүлээсэн боловч чи ял гэмээ өчүүхэн төдий ч хүлээн гэмших янзгүй байна. Хятадын талаас чамайг харгис хэрцгий том ялтан гэж үзээд буцаан аваачиж шийтгэхээр шаардав. Гэвч бид нар чамайг өгсөнгүй. Одоо яг сайхан сурган хүмүүжүүлж байна гэж хариулсан” гээд байцаалтандаа оров. Тэгээд гуравдугаар сараас эхлэн тус есдүгээр сарын 18-ны өдөр хүртэл шүүн тасалсан цаг хугацаа нь тун урт байсан бөгөөд шүүсэн асуудал нь ч маш олон. Уг нь би бээр чухал асуудал сөхөгдөх бүрийг тэмдэглэн авч байсан билээ. Гэвч он жил удсан болохоор тэдгээрийг бүрэн тогтоож бичиглэж чадахгүй болов. Эдүгээ цээжинд байгаагийн хэрээр хэдэн чухал асуудлыг сөхөн хэлье.

ЯПОНТОЙ ХАРИЛЦСАН ТУХАЙ АСУУДАЛ

Шүүн асуух үеэр Баяр надаас “Японы тагнуул байсан хэргээ ярь” гэв. Би “Та хэрэв намайг Японы тагнуулаар үздэгт хүрвэл би тэргүүн унасан ч зөвшөөрөхгүй. Хэрэв намайг Японтой харилцсан түүхээ ярь гэвэл тэр харин болно” гэж хариулав. Баяр “Тийм бол ярь” гэв. Ингээд би Мурижима Накукамбаши ирж Шилийн голын чуулганы гол газраар тойрсон үеэс эхлэн Сакаичи манай хошуунд лам болж өвлөн ирээд нөхөрсөг хөрш улсын нийгэмлэгийг зохион байгуулаад тагнуулын ажлынхаа урагштай явагдахыг хамгаалан халхалж чадсан. Японы тагнуулын байгууллагаас Накатура Манцу зэрэг хүнийг Бат хаалга сүмд томилон ирүүлж Монголын засгийн зөвлөлд тагнуулын ажил хийлгэсэн байдаг. Би Буяндалайг Японы Квантуны армид томилж, буу зэвсэг худалдан авахуулсан болон биеэрээ Манж улсын шинэ нийслэлд хүрч Японы Квантуны армийн штабын дэд дарга Итагаки Шаширутай учирсан, тэрчлэн Монгол цэргийн ерөнхий жанжин штаб ба Mонголын цэргийн засгийн газар байгуулсан зэрэг байдлаа бүрнээр нь өчсөний дараа Баяр толгойлон Итагаки Шаахиругийн Бат хаалга сүмд тагнуулын ажил хийсэн тухай миний өчлийг дахин уншин сонсоод гарын үсэг зуруулав.

АР, ӨМНӨДМОНГОЛЫГ НЭГТГЭХ ГЭСЭН АСУУДЛЫН ТУХАЙ

Шүүн асуух үед би Баяраас “Ер нь Хар эрэгт та нартай учрахад та нар надад өөр бодлоготой байсан биш үү” гэсэнд Баяр дороо царай хувилан хилэгнээд “Чи үнэхээр муу санаа өвөрлөж байна. Энэ үгийг хэлээд намайг хэрэгтээ татан оруулахаар барахгүй харин бас манай удирдагчдыг ч холбогдуулах гэсэн санаатай юу. Чиний Ар, Өмнөд Монголыг нэгтгэх гэсэн ажиллагаа ч даруй Хятад, Монгол хоёр улсын харилцааг эвдэх гэсэнд оршино” гэв. Би түүнээс “Та миний үндэсний ажил хийхийг ашиглах санаатай байсан биш үү?” гэж асуусанд Баяр “Бид нар үнэн ингэж бодсон. Гэвч тэр цаг үе нэгэнт өнгөрсөн. Одоо чамайг ашиглахгүй. Чи Монгол Улсын нийслэлд ирсний дараа хийсэн ял гэмээ эрт мэдрэн тунгаасан бол монгол, хятад, манж гурван хэлд нэвтэрснийг чинь бодож чамайг Судар бичгийн хүрээлэнд ажиллуулахаар төлөвлөж байсан юм. Ингэсэн бол хэдий сайхан бэ? Гэтэл чи мунхран тэнэглэж буруугаа засахгүй нэг л хэлснээрээ зүтгэсээр ялаа ч хүлээсэнгүй. Чамайг баривчилсныг зөвхөн цөөн тооны хүн, бид л мэднэ. Хэрэв ялаа мэдрэн харамсаж, гэмт асуудлаа үнэнээр нь өчсөн бол оройтохгүй байсан. Гэвч эдгээр ашигтай тохиолдлыг бүр алдан явуулчихав. Одоо юу хэллээ гэсэн ч оройтжээ. Чамайг дайны ялтнаар л үзнэ” гэлээ. Энэ удаагийн шүүлтдээ гарын үсэг зуруулсангүй.

АМЕРИКТАЙ ХАРИЛЦСАН АСУУДЛЫН ТУХАЙ

Шүүн асуух үест тэр Mанж болон Америк хийгээд бусад харь улсын хүний нэрсийн картыг гаргаж надаас таних эсэхийг асуулаа. Бас Гомбожав, Дагва-Одсэр зэрэг хүн Латиморт захидал бичиж, түүгээр дамжуулж Монголын асуудлыг НYБ-д дурдуулах гэсэн захидлын хэсгийг гаргаж, намайг мэдэх эсэхийг асуув. Бас “Чи үг зааж өгсөн үү?” гэж асуусанд би энэ захидлыг үзэж, нээрээ Гомбожавын өөрийн гарын үсэг байхыг магадлаад “Энэ бол Гомбожав зэрэг хэдэн хүний хэрэг, би заасангүй. Гэвч миний тухайн үеийн бодож санасантай ихэд нийцэж байна” гэлээ. “Чи хэрэв үнэн хэлэхгүй бол арьс маханд чинь хал үзүүлнэ” гэж сүрдүүллээ. Тэрээр өдрөөс өдөрт эзэрхэг, увайгүй болж байсан юм. Тэгээд намайг “Өөрөө өчигөө бич” гэлээ. Түүний шахалт дор би эргүүлэн урвуулж бодов. “Намайг энэ явдлаар Монгол Улстай холбогдуулах гэсэн санаа юм уу, эсвэл энэ их ялт нэрээр намайг Монгол Улсад хоцроож Хятадад эргүүлж өгөхгүй гэж байна уу? Ямар боловч Монгол Улсад ирж бүдрэхээс биш яaсан ч буцаад Хятадад очиж бүдрэхгүй” гэсэн бодлогоор тэдний санаанд нийцүүлэн өчгөө өгөв.

ХЯТАДАД ХҮРГЭГДСЭН НЬ

Бараг тэр жилийн наймдугаар сарын үеэр нэгэн хошууч миний өчиглөсөн зүйлийг бүгдийг дахин нэг хувь цэвэр тэгш хуулж аваад намайг дуудан гарын үсэг зуруулах гэв. Би түүнийг авч үзэхэд нэгдүгээрт, Японы тагнуулын байгууллагын Накаурванцутай харилцсан тухай хэрэг байв. Тэгээд би мартамхай зангаасаа болж “Би ийм өчиг өгсөнгүй” гэсэнд тэр “Чи үгүй гэнэ үү? Би уул өчгийг чинь авчраад үзүүлье” гээд авчрав. Би лавлан үзэхэд үнэхээр миний гарын үсэг зураастай байсан тул хэлэх үггүй болсон юм. Залгаад би бас дараа нэг хэрэг явдлыг дэлгэн үзэхэд намайг “Монгол Улсын хилд зугтаан ирээд баривчлагдсан” гэж үзсэн байлаа. Тэр мөртөө Хар эрэг болон Цагаан толгойд ар Монголын талынхан уулзалт хийсэн тухай ер цухуйлгаж дурдсангүй. Ингээд би бодит байдалтай огт нийцэхгүй байгааг мэдэв. Гэвч маргалдаад тус болохгүй гэж үзээд бүх өчиг дээр гарын үсэг зурав. Дээрх явдлуудаас би “Юуны учир намайг дуудаж, дахин гарын үсэг зуруулж байна вэ? Бараг Хятадад буцаах гэж байгаа юм биш үү” гэж таамагласан. Ингээд миний “Бүдэрсэн ч Монголдоо бүдэрье” гэсэн хүсэл талаар болов …

1950 оны есдүгээр сарын 18-ны өдөр намайг гяндангаас гаргаж, хоёр гарыг минь ард уяад хар бүсээр нүдийг боолоо. Тэгээд намайг машин тэргэн дээр тэврэн гаргасны дараа онгоцны буудалд очиж онгоцонд суулган Бээжинд хүргэсэн юм. Энэ бол даруй миний Хятадад хүргэгдсэн түүх болно. “Уг нь цус уснаас өтгөн хэмээн сэтгэж, элэг нэгт ахан дүүсээ зорин тэмцсэн юмсан даа”… хэмээн Дэ вангийн бичиж үлдээсэн тэмдэглэлүүд, гар бичмэлүүдийг Өмнөд Монголын цөөн хэдэн сэхээтэн машид нандигнан хадгалж иржээ.

Зуу хүрэхгүй жилийн өмнөх ойрхоны түүхэнд Монголын тусгаар тогтнол, нэгдэл нягтралын төлөө Дэмчигдонров нарын эх орноо гэсэн сэтгэлтэй, холыг харж сэтгэсэн, хойч үедээ үнэ цэнэтэй амьдрахыг хүссэн томчууд байсан юм шүү гэдгийг өөрийн хэмжээнд хүргэхийг зорилоо. Дэ ван амин хувиа бодсон нэгэн байсан бол хаан шиг амьдрах боломж түүнд хангалттай байсан гэдэг. Дэ ван шиг танил талтай, нэр нөлөөтэй, хөрөнгө чинээтэй, мэдлэг боловсролтой хүн тухайн үеийн халх дөрвөн аймаг, өвөрлөгч 49 хошуу, Ар, Өмнөд Монголд байгаагүй юм гэнэ лээ. Тэрээр наад зах нь хятад, япон хэлийг чөлөөтэй эзэмшсэн хүн байжээ.