Month: June 2018

УИХ-ын гишүүн А.Ундраатай ярилцлаа.

---

-Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хууль хэлэлцэгдээд явж байна. Хуулийн шинэчлэлтэй холбоотойгоор таны зүгээс ямар санал дүгнэлттэй байна вэ?

-Нийслэлийн дүүргээс сонгогдсон гишүүний хувьд уг хуульд анхаарал хандуулж байна. Миний хувьд орон нутгийн хөгжлийг цаашид бэхжүүлье гэвэл нийслэл, аймаг, тухайн орон нутаг санхүүгийн чадавхтай байх нь зүйтэй гэж боддог. Үйлдвэрлэлийн, орон сууцны, үйлчилгээ худалдааны гэх зэргээр бүсчлэх нь зөв шийдэл байдаг. Эдгээр бүсүүд нь хэдий нэг хотод харьяалагдаж байгаа боловч татварын хувьд ч харилцан адилгүй байх нь бий. Энэ маягаар төрийн үйлчилгээг иргэдэд хүргэх, ажлыг төгөлдөржүүлэх бололцоог бүрдүүлэх чухал хөшүүрэг нь санхүүгийн механизм юм.

-Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийн хамт Газрын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг хэлэлцэж байгаа. Газрын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөлд гадаадын иргэнд биржээр дамжуулан газар худалдах санал тусгасан гэх яриа иргэдийг бухимдууллаа. Тэрхүү заалтын тухай тодруулахгүй юу?

-Үүнд буруу ойлголт явж байна уу гэж харсан. Хүмүүс гадаадын иргэн газар өмчлөх эрхтэй болчихож, тийм боломж нь нээгдчихжээ хэмээн эмзэглэж байна. Гэхдээ энэ нь хуулийн заалтыг буруу тайлбарласнаас үүдсэн ташаа ойлголт хэмээн Нийслэлийн Засаг даргын хуулийн зөвлөх тодруулж мэдээлэл хийсэн байна лээ. Уг хуулийн төслийг Нийслэлийн Засаг даргын тамгын газраас голчлон боловсруулсан. Орж ирсэн төсөл дээр гадаадын иргэнд газар өмчлүүлнэ гэсэн заалт тусгагдаагүй.

Манай улсад Газрын тухай хууль хэрэгжиж эхлэн иргэдэд газар өмчлөх, эзэмших эрх үүссэнээс хойш 20 гаруй жил болжээ. Энэ хугацаанд аж ахуйн нэгж газар эзэмшээд орон сууц бариад, улмаар иргэд өөрийн гэсэн эд хөрөнгө эзэмших эрхтэй болсноос хойш мөн л удаан хугацаа өнгөрөөгүй байна. 90-ээд оны эхэн үеэс эхлэн төрийн өмчийн орон сууцыг хувьчилж авсан, шинээр баригдсан орон сууцыг эзэмшсэн хүмүүс байна л даа. Уг харилцаанд эрх зүйн зүгээс дутагдаж буй зохицуулалтууд байдаг. Байр худалдаад авчихлаа. Үл хөдлөх хөрөнгийн гэрчилгээгээ ч авчихлаа.

Тухайн орон сууцанд мөн л адил тодорхой тооны айл, өрх амьдарч байгаа. Тэгвэл хүүхдийн тоглоомын талбай, дээвэр, орчин тойрон зэргийн тодорхой хувийг оршин суугч үл хөдлөхтэйгөө хамтаар давхар агуулж, эзэмшиж байна уу. Орон сууц элэгдэж хуучирснаас үүдэн нураалаа гэхэд тухайн байрны оршин суугчид шинээр баригдах орон сууцыг шууд эзэмших эрх үүсэх үү. Мөн 70 айлын орон сууц байлаа гэхэд тухайн айл өрхүүд барилгын газрыг 70 хувааж эзэмших үү эсвэл мкв-тайгаа дүйцэхүйц хэмжээний газрыг эзэмших ёстой юу зэрэг асуудлуудын зохицуулалт дутуу явсаар байна. Уг асуудал дан ганц Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хуулиар шийдэгдэхгүй ч цаашид зохицуулах шаардлагатай байгаа нь анзаарагдаж байгаа.

-Ямар хуулийн төслүүд дээр ажиллаж байгаа вэ?

-Миний хувьд хоёр байнгын хороонд харьяалагдан ажилладаг. Нийгмийн бодлого, боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны байнгын хорооны тухайд Эрүүл мэндийн багц хууль болон Соёлын тухай хуулийн ажлын хэсэгт орж ажиллаж байна. Мөн Соёлын өвийг хамгаалах тухай ажлын хэсэгт багтан ажиллаж байгаа. Уг ажлын хэсэг саяхан Дорноговь аймагт ажиллаад ирсэн. Ерөнхийдөө түүхийн дурсгалт газар, хүний гараар бүтсэн болон байгалийн соёлын өв алдагдсаар байгаа. Үүний хамгаалалтын зэргийг өөрчлөх нь нэн чухал асуудал болоод байна. Хууль бусаар хилээр нэвтрүүлэх, худалдаалах зохисгүй үйл ажиллагааг зохицуулж, хяналтыг сайжруулах болон соёлын болон судлагдахууны эргэлтэд оруулах талаар ажлын хэсэг анхаарч ажиллаж байгаа.

-Гадны үзэсгэлэнд тавигдсан ховор үзмэрүүд алдагдсан, ижил төстэй бүтээлээр солигдсон тохиолдол гарсан гэх мэдээллүүд байдаг. Соёлын тухай болон Соёлын өвийн тухай хуульд энэ асуудал тусгагдаж байгаа болов уу?

-Соёлын тухай хуульд Төрийн өмчийн, олон нийтийн болон төрийн бус байгууллагын эзэмшлийн, хувь хүний соёлын өвүүдийг хэрхэн хамгаалах тухайд хуульчилж өгнө. Зах зээлийн нийгэмд шилжсэнээс хойш соёл, урлагийн бүтээлүүдийг цуглуулахад цаг зав, хүч хөдөлмөр, хөрөнгө мөнгөө зарцуулдаг хувь хүмүүс олширчээ. Иргэдийн гар дээр байгаа ховор нандин соёлын бүтээлүүдийг даатгуулах давхар даатгалын системийг бий болгох нь чухал. Мөн тэдгээрийг зөвхөн үзэж сонирхохоос гадна судлагдахууны хувьд нээлттэй байлгах бололцоо нээгдэнэ. Соёлын тухай хуулийг боловсруулж байх үед хувийн томоохон цуглуулгуудтай иргэд ажлын хэсэгт хандсан. Тэдний хувьд бүртгэлжүүлэхэд болохгүй гэх зүйлгүй талаар хэлж байгаа юм. Харин хувь хүний цуглуулгыг ямар нэгэн байдлаар төр мэдэлдээ авах вий гэдгээс эмээж байгаа талаар дуулгасан. Энэ нь дэлхий нийтээр маргаантай байдаг сэдвүүдийн нэг. Тухайн бүтээл хэний гараас хэрхэн дамжиж ирснийг нь мэдэж, эх үүсвэрийг нь тогтоох эзэмшлийн бичиг гэж байдаг. II дайныг хүртэл эзэмшлийн бичиг хэрэглэгдсээр байж. Дайн гарч үймээн самуун дэгдсэнээр үнэт эдлэлийг гараас гарт дамжуулан хууль бусаар худалдах нь газар авсан байдаг.

Монголчууд бид ч багагүй хөдөлмөр гаргаж байж динозаврын олдворуудыг эх орондоо буцаан авчирч байсан. Гэтэл Занабазарын өөрийн гараар бүтээсэн хосгүй бүтээл дэлхийн дуудлага худалдааны хамгийн том компанид хэдэн арван сая ам.доллараар зарагдсан байдаг. Ямартаа ч бид эдгээр нөхцөл байдалд хэрхэх ёстой талаар бодох л ёстой. Тэр дундаа дотоодод байгаа түүхийн ховор нандин бүтээлүүддээ анхаарлаа хандуулах шаардлагатай.

Төрийн өв сан, Үндэсний түүхийн музей болон бусад музейнүүдэд байгаа дахин давтагдашгүй бүтээлүүдэд зүй зохисгүй хандах, хулгайлах, худалдах, хуурамч зүйлсээр орлуулах зэрэг нь мөн л санаа зовинох түвшинд байгаа. Юутай ч хяналтыг сайжруулж, хариуцлагыг өндөржүүлэх асуудлыг Соёлын өвийн тухай хуульд тусгана. Мөн бидний хувьд нэг чухал зүйл нь хуулиа сурталчлах явцдаа олон нийтийн оролцоо хяналтыг сайжруулах мэдлэг, мэдээлэлтэй болгоход анхаарна. Монголын ард түмний өв соёл гэх сэтгэлгээг бэхжүүлэх нь нэн чухал юм.

-Орон нутгийн хамгаалалтын тухай хууль болон Дайчилгааны тухай хуулийн ажлын хэсэгт багтаж байгаа. Ямар гол өөрчлөлтүүдийг тусгаж байна вэ?

-Аюулгүй байдал гадаад бодлогын байнгын хорооны гишүүний хувьд Орон нутгийн хамгаалалтын тухай хууль болон Дайчилгааны тухай хуулийн ажлын хэсэгт орж ажиллаж байна. Дайчилгааны тухай хуулийн гол агуулга нь батлан хамгаалах бодлогод иргэдийн оролцоог нэмэх, залуучууд, хүүхдүүдийн цэрэг эх оронч үзлийг төлөвшүүлэх, шаардлагатай тохиолдолд хэнийг хэрхэн дайчлах вэ гэх зохицуулалтыг тусгаж байгаа. Орон нутгийн хамгаалалтын тухай хуульд “Оюутан цэрэг”, “Малчин цэрэг” зэрэг шинэ концепциудыг хэрхэн тусгах талаар судалж байна. Мөн орон нутгийн хамгаалалтын асуудлыг аймаг эсвэл сумын удирдлагууд шийдэх эсэх, төсвийн хуваарилалтын зохицуулах арга зам дээр гишүүд өөр өөрсдийн байр сууриа илэрхийлж байгаа. Аймаг хариуцах ёстой гэсэн байр суурийг илэрхийлж байгаа гишүүд бий. Мөн орон нутгийнхаа нөхцөл байдал, ард иргэдээ сайн мэддэг сумын удирдлагуудад хариуцуулах нь зүйтэй гэх саналыг ч хэлж байна. Миний бодлоор сум, дүүргүүд шийдээд явах нь зүйтэй гэж үзэж байгаа.

-Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагад элсэх эсэх асуудалд гишүүд өөр, өөрийн байр суурьтай байгаа. Таны хувьд хэр зөв шийдвэр гэж үзэж байгаа вэ?

-Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагыг эдийн засгийн хамтын ажиллагаа мэтээр тайлбарлаж ярьж байгаа нь өрөөсгөл. Үүнийг аюулгүй байдал талаас нь харах ёстой. Аюулгүй байдал гадаад бодлогын байнгын хороон дээр хэлэлцүүлэхээр орж ирүүлсэн процедур нь ч буруу байсан. Монгол Улсын тусгаар тогтнол аюулгүй байдалтай холбоотой энэ чухал асуудлыг хаалттайгаар, цагийг нь тулгаж мөн бусад гэсэн асуудалд тусгаж оруулж ирэх нь буруу. Ийм хайнга хандаж болохгүй. Гадаад бодлогодоо зарчмын томоохон өөрчлөлт хийх гэж байгаа бол бид үүнийг нухацтай ярилцах ёстой. УИХ-ын чуулган, Аюулгүй байдал гадаад бодлогын байнгын хороогоор нээлттэй хэлэлцэх ёстой. Гадаад бодлогын мэргэжлийн дипломатууд, олон улсын харилцааны чиглэлээр мэргэшсэн судлаачдын дунд хэлэлцүүлэг хийх хэрэгтэй. Нийгмийн анхаарлыг татсан идэвхтэй, нээлттэй хэлэлцүүлэг хийх нь чухал. Хэдий хэр хугацаа хангалттай байх уу, түүнийг л зарцуулах ёстой. Яарч болохгүй. Болгоомжтой хандах нь зүйтэй. Хоёрдугаарт, Монгол Улс хоёр хөрштэйгөө тэнцүү тэгш, сайн харилцаатай байна гэдэг бол манай гадаад бодлогын хамгийн том зарчим. Бид ШХАБ-д элслээ гэхэд хоёр хөрш өөр, өөр байр суурь илэрхийлвэл яах вэ. Энэ тохиолдолд аль нэгийг нь баримтална гэсэн үг үү. Энэ тохиолдолд бидний хоёр хөрштэйгөө тэгш сайн байх зарчим алдагдах нөхцөл аяндаа бүрдэх гээд байна.

Харин энэ асуудалтай холбоотойгоор нэг сайшаалтай зүйл ажиглагдлаа. Тодруулбал, залуучууд сошиал орчинд маш их идэвхтэй байр сууриа илэрхийлж байна. Монголчууд тал тал тийш яван олон чиглэлээр суралцаж байгаа. Тэдгээрийн төлөөлөл болсон залуусын хувьд ШХАБ-д элсэх нь зөв эсэх талаар өөр, өөрийн сувгаараа дамжуулж олж авсан мэдээллээ бусдадаа түгээж, нээлттэй мэтгэлцэж байна. Залуучууд иргэн хүнийхээ хувьд идэвх гаргаж, асуудлыг нухацтай авч үзэж байгаа нь ирээдүйд итгэх итгэл өгсөн явдал боллоо.

-УИХ-ын гишүүн Д.Мурат, Д.Гантулга нарын бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх эсэх талаар УИХ-ын чуулганаар хэлэлцлээ. Уг асуудалд хувь гишүүнийхээ зүгээс ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Хууль, шүүхээр шалгагдаад тогтоогдтол нь хэн нэгнийг гэм буруутай гэж болохгүй. Гэсэн ч ёс зүй гэж юм бий. УИХ-ын гишүүдэд ёс зүй, хариуцлага маш чухал. Ёс зүй бол маш энгийн зүйлээс эхэлнэ гэж боддог. Хуралдаа хариуцлагатай суух, асуудалдаа няхуур хандах, хэлэлцэж буй асуудлуудын талаар уншиж, судлах гэх мэт. Мөн мэдээлэл дээр тулгуурлаж асуудалд шинжлэх ухаанчаар хандах нь ч гэсэн УИХ-ын гишүүний хариуцлага, ёс зүйтэй холбоотой. Гишүүдтэй холбоотой асуудлын тухайд шүүхээр үнэн зөв нь тогтоогдоод гарах ёстой. УИХ-ыг би ёс зүйн шийдвэр гаргасан гэж бодож байгаа. Миний хувьд түдгэлзүүлээд шалгуулах ёстой гэсэн л байр суурьтай байгаа. Ялангуяа манай намын эмэгтэй гишүүдийн санаа бодол нэг байна. Би бол бүлгийн хурал дээр өөрийнхөө эргэн тойронд байсан гишүүдэд байр суурь маань маш тодорхой, хүчтэй байгаа гэдгээ хэлсэн. Бусад эмэгтэй гишүүд ч мөн адил түдгэлзүүлэх хэрэгтэй гэх байр суурьтай байгаа илэрхийлж хэвлэлийн бага хурал зарласан.

-Таван толгой төслийн 30 хувьд IPO гаргах саналтай байгаагаа Засгийн газар илэрхийлсэн. Энэ хэр зөв шийдэл гэж үзэж байгаа бол?

-Би хариуцлагатай уул уурхайг дэмжих лобби бүлэг байгуулах санаачилга УИХ-д гаргасан. Уг лобби бүлэгт 12 гишүүн идэвхтэй ажиллаж байна. Лобби бүлгийн гишүүд уул уурхайг эдийн засгийн хөшүүрэг, хөдөлгүүр гэдэгт нэгдэж байгаа. Гэхдээ хөгжүүлэхдээ хариуцлагатай хөгжүүлэх ёстой. Байгаль орчинд ээлтэй, орон нутагтаа хамтын ажиллагаа сайтай, талуудын эрх ашгийг тусгасан, орж ирж буй орлогыг ирээдүйн хөгжилд зориулах нь чухал. Хувь гишүүний хувьд цөөхөн том уурхайг нөхөн сэргээлт сайтайгаар ашигласан нь дээр гэж үздэг. Таван толгой уурхай бол мэдээж томоохон уурхайнуудын нэг. Уурхайг эдийн засгийн утгаар нь авч үзвэл ийм дайны төсөл тийм олон биш.

Ийм төсөлд IPO яаж гаргах вэ гэдэг тогтсон зүйл бий. Бид цоо шинэ зүйл бий болгох гээд байгаа юм биш шүү дээ. Нэн тэргүүнд үнэлгээ хийх хэрэгтэй. Тэр хэмжээний төсөлд эрдэс баялаг, дэд бүтэц, төмөр зам, тээвэр, цахилгаан станц, ус, тээвэр ложистик, орон нутгийн харилцаа зэргээс аль нь үнэлгээ хийхэд хамаарах уу гэдэг нь ч нарийн асуудал. Үнэлгээ хийхэд эдийн засгийн тооцоолол хийсэн байх ёстой. Үнэлгээ хийхэд дор хаяж нэгээс хоёр жил болно. Үүнээс үзэхэд Засгийн газраас цаг хугацааных нь эрэмбэ дарааллын хувьд бүтэшгүй богино хугацаа тавьж байна. Энэ талаараа ч би бүлэг дээр байр сууриа илэрхийлсэн.

Эрдэнийн дээж элс, ургамлаас нь энэ бие тэжээгдэж, усны дээд, уулс талаас нь уянга сэтгэлээ хөглөж хүн болсон элгэн дотно нутаг минь. Хаа ч, хэзээ ч сэтгэлд бодогдож, зүүдэнд үзэгднэм. Зовох цагт сэтгэл ариусгаж ээжийг орлоно. Жаргах үес сэрэмж бүү алд гэж салхин жимбүүрээр санаа бодолд шивнэнэ. Ай, сайхан Загийн гол, Залаа-Чандмань овоо, хаан Чингис их цэргээ авч очин Их Монгол Улс байх уу, Найман аймаг байх уу хэмээх түүхэн дэнсийг тэнссэн эх сайхан нутаг минь. “Монголын нууц товчоо”, Лу “Алтан товч” зэрэг Монголын тулгар түүхэн сурвалжуудад Заг-Байдрагийн голын Хүрэн бэлчрийн тухай хэдэнтээ дурдсан нь уугуул суугуул түмний унага даагаа уралдуулж, адуу малаа адгуулсан алтан чиг нутаг мөн билээ. Хүрэн бэлчирт их хааны есөн өрлөгийн хамт босгосон гэрэлт хөшөө, мөн Чингис хааны их цэрэгтэйгээ хоноглосон Цагаан эрэгт нутгийн хүү Намбарын Түмэнжаргалын авчирч сүндэрлүүлсэн хөшөөд оршин бий. Манай сум бол Сайн ноён хан аймгийн Эрдэнэ засгийн хошуу хэмээн нэрлэгдэж асан халхын ууган хошуудын нэг. Богд хаант Монгол Улсын Олноо өргөгдсөн онуудад энэ нэрээр тэмдэглэгдсэн. Засагт ханы Цахиур Төмөр “Эрдэнэ засгийн унага нь эрвэлзүүлэнхэн жороо доо. Элст манхан нутагтай даа, эмгэн буурал ээжтэй дээ” гэж хангинуулан хүнгэнүүлдэг чинь манай нутгийн тухай дуу юм. Мөн “Сэрэлт” кинон дээр “Талын таван толгой” гээд жингэнүүлдэг бүсгүй чинь миний нутгийн алдарт дуучин Сүхийн Доной. Заг сум 1924-1928 онд Цэцэрлэг Мандал уулын аймгийн Богд хайрхан Уулын хошуу, 1929-1931 онд Цэцэрлэг мандалын аймгийн Богдмарал уулын хошуу гэх болсон түүхтэй. Богдмарал Уулын хошууны Чандмань сум нь Заг гол сум байсан ба даргаар Эрэндоо гэж хүн ажиллаж байсан гэдэг. 1934-1941 онд Архангай аймгийн Заг гол сум болж улмаар 1941 онд Баянхонгор аймаг шинээр байгуулагдахад Архангай аймгаас шилжин ирсэн зургаан сумын нэг нь Заг гол сум байжээ. Заг сум өргөн уудам нутагтай, 14 багтай, мянга гаруй өрхтэй, 4185 хүн амтай байжээ.

Манай сумын нутаг дэвсгэрт Хадат, Шорвогт, Оорцог таван толгой, Ар нарийн, Жаргалант хөндий, Дулаан жалга, Туруут, Хатавч, Үнхэлцэг зэрэг газарт хорь гаруй сүг зураг, агуйн бичиг байдгийг “Хонгор нутгийн өв соёл” номд Ж.Саруулбуян доктор дурдсан байдаг. Мөн Хиргистэйн аманд дөрвөн талдаа 18 буган сийлбэртэй хөшөө, Өвөр Бумбатын аманд хүн чулуун хөшөө хоёр, Хадатын эхэнд хоёр чулуун хөшөө, Шорвогтын Гурван нартын амны хөшөө чулуу, олон тооны хиргисүүрүүд гэхчлэн түүх дурсгалын газар олон бий. Лүнгийн багийн буган чулуун хөшөөдийг хүүхэд ахуй насандаа хөдөлмөр зусланд гарсан ангийнхан маань очиж үзэх их дуртай сан. Бүр хөдөө цайдам нутагтаа эрдэмтэн мэргэдийн судалгаанд ч хамрагдаагүй сүг зурагтай хадад их байдаг. Сүүлийн үед хадны сүг зураг их судлах болсон гүүш Г.Аким абугай очиход дуран дүүрэн зурагтай, дурайтал бичих таамаг нээлт олонтой л ирэх байх. Заг сум Баянхонгор аймагтаа эрдэмтэн мэргэдийнхээ тоогоор эхний гуравт багтдаг нь өвөг дээдсээс уламжилж ирсэн нутаг устай нь холбоотой биз ээ. Манай сумаас Ардыг гэгээрүүлэх яамны сайд Цэндийн Баттөмөр, Цэндийн Намсрай, Бямбын Даваасүрэн нар төрсөн байх жишээтэй. Харамсалтай нь хэлмэгдлийн хар шуурган жилүүдэд цэл залуухан сайд Баттөмөрийг хилсдүүлсэн гунигт түүх бичээртэй үлджээ.

Баянхонгор аймаг ардын уран зохиолч ганцхантай. Тэр нь манай сумын уугуул, Д.Нацагдоржийн болон Б.Ринчений нэрэмжит шагналт зохиолч, яруу найрагч, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Тангадын Галсан багш шүү дээ. Хорь ч хүрээгүй насанд минь хонины бэлчээрээс хот хүрээнээ авчирч гэр орондоо суулган, эрдмийн их өглөг хайрласан ачийг нь насад үл мартнам. Баянхонгор гарын таван хуруу шиг цөөн академичтайн нэг нь академич, шинжлэх ухааны доктор, профессор Барнасангийн Пүрэвсүрэн юм. Академич Б.Пүрэвсүрэн бол Монголын Химийн нийгэмлэгийн ерөнхийлөгч, ШУА-ийн дэргэдэх химийн шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалуулах зөвлөлийн нарийн бичгийн дарга, Байгаль орчны сайдын дэргэдэх эрдэмтний зөвлөлийн гишүүн зэрэг олон сонгуульт ажилтай нэгэн. Заг сумаас шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, хэл шинжлэлийн ухааны доктор, профессор Бямбажавын Пүрэв-Очир, нийгмийн ухааны доктор, профессор, гавьяат багш Сүрэнхорлоо, эдийн засгийн ухааны доктор Юмдалын Адьяа, Баясгалангийн Ганбат, шинжлэх ухааны доктор, профессор Жанцангийн Бат-Ирээдүй, Болдуухайн Оюун-Эрдэнэ, газар зүйн ухааны доктор Жанчивын Авхинсүх, гео экологийн ухааны доктор Пунцагийн Чимэд, Ламчингийн Мөнхнасан, физикийн ухааны доктор Хундангийн Отгонбат, ХАА-н ухааны доктор Балжиннямын Цэдэнбал, анагаах ухааны доктор Цэнд-Аюушийн Алтансүх, техникийн ухааны доктор Пүрэвдашийн Мөнхтуяа, малын гавьяат эмч Лувсангийн Доржсамбуу, хүний гавьяат эмч Доржийн Шаравнямбуу нарын бахархалт олон хүн төрөн гарчээ. Монголдоо төдийгүй дэлхийд үнэлэгдэж “Дэлхийн шилдэг удирдагч” цолыг хүртэж байсан хорьдугаар зууны дэлхийн шилдэг сэхээтэн Намбарын Түмэнжаргал, дэлхийн шилдэг удирдагч “Тэрэлж жуулчин” компанийн захирал Доржхорлоогийн Бямбасүрэн нараараа Загийнхан бахархдаг. Н.Түмэнжаргал эдүгээ говийн баавгай мазаалайг хамгаалахын төлөө мэдлэг чадвараа зориулж явна.

Энэ нутгаас улсын аварга малчин гэхэд арван хоёр, алтан хурганы эзэн нэг, аймгийн аварга малчин хорь гаруй, спортын мастер найм, дэд мастер тав, улсын алдарт уяач хоёр, аймгийн алдарт уяач арван зургаа, Сүхбаатарын одонтой долоо, Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонтой хүн арван найм, Алтан гадас одонтой 76 хүн төрсөн байх жишээний. Буянт сүргийн эзэд маань энэ онд малаа таван төрлөөр өсгөж 173 мянган мал тоолуулжээ. Саяхан Заг сумынхан нутгаа сурталчлах соёлын өдөрлөгийг Баянхонгор аймгийн төвд нижгэр зохион байгуулав. Аймаг, сумдын удирдлагын санаачлага дор соёлын өдрүүдийг “Заг сайхан нутгийнхаа түүх, домгийг хэн сайн мэдэх вэ” уралдаан, сургалт сурталчилгааг түүх нийгмийн багш, сургалтын менежер Д.Ариунтунгалагаар ахлуулсан ажлын хэсэг зохион байгуулсан нь залгамж хойчид оюуны гэрэл тусгасан үйл явдал болж. Ардын уран зохиолч, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Тангадын Галсангийн нэрэмжит хүүхдийн яруу найргийн тэмцээнийг Баянхонгор аймгийн “Номун далай” цогцолбор сургууль дээр хоёр үе шаттай явуулж, сүүлийн шатанд 62 сурагч оролцон Баян-Өндөр сумын сурагч, улсын “Хүрэл тулга” яруу найргийн наадмын тэргүүн шагналт өсвөрийн найрагч А.Жадамба, ахлах ангийн ангилалд “Соого Сейко” сургуулийн сурагч, яруу найрагч Дагдангийн Тунгалаг нар тэргүүлэн, дэд байрт Заг сумын сурагч Н.Баярмаа, “Номун далай” сургуулийн сурагч Д.Азжаргал нар, гутгаар байрт “Эрдэнэмандал” ахлах сургуулийн сурагч Х.Сумъяабазар, “Номун далай” сургуулийн сурагч С.Гантуяа нар шалгарч ардын уран зохиолч Билгүүн номч Бямбын Ринчений тухай ном, мөнгөн шагналын эздээр тодорлоо. Ерэн насны даваа өөд мацаж яваа өвгөн найрагч Хонгор нутгийнхаа ирээдүй болсон найрагч охид, хөвгүүдэд дэлхийн таван хэлнээ орчуулагдсан “Өгсүүр замын дуу” ганц шүлгийн номоо гардуулахдаа монхорынхоо хажуу дахь ёнхорт баярын сувд гялалзуулж байсныг дурдах нь зөв байх. Мөн “Гэр бүлийн боловсрол-Гэр бүлийн аз жаргал” илтгэлийг Заг сумын уугуул, “Улаанбаатар” их сургуулийн Гэр бүл судлалын тэнхимийн эрхлэгч, шинжлэх ухааны доктор, профессор Болдуухайн Оюун-Эрдэнэ уншлаа. Хүүхдийн “Тэмүжин” театр дүүрэн сонсогчид оролцож төр улсын тулгуур болох гэр бүлийг аз жаргалтай байлгах чухал хэрэгцээтэй сургалтыг халуун дулаан уур амьсгалаар хүлээн авч сонслоо.

Тэрчлэн шатрын спортын дэд мастер, аймгийн хоёр удаагийн аварга Эрдэнэцогтын Мөнхбаяр, 100 буудалт даамны дэд мастер, аймгийн шатрын дөрвөн удаагийн аварга Доосүрэнгийн Мөнхзаяа нарын нэрэмжит шатрын тэмцээн насны хоёр ангиллаар болж, 60-аас дээш насны ангилалд 26 шатарч оролцон тэргүүн байрт М.Доосүрэн, удаад Л.Энхсайхан, гутгаарт Б.Лхагвасүрэн, 18-59 насны ангиллын тэргүүн байрт спортын мастер Ц.Одонгэрэл, хоёрдугаар байрт О.Хадбаатар, гуравдугаар байрт П.Баттүвшин, эмэгтэй шатарчдын нэгдүгээр байрт Д.Амарсанаа, удаад Д.Хандсүрэн, гуравдугаарт Т.Наранцэцэг нар орлоо. Монгол Улсын мэргэн Шагдарын Мөнх-Одын нэрэмжит шагайн харваан тэмцээний цуваа харвааны төрөлд нийт 117 харваач оролцсоноос Баян-Өндөр сумын харьяат, Монгол Улсын мэргэн Оргодолын Загдсүрэн түрүүлж, Баян-Овоо сумын харьяат, аймгийн хурц мэргэн Доржсэмбээгийн Цэдэвсүрэн удаалан, Шинэжинст сумын харьяат, Монгол Улсын мэргэн Бум-Очирын Батбаяр гурваллаа. Багийн харваа төрөлд 13 багийн 117 харваач оролцсоноос тэргүүн байрт Баянцагаан сумын харьяат, Монгол Улсын мэргэн Сүхдалай ахлагчтай баг, хоёрдугаар байрт Шинэжинст сумын харьяат Монгол Улсын хошой мэргэн Бүрэнтулга ахлагчтай баг, гуравдугаар байрт Заг сумын уугуул, Монгол Улсын мэргэн Шагдарын Мөнх-Од нарын баг шалгарлаа. Аймгийн хурц арслан самбо, жүдогийн спортын мастер Баасангийн Баасанбат, аймгийн арслан М.Батсуурь, аймгийн арслан, жүдогийн спортын мастер Б.Баярсайхан, аймгийн арслан Даваажанцангийн Батбаяр, цэргийн арслан Дашдоржийн Цэрэнтогтох нарын нэрэмжит Үндэсний бөхийн барилдаан тавдугаар сарын 24-ний морь цагт ёслол төгөлдөр эхэлж, аймгийн ИТХ-ын дарга Ц.Отгонбаяр, Заг сумын Засаг дарга Д.Мөнхнасан, ИТХ-ын дарга Т.Нямжаргал нар үг хэлж Аймгийн арслан Б.Баасанбат, Б.Баярсайхан, Д.Батбаяр, цэргийн арслан Д.Цэрэнтогтох, аймгийн заан Жуухааны Баянжаргал, Дагвын Сайнбилэг нарт гүн хүндэтгэл үзүүллээ. Арслангуудын нэрэмжит барилдаанд аймгийн хурц арслан Болдын Эрдэнэхүү түрүүлж, цэргийн арслан Дашдоржийн Цэрэнтогтох үзүүрлэн, шөвгийн дөрөвт аймгийн арслан Чойжингийн Баасанбат, аймгийн заан Батбаярын Жамбалдорж нар үлдэж уран мэхийг уралдуулж, үнэн хүчийг үзлээ.

Монгол Улсын спортын мастер, аймгийн мэргэн Юнрэнгийн Мөнхжингийн нэрэмжит үндэсний сурын харваанд улс, аймгийн цолтой 11, залуу харваач 33, өсвөрийн харваач 19, нийт 63 харваач цэц мэргэнээ сорин оролцсоноос насанд хүрэгчдийн эрэгтэй төрөлд Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Б.Амартүвшин тэргүүлж, дэд байрт Баянхонгор аймгийн Галуут сумын харьяат Шүүхийн шинжилгээний харваач, аймгийн хошой мэргэн Б. Мөнх-Эрдэнэ, гуравдугаар байрт Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын харьяат залуу харваач Ц.Төмөрчөдөр, дөрөвдүгээр байрт Баянхонгор аймгийн Баянхонгор сумын харьяат нэгдүгээр зэргийн харваач Б.Лхамсүрэн, Баянхонгор аймгийн Хүрээмарал сумын харьяат аймгийн мэргэн Н. Баяртайван, эмэгтэй төрөлд Баянхонгор аймгийн Жаргалант сумын харьяат, “Эрдэм” ахлах сургуулийн харваач Ш. Гавьяасүрэн түрүүлж, аймгийн дархан мэргэн Н.Наранжаргал, спортын дэд мастер Л.Мөнхзаяа, Ж. Хашбат, Б.Мөнхшүр удаахь байруудыг эзэлсэн бол хөвгүүдийн төрөлд А. Билгүүнбаяр түрүүлж, О.Бат-Итгэл, Л.Баттулга, Очирхандын Билгүүнтөгөлдөр, Л.Өсөхбаяр шагналт байруудад орлоо. Охидын төрөлд Х.Мөнхжин түрүүлж, Т.Азжаргал, А.Мөнхжин, О.Саруул, Ж.Халиун нар цэц мэргэнээ сорьж үзэгч олныг баясгалаа. Эндээс нэг зүйл анзаарахад Үндэсний сурын спорт сүүлийн жилүүдэд хурдацтай хөгжиж байгаа нь тодорхой байв. Волейболын спортын мастер, 2017 оны софт волейболын улсын аварга Жуухааны Ганчулууны нэрэмжит тэмцээнийг дөрвөн насны ангиллаар зохион байгуулснаас 60-аас дээш насны тэргүүн байрт “Хонгор хайрхан” О.Баатарсүрэн ахлагчтай, дэд байрт Заг сумын Д.Шаравнямбуу ахлагчтай, гуравдугаар байрт “Боргиот” М.Долгорсүрэн ахлагчтай багууд, 50-59 насны тэргүүн байрт Биеийн тамир спортын газрын О.Дашдаваа ахлагчтай, дэд байрт Заг сумын Ж.Баянжаргал ахлагчтай, гуравдугаар байрт “Эрдэм” ахлах сургуулийн Очирбат ахлагчтай багууд орсон юм. Мөн 40-49 насны нэгдүгээр байрт “Эрдэм” ахлах сургуулийн Ж.Батсайхан ахлагчтай, дэд байрт Галуут сумын Баянмөнх ахлагчтай, гуравдугаар байрт Заг сумын Лхасүрэнгийн Ариунболд ахлагчтай багууд, 35-39 насны нэгдүгээр байрт БТСГ-ын Д.Арцад ахлагчтай, дэд байрт “Эрдэнэ мандал” ахлах сургуулийн Батцэцэг ахлагчтай, гуравдугаар байрт Заг сумын Б.Хүрэлбаатар ахлагчтай багууд шалгарлаа.

Спортын уралдаан тэмцээнүүдээс гадна Заг сумынхны бахархал болсон урлаг соёлынхон ч ая дуугаа өргөж ард олноо баясгав. Мэргэжлийн урлагийнхан оролцсон тоглолтыг баянхонгорчууд тасалбар худалдан авч үзсэн бөгөөд үнэхээр олны сэтгэлийг хөглөж, итгэлийн гэгээ хайрласан үзвэр болсон юм. Тоглолтод Ваанчиг эмчийн хүү Батзориг “Хөсөгтөн” хамтлагаа, Дашзэгвэ багшийн хүү Мөнхсайхан “Жонон” хамтлагаа, Заг сумын уугуул, алдарт тууварчин Лодойн ач хүү Г.Пүрэвдагва “Увертюра” хамтлагаа тус тус бүрэн бүрэлдэхүүнээр нь аваачин, урлагийн гайхамшгийг мэдрүүлсэн бол Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан, дуучин Даваасүрэнгийн Отгонжаргал, уртын дуучин Пагмадулам нар уянгат сайхан эгшиг дуугаараа Заг нутгийн олноо болон Хонгор нутгийнхнаа баясгалаа. Басхүү Загийн голоосоо хүрэлцэн ирсэн соёлын тэргүүний ажилтан Сүхбаатарын Бааст тэргүүтэй ардын авьяастнуудын “Эгшиглэнт Хүрэн бэлчир” тоглолт ч нүд баясгаж, сэтгэл хөглөм сайхан болсныг ус нутгийн хүүгийн хувьд хэлэхээс аргагүй байна. “Уяхан хийл шиг Загийн гол минь” гэж уйдашгүй залуу насандаа хэлсэн шүлэг юүгээн эл олон алдартан чуулсан тайзнаа уншаад буухын цагт тэнгэрт одсон өвгөд буурлуудын минь гэгээн харц ширтэж байх шиг цаанаа л нэг уяралтай байлаа даа.

Улсын клиникийн хоёрдугаар төв эмнэлгийн мэс заслын эмч Б.Ононтой ярилцлаа.

-Дурангийн мэс заслын нээлттэй хаалганы өдөрлөг танай эмнэлэгт боллоо. Энэ төрлийн мэс засал хэр хөгжиж байна вэ?

-Манай эмнэлэг 2000 оноос эхэлж дурангийн мэс засал хийж эхэлсэн. Одоо бол хагалгааны хүрээ томорсон. Эмэгтэйчүүдийн мэс засал, чих, хамар хоолой, хэвлийн хөндийн мэс засал,цээжний хөндийн мэс засал, дотор, элэг, цөс, нойр булчирхай,бүдүүн нарийн гэдэс гэх мэт. Мөн өвдөгний үений дурангийн мэс засал хийж байна. Манай багаж хэрэгсэл, тоног төхөөрөмжүүд хувийн эмнэлгээс юугаараа илүү, юугаараа дутуу мөн улсын эмнэлгээс юугаараа илүү, дутуу гэдгийг нээлттэй өдөрлөгөөр ард иргэдэд танилцуулсан юм. Мөн цөсний хүүдий авах мэс засал гэж юу байдаг, чулуутай цөсний хүүдийг яагаад заавал авах ёстой гэх мэт олон төрлийн зөвлөгөөг өглөө. Манай эмнэлэгт хагалгаанд орж байгаа цөсний хүүдий хагалгааны 98 хувийг дурангийн мэс заслын аргаар гүйцэтгэж байгаа.

-Мэс заслын тоо сүүлийн үед нэмэгдэж байна уу?

-Эмэгтэйчүүдийн мэс заслын хагалгааны тоо, дурангийн мэс заслаар хийгдэх хагалгааны тоо эрс нэмэгдсэн. Нийт хагалгааны 65 хувийг дурангийн мэс заслын хагалгаа эзэлж байна. Өмнө нь нээлттэй хагалгаа хийгээд том шархтай хүмүүсийг удаан хугацаанд эмчилдэг олон хоног эмнэлэгт хэвтүүлдэг байсан. Мухар олгойн хагалгаа том зүслэгтэй. Хагалгааны дараа маш олон дэглэм баримталдаг байсан бол дурангийн хагалгаанд шилжүүлснээрээ оношлогоо сайжирсан. Үүнээс гадна булчирхайн мэс засалд дурангийн мэс засал ашигласан бамбай булчирхай, бөөрний дээд булчирхай, түрүү булчирхай гээд булчирхайлаг эрхтнүүдэд мэс засал хийхдээ, тухайлбал бамбай булчирхайн хагалгаа хүзүүнд нь том сорви үлдээдэг байсан бол дурангийн мэс заслын аргаар хийснээр ямар ч сорвигүйгээр суганд нь зүсэлт хийчиж байгаа. Мөн бид таргалалтын эсрэг хагалгаа хийж байна. Маш олон таргалалттай хүмүүс,сахарын өвчтэй хүмүүс байгаа. Тэдэнд дурангийн мэс заслын аргаар ходоодны эзлэхүүн бууруулах, хоол боловсруулах замын чиглэлийг өөрчлөх зарчмаар дурангийн хагалгаа хийж байна.

Одоогийн байдлаар манайд ойролцоогоор 60-аад тохиолдлын хагалгаа орсон бүгд амжилттай. Энэ хагалгаагаар сахарын өвчтөнүүд бүгд 100 хувь эмчлэгдэж инсулин хэрэглэдэг байсан нь буцаад эмэнд орж сахараа маш сайн бууруулсан. Сахарын өвчинтэй эм уудаг байсан бол больж, амьдралын хэвийн хэвшил рүүгээ орсон. Сахарын өвтэй хүмүүс идэж уух гээд тусгаарлагдаж байдаг бол энгийн хүн шиг болж байна. Бид сахарын өвчтэй хүмүүст ходоодны ислэгийг бууруулах хагалгаа хийснээрээ сахарын өвчинг байхгүй болгож бөөрний дутагдалд орохоос сэргийлж байна. Сахарын өвчний улмаас бөөрний дутагдалд орж буй хүмүүсийн тоог бууруулж байгаа юм. Мөн өвдөгний үений дурангийн мэс засал хийгдэж байна. Өвдөгний үеийг солих, төвөнхийн үеийг солих мэс ажилбар мөн өвдөгний үений нөхөн сэргээх дурангийн мэс засал зэргийг хийснээрээ манай эмнэлгийн олон төрөлт хагалгааны чанар сайжирч, өвчтөнүүдэд өгөх тусламж сайжирсан.

Дурангийн мэс заслын талаар залуу эмч нарт дурангийн мэс заслын дадал зөв эзэмших, онош зөв гаргах зэрэг сургалт явуулж байна. Урьд нь манай эмнэлэг долоо хоногт нэг хоёрхон удаа дурангийн хагалгаа хийдэг байсан бол одоо өдөрт доод тал нь14 удаа, их ачаалалтай үед 16, 17 удаа хийж байна. Дурангийн мэс заслын багаж хэрэгсэл орчин үеийн өндөр хүчин чадалтай багажуудыг төслийн хүрээнд авч чадсан ч гэсэн энэ багажны ашиглалт зуун хувь биш. Зарим нэг хүндрэлтэй асуудал нь сайн багажны хангалт муу зэрэг асуудлууд байгаа. Багажны шинэчлэлтийн стандарт жилд гурван удаа байх ёстой ч нэг удаа хийж байгаа. Мөн хагалгааны чанар, өвчтөний эмнэлэгт байх хугацаа богиносож байгаа юм. Эмнэлэгт богино хугацаагаар байна гэдэг эмнэлгээс гарч буй үргүй зардал багасч, тэр хэрээр халдварт өртөх магадлал буурч байдаг. Бүдүүн гэдэсний хавдрын хагалгааг дурангаар хийж байна. Энэ нь үр дүнтэй янз бүрийн хүндрэлүүдээс маш сайн урьдчилан сэргийлж байгаа. Бид нурууны хагалгаандаа хамгийн орчин үеийн, өнөөдөр дэлхий дахинд хэрэглэгдэж байгаа багаж хэрэгслүүдийг ашиглаж байгаа.

-Сүүлийн үе хүмүүс их дэглэм барих болсон. Хоолны буруу дэглэмээс болоод хагалгаанд орох хүртлээ муудсан тохиолдол хэр байна вэ?

-Ер нь хоолны дэглэмийн талаар телевиз, радиогоор буруу мэдээлэл их явж байна, хувь хүмүүс ч буруу мэдээлэлтэй бас хоолны дэглэмийг өндөр үнээр зараад, хүмүүст идэх хоолыг нь зааж өгөөд хүмүүсийг буруу чиглэл рүү явуулж байгаа зүйл их байна. Физиологи үйл ажиллагаа гэдэг бол анатомийн үйл ажиллагаа физиологийн үйл ажиллагаа хамтарч явагддаг дотоод шүүрлийн бодисууд нэг хэмжээгээр ялгарч байдаг процесс. Мацаг барина гэдэг дээр үеийн лам нарын дунд байсан арга хэдий ч үүнд хүн өөрийгөө бэлддэг, тусгай зориулалтын газарт хийдэг зүйл. Турахын тулд мацаг барина гэдэг маш буруу зүйл. Хүний бие махбодид яг нэг порпорцоор ялгарч байдаг дотоод шүүрлийн бүх үйл ажиллагаануудыг савлуулдаг. Хүний амтлах, үнэрлэх, харах, мэдрэхүй бүгдээрээ дотоод шүрлийн үйл ажиллагааг идэвхжүүлж байдаг.

Мацаг барьсан хүн хоолны зураг, үнэр авахад шүүрэл явагддаг энэ нь асар их хэмжээний хүндрэл учруулдаг. Бид анатомийн, физиологийн эрүүлийг хамгаалах анагаах ухааны мэдлэггүй хүмүүс өөрсдийн хэрэгжүүлсэн арга, эсвэл гадаад хэл дээр орчуулсан зүйлийг шууд монгол хүмүүст авчирч байгаа нь буруу. Үүнээс болж түгжрэл их болж, хоолны буруу дэглэмээс үүссэн хүндрэл их гарч байна. Монгол хүн зун цагаан идээ, намар ногоо будаа, өвөл мах хавар уураглаг хүнс хэрэглэх ёстой.