Month: May 2018

Тэртээ 1960 онд манай улсын эрдмийн уурхай болсон Монгол Улсын Их Сургуульд сэтгүүлчийн ангид анх оюутан элсүүлж байжээ. Улмаар нэг жилийн дараа сэтгүүл зүйн тэнхим байгуулагдсанаар дээд боловсролтой үндэсний сэтгүүлч боловсон хүчин бэлтгэгдэж эхэлсэн байна. Ингээд сэтгүүл зүйн сургалт, судалгааны ажлыг эхлүүлж, олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслийн үйл ажиллагааг шинжлэх ухааны үндэстэй эрхлэн хөтлөх цоо шинэ үе бий болжээ. Тухайн үед МУИС-д сэтгүүлч мэргэжлийг эзэмшсэн анхны 30 оюутны нэг “Алтан гадас” одонт, хэвлэл мэдээллийн тэргүүний ажилтан, Ш.Цамбажав гуай юм. Энэ удаагийн “Танайд өнжье” булангаараа ханьтайгаа нэгэн жарныг туулж яваа Шавирайн Цамбажавын амьдралын замналыг өгүүлье. Өдгөө 84 насыг зооглож буй хоёр буурай XIX хороололд амьдардаг ажээ. Урин дулаан хаврын өдрүүдэд хоёр буурай Хандгайтын зусландаа гарчээ. Улаанбаатар хотоос гарч давхисаар Хандгайтын “Их тамир” зусланд ирэв. Ш.Цамбажав гуай хашааныхаа гадаа биднийг гараараа даллан тосон хүлээж авлаа. Тэрээр “Өнөөдөр ч сэрүүн өдөр байна шүү. Алив хүүхдүүд минь орцгоо” гэсээр угтан авав. Тэднийх хоймортоо Увсын Цагаанхайрхан сумын Цагаанхайрхан уулын зургийг залжээ. Нөгөө ханандаа үр хүүхэд, ач зээ, ачанцар зээнцэрийнхээ зургийг тавьсан байв. Өнөр өтгөн айл гэдэг нь зураг дээрээс харагдаж байлаа. Ш.Цамбажав гуай “Алив хөгшин минь цайгаа хурдан аягал, хүүхдүүд ирлээ” хэмээхэд Б.Бүрнээ гуай орос шаазан тавагнууд гаргаж, боорцог, чихэр, үзмээр алаглууллаа. Аагтай шаргал цай ч буцалж, яриа хөөрөөгөө эхлүүлэх болов. Ш.Цамбажав, Б.Бүрнээ гуай нарын бага нас Увс аймгийн Цагаанхайрхан суманд өнгөрчээ. Хоёул нэг нутгийнх бөгөөд саахалт айлын хүүхдүүд гэнэ. Хоёр буурай маань 1959 оны зуны эхэн сарын бэлгэт сайн өдөр айл гэр болжээ. Б.Бүрнээ гуай “Ш.Цамбажав манайх руу байнга малаа туучихна. Үүнээс болж хоёулаа хонины захад маргалддаг байлаа. Тэр үед миний насны хань минь гэдгийг яахин мэдэх билээ дээ. (инээв) Нэг өдөр ээж минь чамайг Ш.Цамбажавтай суулгана гэхээр нь түүнтэй суухгүй гэж уйлж билээ” хэмээн хуучлав.

Б.Бүрнээ гуай Улсын багшийн дээд сургуулийг математикийн багш мэргэжлээр төгсөөд 30 гаруй жил ажиллаж, боловсролын тэргүүний ажилтан цол, тэмдгээр шагнуулжээ. Ш.Цамбажав “Манай хадам аавынх Ханхөхийн цэнхэрлэсэн их нурууны ар өврөөр бууц сэлгэн нүүдэллэж явсан хангай нутгийн уугуул айл. Ханийн минь аав, ээж үр хүүхдээ хар бор ажил хөдөлмөрт айхтар сурган өсгөж, хүмүүжүүлсэн. Эднийх таван хошуу малтай байсан. Эхнэр маань багын малд дуртай тул бид хоёр агаар нь тунгалаг, ус нь рашаан болсон Хандгайтад хэдэн үнээний дэлэн бараадаж, үр хүүхэд ач, зээ нараа сүү таргаар таслахгүй гэсэндээ, аж төрж сууна. Хань минь орой гэртээ сурагчдын хэдэн арван дэвтэр хянаж засах, маргаашийн хичээлдээ бэлдэх, мөн өөрийн зургаан хүүхэдтэйгээ ажиллах, хувцсыг нь оёх, зэрэг их ажлыг жин тан болгосоор ирсэн юм. Халамж хайрын орчлонд ханиас минь илүү юм үгүй билээ. Миний хань тэтгэвэрт гараад гучаад жил болсон ч шавь нар нь амар мэндийг асууж, анги хамт олноороо манайд ирцгээдэг. Багшдаа үнсүүлж, багшаа магтан ярьдаг. Ингэхээр миний хань хүүхдүүдэд хичээл заахын зэрэгцээ эх хүний сэтгэлээр уян зөөлөн ханддаг байсны гэрч юм болов уу гэж боддог” гэж байлаа.

Тэднийх таван охин, нэг хүүтэй юм байна. Ууган охин энэ жил 59 нас хүрч байгаа бөгөөд 15 ач, зээ, таван ачинцар, зээнцэртэй гэнэ. Тэдний ууган охин Ц.Нарантуяа Политехникийн дээд сургуулийг сантехникийн инженер мэргэжлээр төгссөн. Ээрмэлийн үйлдвэр болон Улсын барилгын зургийн институтэд инженерээр ажиллаж байсан. Одоо барилгын зураг төслийн “ЦНТ” компанийн захирлын алба хашиж байгаа юм. Удаахь охин Ц.Энхтуяа Хөгжим бүжгийн дээд сургуулийг төгссөн. Улсын драмын театрт хөгжимчнөөр ажиллаж байгаад Украйн улсын Харьков хотын Соёл урлагийн дээд сургуульд суралцжээ. Тэрээр Архангай аймгийн театрын дарга, Улаанбаатар хотын хөгжим бүжгийн сургуульд багшилж байсан аж. Одоо Англи улсад ажиллаж байгаа гэнэ. Гурав дахь охин Ц.Сарантуяа. Хөдөө аж ахуйн дээд сургуулийг нягтлан бодох-эдийн засагч мэргэжлээр төгссөн. Улсын төлөвлөгөөний комисст мэргэжилтэн, УлаанбаатарТөмөр замын суудлын вагон депод нягтлан бодогчийн чиглэлээр ажилладаг байна. Дөрөв дэх охин Ц.Од, тэрээр Чехословак улсад хөнгөн үйлдвэрийн инженер технологич мэргэжлээр төгссөн. Улаанбаатар хотын Гутлын үйлдвэрт инженер технологич, УИХын тамгын газарт референтийн алба хашиж байжээ. Одоо Австри улсад ажиллаж амьдардаг. Тэдний хүү Ц.Гантулга, цахилгааны инженер мэргэжилтэй. Хувийн бизнес эрхэлдэг. Отгон охин Ц.Төгсжаргал нь одоо Австри улсад амьдардаг байна.

Ш.Цамбажав гуайн аав нь уужуу тайван сэтгэлтэй аливаа асуудалд их ул суурьтай ханддаг, хэрсүү хүн байжээ. Олонд нэр хүндтэй, түүнийг хүмүүс “Шавиа” гэж авгайлдаг байна. Түүнчлэн 1924 оноос багийн дарга, хоршоо худалдаа, нам захиргааны байгууллагад 30 гаруй жил алба хашсан нэгэн байжээ.

Ш.Цамбажав гуай 1935 онд Увс аймгийн Цагаанхайрхан суманд төржээ. Гуньж гутахыг мэдэхгүй, нусаа хацартаа наасан, хөдсөн дээлтэй, хөмөн гуталтай, хөл гар нь сайртсан, айл саахалтын хооронд дэгдсэн гурван настай хүү байхдаа ээжээсээ өнчирч үлдсэн байна.Тэднийх таван хошуу малтай болохоор Ш.Цамбажав гуайг сургуульд суулгахгүй гэж их л цааргалж байжээ. Хүүхдээ сургуульд суулга гэж сумаас байнга шаардсаны эцэст арга буюу сургуульд суулгахаар болжээ. Энэ талаар тэрээр “Тэр жил манайх ноосны төлөвлөгөө биелүүлээгүй учир сувай хонио ахарлав. Малын тоо толгойд оноосон хялгас, ноос ноолуурын төлөвлөгөө биелүүлэхгүй бол шоронгийн хаалга татуулдаг үе байсан юм. Ноос үсний төлөвлөгөө биелүүлэхээр малчин ард ихээхэн зовлонд учирч байлаа. Зарим аймаг, суманд дээлийн үсийг хүртэл хайчлуулж байж билээ. Ингээд би ахрын ноос ачсан тэмээнд сууж, аавын хамт сургуулийн зүг явж байсан юм. Би сургуульд орохоос өмнө ахаар тоо заалгаж 100 дотор нэмэх хасах аргыг сурчихсан, мөн шинэ үсгээр ойр зуур уншдаг “мундаг эр” байлаа шүү дээ. Манай ангид над шиг хөгшин хүүхэд тийм ч олон байсангүй. Багшид түвэг болохгүй, түүний заасныг бодож, уншчихдаг тул ангидаа овгор амьтан байлаа. Ингээд Цагаанхайрхан сумын долоон жилийн дунд сургуулийг төгсөөд аймгийн 10 жилд хувиарлагдав. Анги удирдсан багш Б.Чилхаасүрэнгээс Улаанбаатар хотод ямар нэг техникумд хувиарлахыг гуйсан боловч халгаасангүй. Би хот явах хүслэнд автагдан тэр зуныг өнгөрөөв.

Тэр үед ах Ш.Цэрэнчойжил Гэгээрлийн яаманд ажиллаж байв. Түүнд хотод сургуульд явахаар удаа дараа захиа бичсэний эцэст ир гэсэн хариу авч бөөн баяр болж байж билээ” гэв. Тэрээр Улаанбаатар хотын Багшийн их сургуулийг төгссөн. 1957 онд багш болж ЦагаанХайрханы бага сургуульд нэгдүгээр ангийг удирдаж байжээ. Тэрээр “тухайн үед хүүхэд багшаа гэж анх удаа дуудахад ичих, баярлах хоёр зэрэгцэж байлаа шүү дээ” хэмээсэн юм. Мөн ЦагаанХайрхан, Баруун Турууны дунд сургуульд гурван жил багшилсан байна. Дараа нь сэтгүүлч мэргэжил эзэмшиж, ажил амьдралынхаа хөгжилтэй, хөөртэй замналыг өнгөрүүлжээ.

Ш.Цамбажав гуай “Багшийн сургуульд намайг сурч байхад физикийн хичээл зааж байсан Ц.Няндаг, түүхийн багш Н.Наранцацралт багштай учрав. Эдгээр багш нар МУИС-д багшилж байжээ. Багш нартайгаа мэндлэн, сургуульд орохоор хөдөөнөөс хувиартай ирсэн. Түүхийн ангид бүртгүүл гэсэн. Би сэтгүүлчийн ангид ормоор байна. Надад тусалж сэтгүүлчийн ангид бүртгүүлж өгөхийг хүслээ. Наранцацрал багш, сэтгүүлчийн ангид 32 хүн авна. Одоо энэ ангид шалгалт өгөхөөр 70 гаруй хүн бүртгүүлээд байгаа. Чамайг бүртгэж болно. Чи шалгалтад тэнцэх үү” гэв. Би ч тэнцэнэ гэлээ. Ингээд сэтгүүлчийн ангийн жагсаалтад намайг 75д бүртгэв. Би элсэлтийн шалгалтаа амжилттай өгч эрдмийн уурхай болсон МУИСийн үүдийг татаж, 1960 онд сэтгүүлчийн ангид орсон юм. Нимгэн зузаан хэдэн дэвтэр хавтсанд хийж, анхны хичээл сонсохоор сургуульд очиж байлаа” хэмээв.

1960 онд МУИС-д сэтгүүлчийн анги нээгдэж, 30 оюутан төгссөн байна. Энэ бол монголдоо бэлтгэгдсэн мэргэжлийн анхны сэтгүүлчид юм.

Тэрээр “Тэр намар Жаргалантын сангийн аж ахуйд Ц.Авирмэд гэдэг оюутантай танилцаж, Н.Иштавхайн тухай сонссон юм. Ц.Авирмэд ярихдаа “Н.Иштавхай гэж шог зохиолч, луглагар эртэй хамт сэтгүүлчийн ангид суралцана гэв. Би тэр Н.Иштавхай гэдэг чинь том эр үү, гэв. Ц.Авирмэд, Томоо том. Тэр лав манай ангийн “Атаман” болох хүндээ гэж ярив. Хичээл эхлэв. Ц.Авирмэдээс нөгөө Н.Иштавхай чинь аль нь вэ гэхэд. Халзандуу толгойтой, тогдгор намхан хижээлдүү насны хүнийг заав. Ингэж Н.Иштавхайтай энэ өдрөө л танилцаж халуун дотно яриа эхэлсэн юм. Түүнтэй дөрвөн жил хамт сурахдаа онигоо, алиа хошин яриагаар биднийг хөгжөөдөг байв. Тэрээр угаас инээдэмтэй, явах нь хүртэл ойр ойрхон алхдаг учраас түүнийг “мөөжиг жөөжиг алхаатай мөн ч хөөрхөн тавхай” гэдэг байлаа. Н.Иштавхай маань ангийн “атаман” биш Монголын шог зохиолын “атаман” хүн байжээ. Түүний талаарх нэгэн түүхийг өгүүлмээр байна. Нэг өдөр сэтгүүлчийн танхимын эрхлэгч зохиолч сэтгүүлч Л.Содов багш МУИСийн 20 жилийн ойд зориулсан тусгай сонин гаргах болсон талаар ярьж сонинд бичих сэдвийг хуваарилав. Н.Иштавхай бид хоёрт Их сургуулийн ректор Н.Содномтой уулзаж ярилцлага авч сонинд нийтлүүлэх үүрэг өгөв. Тэгээд ректороос ярилцлага аваад гарахад Н.Содном ректор “Иштавхай минь намайг битгий тоншуулдаа тоншчихоорой. Тэгвэл дипломгүй гэж мэдээрэй” хэмээн ёжлоход Н.Иштавхай, одоо ч чадахгүй л дээ ректор минь. Хожим сургуулиа төгссөн хойно бол магадгүй шүү гэж хошигнож билээ” хэмээн оюутны насны сайхан дурсамжаасаа ийнхүү өгүүлсэн юм.

Мөн тухайн үед дээрээс өгсөн чиглэлийн дагуу оюутнуудын ажиллах хуваарийг сургуулиас гаргаж өгдөг байжээ. Цамбажав гуай “Миний анхны хуваариар Намын Төв Хорооны хэвлэл “Намын амьдрал” сэтгүүлд ажиллуулах байв. Тэгээд сэтгүүлийн тэнхимийн эрхлэгч зохиолч, сэтгүүлч Л.Содов хэдэн оюутны хуваарийг Намын төв хорооны боловсон хүчний хэлтсийн эрхлэгч Б.Чимидэд айлтгав. Л.Содов багш, бидний сурлага сахилга бат, нам эвлэлийн гишүүн эсэх ял шийтгэл аваагүй, цагаантан болон хувьсгалын эсэргүү хэрэгт уг удмаас нь оролцож байгаагүй гэх зэргээр танилцуулав. Чимид гуай, намын гишүүн бус Ш.Цамбажав гэдэг оюутныг намын төв хэвлэлд ажиллуулахаар хуваарилагдсан байна хэмээн Л.Содов багшийг зэмлээд, тэр оюутан гар гэж лүндэн буулгав. Би арслан, бар мэт сүртэй эрээс сүнсээ зайлтал айж, сүүлээ хавчин нохой шиг хөөгдөн ордноос гарав. Энэ талаар Ш.Цэрэнчойчил ахынд(төрсөн ах) ирж ярив. Ш.Цэрэнчойчил ах “намд элс гээд байхад, одоо яав гэхэв. Хөдөө явж дээ” гэв. Ингэж Хөвсгөл аймгийн “Эрх чөлөө” сонины хариуцлагатай нарийн бичгийн даргаар ажиллахаар очиж билээ” гэв.

Тэрээр тус сонинд хоёр жил ажилласан байна.Ингээд түүний цаашид хэвлэл мэдээллийн газар мэргэжлийн ажил хийх гарааг нээж өгсөн ажээ. Тэрээр ажиллаж байх хугацаандаа намд элсэж төвийн хэвлэлд ажиллах эрхтэй болсон байна. Ингээд Намын төв хорооны томилолтоор Монголын эрдэм дэлгэрүүлэх нийгэмлэгийн хэвлэл “Шинжлэх ухаан амьдрал” сэтгүүлд сурвалжлагч, утга зохиолын ажилтнаар 14 жил ажиллажээ.

Тэрээр “Сэтгүүлч мэргэжлээр ажиллах шиг сайхан жаргал байсангүй. Тухайн үед “Шинжлэх ухаан амьдрал” сэтгүүлд ажиллаж байхад Чой.Лувсанжав багш англи хэлний хичээл бэлтгэн тусгай хавсралтаар хэвлүүлдэг байлаа. Ц.Пунцагноров дарга сэтгүүлд хэвлэсэн англи хэлний хичээлийн хавсралтыг барьсаар хааяа миний өрөөнд ирж “Чи энэ үгийг эхтэй нь сайн тулгаж хараагүй юм уу” гэнэ. Би тэр болгонд яс хавтасхийдэг байв. МАХН-ын төв хорооноос сар тутам төвийн хэвлэл, мэдээллийнхнийг цуглуулж, хэвлэлд буруу, зөрүү гарсан зүйлийн талаар жавтий хүртээнэ. Нэг өдөр хэвлэлийн нөгөө хурал боллоо. Төв хорооны нарийн бичгийн дарга Ц.Адьяа манай сэтгүүлийн нэрийг дуудан, хэн ирснийг асуув. Би бослоо. Тэрээр “та нар орос хэлний оройд нь гарчихсан юм уу. Орос хэл сурталчлахын оронд сэтгүүлээр хөрөнгөтний хэл заалаа. Англи хэл сурталчилахаа боль хэмээн зарлигдав. Ингэж англи хэлний хичээл хаагдаж билээ.Гэтэл одоо төрийн албыг англи хэлээр явуулах нь холгүй болоод байх шиг. Цаг үеэ гэж хаврын тэнгэр лугаа адил юм аа” гэв.

Тэрээр 1962 оноос одоог хүртэл 200 гаруй сурвалжилга, найруулал, тэмдэглэл, нийтлэл, өгүүлэл, бичиж төв орон нутгийн хэвлэлд нийтлүүлсэн байна. Мөн “Өнөөгийн монгол”, “Үндэсний бөх”, “Илтгэх урлаг”, “А.В.Чеховын амьдрал уран бүтээл”, “БНМАУын ардын хянан шалгах байгууллага” зэрэг арваад ном, товхимол бичжээ.

Цамбажав гуай 1980-аад оноос Улсын Ардын Хянан Шалгах Хороонд ахлах зохион байгуулагч буюу улсын байцаагчаар ажилласан байна. Тухайн үед ардын хяналтын байгууллагад гавьяат эдийн засагч Ц.Молом, ахмад сэтгүүлч Ч.Бавуу, Ч.Молом гээд шилдэг авьяас билэгтэй хүмүүс удирдаж байжээ. Тус байгууллагад төрөл бүрийн мэргэжилтнүүдтэй хамт арван жил ажилласан байна.Тэрээр “Энэ нөхдийн ачаар миний бие төрийн хяналт шалгалтын ажилд зохих дадлага туршлага олсон юм. Одоогоос 34 жилийн өмнө Эрдэнэтийн уулын баяжуулах үйлдвэрийн анхны шав тавигдаж байхад миний бие сурвалжилж байлаа” гэв.

Тэрээр өөрийн одоо гарч байгаа сонин, сэтгүүл, телевизийн мэдээг алгасахгүй үздэг гэнэ. Сүүлийн үед гарсан ном, сонин дээр засвар хийж балаар зассан харагдаж байлаа. Зуун зууныг элээж бидний үед хүртэл нутагшиж ирсэн ХанХөхий уулаараа овоглож байдаг өтгөс буурлуудын туулсан нэгэн амьдралын түүхийн зах зухаас хүргэхэд ийм байна.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, төрийн шагналт зохиолч, яруу найрагч Дамбын Төрбаттай уулзаж хөөрөлдлөө.

---

-Монголын их утга зохиолд арван хоёр роман болон тайз дэлгэцийн олон арван бүтээл туурвисан тан шиг бичгийн хүн ний нуугүй хэлэхэд цөөн. Утга зохиолд анх яаж шимтэн дурлаж орж ирсэн тань уншигчдад сонихон байх бол уу?

-Би эжийгээ мээм гэдэг байлаа. Утга зохиолд хайртай, дуртай болоход мээмийн минь ярьсан үлгэрүүд, миний нагац ах Багаяагийн ярьсан домгууд надад нөлөөлсөн бол уу. Багаяа маань уул харж уулын тухай ярьдаг, мээм маань харин худаг дээр ховоо татаж байхад усны тухай хүүрнэдэг байлаа. Манайх нэг хэдэн тэмээтэй, бог мал, адуу цөөтэй, говийн айл Төгрөг хайрханы ард нутаглаж байлаа. Төгрөг хайрханаа би одоо болтол шүтэж шүншиглэж явдаг юм. Төгрөг хайрханы тухай олон шүлэг бичсэн шиг байна лээ. Роман бичиж байхад хүртэл уул минь харагдаж байдаг даа.

-А үсгийн ацаг татан ардын сургуульд орлоо гээд ярьдаг даа?

-Би жаран гурван онд Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай сумын дунд сургуульд нэгдүгээр ангид орсон. Ангийн багш маань Намжилцэрэн гэж хүн байлаа. Ангийн багшийн хань бол хожим Монгол Улсын гавьяат багш болсон Чимэд гэж хүн бий. Сүүлд очиж золгоход хоёулаа амьд сэрүүн байсан. Намжилцэрэн багшийнхаа ач тусыг мартахын аргагүй. Их зөөлхөн хүн байлаа. Би өөрөө ээжтэйгээ хоёулхнаа өссөн болохоор их аймхай хүү байлаа. Хайдаг ингэ ирэхийг хүлээж, би лааны гэрэлд шөнө орой болтол суудаг байж. Одод түгтэл, мичид гудайтал сууна. Хайдаг ингэ чинь бутны цэцэг хөөгөөд явчихдаг хойно их орой ирнэ. Хайдаг ингэний чинэсэн хөх дундартал би мээмийнхээ дэргэд шөнийн тэнгэрийн од ширтэн зогсдог байлаа.

Тэрээр Дундговь аймгийн Цогтчандмань буюу одоогийн Сайхан-Овоо сумын нутаг Төгрөг гэдэг газар 1955 онд малчны гэр бүлд төрсөн. Мандалговийн 10 жилийн дунд сургууль, Улаанбаатар хотод Барилгын ТМС, МУИС-ийг дүүргэсэн. Сэтгүүлч мэргэжилтэй. Хугацаат цэргийн алба хаасан. Цагдаа, залуучуудын хэвлэлийн сурвалжлагч, утга зохиолын ажилтан, нарийн бичгийн дарга, Монголын уран зохиол” хэвлэлийн газрын захирал, МЗЭ-ийн гүйцэтгэх захирал зэрэг албыг хашиж ирсэн. Багаасаа уран зохиол оролдож “Улаан жигүүр”, “Хүслийн тодотгол”, “Зүрхний цомнол”, “Зүрхэн тарн” яруу найргийн, “Хүн төрхийн унаган чанар”, “Сайхан төрөхийн зовлон” нийтлэлийн ном, “Могойн чуулган”, “Морин зэрэглээ”, “Хонин холбоо”, “Тэнгэрийн соёрхол” роман, “Харц хатан”, “Амьдралын улаан шугам”, “Дурлал загварын ордон”, “Ялагдаагүй ганцаардал” жүжиг, “Талын урсгал”, “Ирж яваа цаг”, “Тэнгэрийн сахил”, “Алт амилах цаг”, “Алиа салбадай”, “Бүсгүй завилгаа”, “Харанхуй засаг”, “Халаасны өрөө”, “Танихгүй сэтгэл”, “Шадар ван 1,2”, “Чин ван Хандддорж” 1,2,3, “Бурханы харьяат” кино зохиол туурвин тайз, дэлгэцээр олны хүртээл болгожээ. Мөн “Монголын уран зохиолын дээж 108 боть”-ийг эрхлэн гаргасан юм. Д.Төрбат шилдэг бүтээлээрээ 1991 онд МЗЭ-ийн, “Могойн чуулган” романаараа 1999 онд Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагнал хүртэж, 1996 онд яруу найргийн “Болор цом” наадмын тэргүүн шагналыг хүртсэн. Бичиг бийрийн нэрт зүтгэлтэн тззнд 2007 онд төрийн шагнал, 2009 онд Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн цол олгожээ.

-Та Багаяа гэдэг хүний тухай их халуунаар дурсаж “Ирж яваа цаг” кинонд хүртэл нэрээр нь мөнхөлсөн байх шүү?

-Багаяа маань маань ээжийн ах, лам байсан хүн. 1937 онд шоронд хоригдсон, Төгрөгийн хийдийн даа лам байсан юм билээ. Миний овоглодог Дамба гэж өвгөн чинь энэ шүү дээ. Багаяа минь хот их явна. Миний хүндэлж явдаг найруулагч Жамьянгийн Бунтар гуайн найруулсан “Ирж яваа цаг” кинонд Багаяагийн дүрийг гавьяат жүжигчин Лувсан гуай амилуулсан даа. Муу өвгөн буурлынхаа ачийг хариуллаа гэж баярлаж явдаг даа.

-Таны анхны шүлэг юун тухай сэдэвтэй байв?

-Анхны шүлэг гэвэл Гагарины тухай шүлэг байлаа. Тэр үед марк цуглуулдаг байсан юм. Одоогийнхоор бол хобби, тэр үеийнхээр бол хүсэл сонирхол өрнөж дээ. Жаран найман онд тавдугаар ангид байсан хэрэг. Ангийн багш маань одоогийн яруу найрагч Эрэнжидийн Хархүү. Хархүү багш маань Улсын багшийн дээд сургуулийг дөнгөж төгсчихсөн гялалзаж байсан цаг. Хүүхэд болгон маркны цомогтой. Тэр маркуудыг цуглуулж байгаад Гагарины тухай шүлэг бичмэгчээ болоо биз. Ямар шүлэг болсныг мэдэхгүй юм. Ямартаа ч ахдаа үзүүлсэн. Миний ах бол Дамбын Чойсамба гэж надаас хорь ах хүн байдаг юм. Би эжийнхээ дөчин есний жил төрсөн, ах надаас хорь, эгч надаас арван таван насаар эгч, би айлын отгон хүү. Муу эжий минь намайг их зовж төрүүлсэн шиг билээ, долоо хоног дуншиж байж төрсөн гэдэг. “Таньдаг байх юм уу, таньдаггүй нь байх юм уу, бүү мэд” гэж байгаад төрсөн юм гэсэн дээ. Ах маань тэр үед Дундговь аймгийн шүүгчээр ажиллаж байсан. Шүүгч хүн болохоор танил талтай байсан юм байлгүй, “Улаан туг” сонины сурвалжлагч бүдүүн Халтар гэдэг хүнд үзүүлэхээр явуулсан. Халтар гуайд үзүүлсэн чинь бараг бүтэн жилийн дараа дөрөвдүгээр сарын аравдаар сонины буланд хэвлэгдсэн. Энэ л миний анхны шүлэг байсан.

-Эрэнжидийн Хархүү зохиолч ч ирлэсэн тонгорог шиг галтай дөлтэй амьтан л байсан биз?

-Хүүе ээ, яриа юу байхав дээ. Багшийн дээд төгсчихсөн, жаахан мижигнүүр алхаатай, жигтэйхэн гоё залуу очсоон. Самбар дээр шууд л “Говийн өндөр” гэж бичээд л номыг нь харуулаад “С.Дашдооров гэж танай Дундговийн зохиолч шүү дээ. Та нар яагаад таньдаггүй юм. Би хотод нэг барааг нь харсан” гэж байгаа юм. Нөхөр Дооровтой уулзаж амжсангүй л дээ. (инээв. сур) Тэгээд “Говийн өндөр” романд байдаг “Өнөөдөр Дэлгэрхангай сумын уран сайханчдын концерт аймгийн Соёлын ордонд төдөн цагт болно” гэсэн зарлалыг тусад нь их гоё өрөөд хэвлэчихсэнийг үзүүлээд “Номыг ингэж их гоё хэвлэдэг байна. Та нар харав уу” гэж харуулна. Тэгээд биднийг дагуулаад Хөрхийн хадан дээр очно. Өөрөө хадан дээр гараад шүлэг уншина. Ийм л сайхан байж. Таваас зургадугаар ангиа Хархүү багштайгаа үдээд, долдугаар ангид Тунсаг багшийн удирдлагад очсон. Багш маань Өмнөговь руу шилжсэн. Хархүү багш маань намайг утга зохиолд дуртай болоход тодорхой хэмжээгээр нөлөөлсөн. Хөрхийн хаданд очихдоо гурван литрийн бедон хар цай, хэдэн боорцогтой очно. Тэр цайг уугаад багш маань хадан дээр шүлэг уншина гэдэг миний хувьд ертөнцийн нэг гайхамшиг байлаа даа.

-Анхны хайрын эзэн, хайрын шүлгийн эзэн гээд ярьдаг даа?

-Би тоонд их муу. Наймдугаар ангиа төгсөхдөө ер нь ном их уншина, Гитлерийг их зурна.

-Гитлер зурдаг нь ямар учиртай юм бэ?

-Үзэл суртлын үе байсан болохоор үзэн яддаг баахан дайснаа л зурдаг байхгүй юу. Хамгийн арын ширээнд сууна. Хичээлдээ идэвх их муутай. Ингээд Барилгын нэгдүгээр ТМС-д хуваариллаа. Хулигаан ихтэй сургууль шүү дээ. Багаяаг маань Гандангийн Мэргэн гүн Гомбожав гэдэг хүн өөрөө ачааны “ГАЗ-453” маркийн машин, суудлын тэрэгтэй очин урьж авчирсан. Мээм минь нутагтаа хэдэн малтайгаа үлдлээ. Багаяа бид хоёр Дарьгангын 18 гэдэг гудамжинд халзан Дондов гэдэг айлын үүдний амбаарт төвхнөсөн. Эх нялхсын хавийн л гудам л даа. Зун цаг байсан болохоор сахиус энэ тэрээ амбаарт тавилаа. Халзан Дондов гуай их сайхан даалуу тоглодог, жаалдаг хүн байлаа. Авгай нь Юмсрайжав гээд их сайхан налайсан хүн. Тэднийх гахай, тахиатай, их баян айл. Багаяа маань хуралд явахдаа орой нь нэг хэвийн боов, бэрээсий, хайлмагтай ирнэ. Хойтон нь мээм маань ирж, хотын айл болон төвхнөж байлаа. Дөрөв таван жил ингэж аж төрж байтал, Багаяа минь далан гурван онд өөд болсон. Яг үнэнийг хэлэхэд амьдралд мээм бид хоёрыг тэжээж тэтгэдэг хүн маань байхгүй боллоо. Мээм бид хоёрт үлдсэн юм гэвэл ердөө таван янчаан л байсан. Хоёр таягт, гурван ёншгойт байв. Тэрийгээ бид Ядамсүрэн гэж хүнд зарсан.

-Хот газар ч харж хандах хүнгүй, ажил төрөлгүй байна гэдэг ч бүтэхгүй зүйл шүү?

-Хожим тэр хүн уучлал гуйж ирсэн. Багаяаг лам байхад шавь гээд сүйд болж байсан хүн бурхан болуут нүүр буруулахгүй юу. Тэгтэл ах минь ашгүй хөдөөнөөс шилжин ирж, Сүхбаатар дүүргийн шүүгч боллоо. Мээм бид хоёрын амьдрал ингэж сүйрдгийн даваан дээр гайгүй сэгхийлээ.

-Нэгдүгээр ТМС-д баахан атамануудтай гар зөрүүлж байв уу?

-Би чинь салхивч-нимгэн төмрийн ангийн сурагч. Агааржуулагч хоолойнуудыг хийнэ. Манай багш Гончигбал, мастер багш нь Тогтох гэж хүн байх. Хөвгүүд ширүүн. Гуравхан охин, хорин хэдэн хүүтэй. Аз болоход манай сургуулийн Намын үүрийн дарга нь шүлэг бичдэг “Улаан бүчний намираа” гэдэг ном гаргачихсан, зохиолч П.Рэнжин гэж хүн байлаа. Бурхан миний хувь тавиланг хараад явсан юм шиг байна лээ. Рэнжин багш байсан тулдаа зодоон цохионоос хол хөндий явсан. Түүнээс зэрлэг байсан. “Од” кино театрт кино үзэхэд хооронд гар зөрүүлэх энүүхэнд. Манай захирал Гомбыг харахаар бүгд нам. Миний чацуутнууд гэхэд охид хүүхнүүдийн ертөнцийг үзчихсэн тийм л сүрхий газар байж.

-ТМС-иа төгсчихлөө. Яаж яваад цагдаа болсон гэдэг билээ?

-Сургуулиа далан гурван онд төгсөөд 18-тайдаа цэрэгт татагдлаа. Ах минь хөөцөлдөө биз дээ, Барилгын цэргийн 58дугаар ангид хуваарилагдлаа. Гэлэгрэнцэн гэж их сайхан хошууч байлаа. Штабын мэдэлд бичээчээр хэсэг ажиллалаа. Гэлэгрэнцэн гуайг халагдсаны дараа үхэр нүдэн Дагвадорж гэж ширүүн хурандаа ирлээ. Анги маань нимгэн төмрийн цехтэй. Би энд алба хааж байхдаа Архангай зэрэг хөдөө аймгуудын трактор засварын газрын дээвэр хийсэн. Эх орныхоо дархан хил дээр Байтаг богдоос Овоон энгэрийн ус хүртэл застав отрядын байрны дээврийг хийсэн. Гөлмөн төмрийг шувуун нуруунд дэвсчихээд тэр халуун наранд шарагдаад нэг үзээрэй. Пээ, ёстой нэг үйлээ үзсэн.

-Тийм ажил ч үзсээн үзсэн. Бас л чанга шүү?

-Амьдрал ямар хэцүү юм бэ гэж хэлмээр л болж байсан. Тэгэхдээ би ч бас гайгүй. Гурван цэрэг даргалчихна. Байтагаас Овоотын отряд дээр ирэхэд бүтэн жил хагасын хугацаа өнгөрсөн байсан даа. Дагвадорж хурандааг дуудсаны дагуу гурван цэргээ Овоотод үлдээгээд бүхээгтэй машинд суугаад хот руу гарлаа. Ирээд ёслоход Дагвадорж хурандаа “Ёсолж яах гэсэн юм бэ. Эр хүн нэг ийм юм үзэх ёстой” гээд дал мөрөөр тэврэхэд л нүдний нулимс асгарч байлаа. Нөхөрлөл гэдэг тийм сайхан юм даа. Эндээс халагдахад муу ах минь “Миний дүү чинь төгссөн сургууль байхгүй, яадаг шүү юм билээ” гэснээ нэг өдөр НАХЯ-нд яваад оч гэлээ.

-Шууд ч цагдаа болчихоогүй, бас эр цэргийн алба хаачихсан эрийн хугархай байж дээ?

-“Хамгийн цаад талын хаалганд Содномрагчаагийн Бүдрагчаа гэж генерал байгаа. Очоод уулз л” гэлээ. Тэнд хоёр гурван өдөр очлоо. Намайг тоодог амьтан байдаггүй. Нэг навсайсан л амьтан байгаад байгаа. Хоёр хонолоо. Тэгсэн гуравдахь өдөр генерал дуудлаа. Миний хөлс гоожоод, алчуур байдаггүй. Генерал “Шүлэг унш” л гэж байна. Барилга явахад чинь хичнээн ч шүлэг бичсэн юм. Тэрнээсээ л уншлаа даа. “Чи авьяастай хүү байна. Манай төв штабт ажиллана аа. Зарлага цагдаа болно” гэлээ. Ингэж бичиг тараадаг ажилтай боллоо, одоогоор бол интернэт юм аа даа. (инээв. сур) Цагдаагийн газраас гарсан бүх бичгийг тараана. Энэ ажлаа гурван жил хийгээд бага даргын албатай боллоо. Төлөвлөгөөний комиссын цагдаагаар ажиллана. Энд ажиллаж байхад Дамдинсүрэнгийн Урианхай ах Думаагийн Содном даргын нарийн бичгийн дарга байлаа. Урианхай ахын өрөөнд орж шүлгээ уншина. Жагдалын Лхагва ах “Технологи мэдээлэл” сэтгүүлийн эрхлэгч байсан. Лхагва ахтай буу халдаг, өгүүллэг ярьдаг боллоо.

-Утга зохиолын их ертөнцөд ч аргагүй л ороод эхэлж дээ?

-Их утга зохиол гэдэг чинь аяндаа авах хүнээ ингэж хүлээж авдаг байхгүй юу. Энд цагдаагаар ажиллаж байгаад нэг өдөр “Сэтгэлд гал байхад зууханд гал олдоно” гэсэн алдарт найрагч Ламжавын Лувсандорж багш маань “Энд цагдаа хийж суугаад яадаг юм, ер нь чамайг сургуульд явуулна” гэлээ. Горькийн нэрэмжит Утга зохиолын дээд сургуульд явуулах юм болж хөөцөлдлөө. Тэр жил Очирбатын Дашбалбар маань Горькийд явлаа. Бид хоёрын шүлэг “Залуучуудын үнэн” сонины майн нэгний дугаарт зурагтайгаа гарсан байсан юм. Миний таван шүлгийг С.Билэгсайхан багш “Утга зохиол” сонинд, Дэмбээгийн Мягмар багш “Цог” сэтгүүлд тавьчихсан, тухайн үедээ лухайсан яруу найрагч болчихсон гэж хөөрч яваа хүн шүү дээ. Лувсандорж багш маань “Горькийд болдоггүй юм бол Монгол Улсын их сургуульд орно оо хө” гээд ардын багш, яруу найрагч Сэндэнжавын багшид авчирч тушаасан юм. Дулам багш улбар ягаан царайтай, жигтэйхэн залуухан. Надаас хоёр дүү хүн шүү дээ. Лу багш “За, Дулам аа, чи энэ хүүхдийг сургуульд оруулахгүй бол тангараг тасрна шүү” гэж байсан юм даа. Ингэж их сургуульд элсэж соёлжихын замдаа орсон доо.

-Та чинь Шүр эхээсээ айгаад байна уу, дара эхээсээ эмээгээд байна уу, анхны хайрынхаа тухай тойрч гуядаад байна даа?

-Анхны хайр маань бүүр бага байхын л айл аймаг явсан даа. Миний олон бүтээлд Долгоо гэж бий. Тэрийг Шүрээ маань ч мэднэ. Сүүлд бид хамт очиж уулзаж ч байсан. Би бол аавгүй, нагацынхаа ивээлд ээжтэйгээ өссөн хүүхэд. Манайхтай айл аймаг явсан ажаа Цэдэнбат гэж мундаг өвгөн байлаа. Сүүлд Ерөнхий сайд Ж.Наранцацралт бид хоёр ч хамтдаа очиж золгож байсан. Тэр айлын Цогзолмаа, Долгор, Хархүү нарын хүүхдүүдээс Долгор нь надтай чацуу юм. Ажаа Цэдэнбат гуай надад их сайн. Арван найм есөн нас хүртлээ хамт явсан. Нэг очиход Эрдэнэбилэг гэсэн залуутай суусан байсан даа.

Үргэлжлэл бий

Улсын манлай засуул Хадын Пүрэвтэй ярилцлаа.

---

-Та хүчит бөхчүүдээрээ алдартай архангай нутгийн хүн. Танай удамд сайн барилдаж байсан олон хүчтэн байсан шүү дээ. Энэ талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Би хүчит бөхчүүдээрээ улсдаа алдартай Архангай нутгийн Өлзийт сумын хүн.Манай удамд сайн барилдаж байсан хүн олон бий. Миний аавын ах “улаан хүзүү” Х.Дэлэг гэж улсын арслан цолтой бөх байлаа. 1934 оны улсын баяр наадмаар 1024 бөх барилдахад арав давж түрүүлсэн шүү дээ. Манай аав Хад ч сум орон нутагтаа сайхан барилдаж байсан. Харамсалтай нь айхтар гэмтээд барилдахаа больж морь уядаг болсон юм даа. Миний төрсөн дүү Х.Пүрэвбадамын хүү мэргэжлийн сүмогийн их аварга Д.Дагвадорж, улсын аварга Д.Сумъяабазар, улсын начин Д.Сэржбүдээ гээд хүчитнүүд байна. Би бөхийн орчинд ойрхон өссөн болохоор хааяа ноцолддог л байсан. Гэмтэл аваад удаан барилдаж чадаагүй.

-Та бэртэл аваад бөхөө орхичихоогүй, засуулаар олон жил ажилласан шүү дээ. Анх хэзээнээс засуул хийж эхэлсэн бэ?

-1982 онд санагдаж байна. Бөхийн гарын даа хийж байсан Цэдэв, Цоодол нар намайг бөхийн замд оруулж байсан түүхтэй. Намайг тойргийн барилдааны оноолт хийлгэх гэж дуудсан юм билээ. Харин би хэсэг ажиллаж байгаад 1990 оноос хойш цолчин засуулаар ажиллаж эхэлсэн. Засуул хийх эрдмийг Ерөнхийлөгч Х.Бат-тулгын аав Халтмаа, Гончиг нарын буурлуудаас өвлөсөн. Халтмаа гуай чинь 77 нас хүртлээ бөх зассан хөнгөн биетэй, хурц хараатай хүн байсан даа.

-Та цол дуудаачдын улсын уралдаанд хэд хэдэн удаа амжилттай оролцож байсан. Энэ талаараа хуучилбал?

-Үндэсний бөхийн цол дуудаачдын улсын уралдаанд анх удаа оролцохдоо “ган хоолой” шагнал авч урамшиж байлаа. Тэр наадамд олон шилдэг цолчин засуулууд өрсөлдөж Мягмар гуай түрүүлсэн. Дараа нь 1995 онд болоход нь би тэргүүн шагнал авч, гавьяат жүжигчин Банзрагч удаалж байлаа.

-Сүүлийн үеийн засуулуудын ур чадварын талаар та ямар бодолтой явдаг вэ. Бөхчүүд засуулуудын үг сонсолгүй унасан ч, давсан ч тугны зүг уралдаад гүйчих гээд байх болж?

-Бөхийн засуул хүн голч ноён нуруутай байх ёстой. Амраг садан, ах дүү нь хамаагүй шударга байх нь засуул хүний үүрэг. Намайг 38 жил засуул хийх хугацаанд надтай бөхийн дэвжээн дээр арсалдаад, хэрэлдэж зогссон бөх нэг ч байхгүй. “Хоёр бөхийн унасан, хаясныг хараагүй унтаж байх засуул бөхийн хажууд битгий ирээрэй” гэж багш нар минь сургасан. Одоо засуулууд бөхчүүдийн амаар барилдааныг шийдээд байна л даа. Өнөөдөр барилдааны талбайд маргаан гарахад хүний өөдөөс эгц хараад үнэнийг хэлэх засуул ховор болсон. Дүлэгнээд зугтдаг, эсвэл худлаа бөөрөнхийлөөд хэрүүл үүсгэдэг. Ийм байдлыг далимдуулаад бөхчүүд унасан ч дэвээд гүйчихдэг болсон.

-Таны мөрөн дээрээс төрийн наадмын хэдэн түрүү төрсөн бэ. Дархан аварга Г.Өсөхбаяр дөрөв түрүүлэхэд гурав нь таны мөрнөөс түрүүлж байсан гэсэн?

-Миний мөрнөөс төрийн наадмын 16 түрүү төрсөн юм даа. Б.Бат-Эрдэнэ аварга 13 түрүүлэхэд есөд нь би малгайг нь бариад хажууд нь зөвлөөд зогсож байсан. Г.Өсөхбаярын гурав, А.Сүхбатын гурав, Сумъяабазарын нэг түрүү надад бий. Г.Өсөхбаяр миний мөрөн дээрээс дөрөв ч түрүүлчих боломж байсан л даа. Сүүлд 2010 оны Ардын хувьсгалын 89 жилийн ойн их баяр наадмаар түрүү байрын төлөө барилдахдаа миний үгнээс зөрж байж Б.Ганбатад мордуулсан.

-Тухайн үед та аваргад юу зөвлөж байв?

-Өсөхөө шавчихаад элэг бүсээ чангалаад барилдааны талбайн баруун тийш алхахад “Яаж барилдах нь вэ” гэж би асуусан юм. Мань хүн “Шууд золгочихъё” л гэж байна. Хариуд “Шууд золгоод хэрэггүй цаг нь болохоор золго. Бэлдсэн юм ирнэ” гээд л барилдуулсан. Мань хүн шууд очиж золгоод л Б.Ганбатад хашиж мордуулаад тэнгэр харсан юм даа. Б.Ганбат гарч ирэхдээ Өсөхөөд “Аваргын замд саад хийхгүй ээ” гэж хэлээд тайвшруулчихсан юм билээ. Би Өсөхбаярт “Хүний үгнээс зөрөөд хохь чинь” гэж хэлдэг юм. Золголгүй хүлээгээд ирийг нь дараад авах байсан.

-Дэвжээнд бөх засч байхад баярламаар бас харамсмаар олон үе тохиолдоно биз. Энэ бүхнээс хуваалцвал уншигчдад сонирхолтой байх?

-Баярлуулсан, догдлуулсан барилдаануудын алийг тэр гэх вэ. Гэхдээ ах нь наадмын дэвжээнд гурван удаа л нулимс үзүүлж байлаа. 1991 онд Ардын хувьсгалын 70 жилийн ойн их баяр наадмаар дархан аварга Б.Бат-Эрдэнийн бэлтгэл ханачихсан, ёстой торгон ирэн дээрээ байсан юм. Манай хүн наймын даваанд улсын гарьд П.Сүхбатыг амлаж зүүн сэнжигэнд нь шунаж яваад багахаан гишгэдлийн алдаа гаргаж этүүлээд суучихсан. Ёстой тэнгэр нураад л ирэх шиг болсон доо. Уул нь Бат-Эрдэнийг чинь амьд амьтан битгий хэл, адгуус ч зогсоохооргүй байсан байхгүй юу. Дараа нь аваргад “Яах гэж тэр сэнжигний барьцанд шунав. Сүүлд нь хаанаас нь ч бариад хаяна шүү дээ. Чиний шунал ихдээд байна” гэж хэлж байсан. Дараа нь 2006 онд аварга А.Сүхбат зодог тайлах гэнэтийн шийдвэр гаргаж бүр намайг дагуулж очиж тугнаасаа адис авч байлаа. Би ч тэсэлгүй мэлмэрээд л явчихсан. Бөхөд хайртай түмнийг уран хурц барилдаанаар олон жил баясгасан аваргыгаа ингээд явчихна гэж яаж санах билээ дээ. Сүүлд 2009 онд Ардын хувьсгалын 88 жилийн ойгоор түрүү байрын төлөөх барилдаанд Нямдоржийн Ганбаатарыг зассан юм. Ганбаа ч тэр жил түрүүлчихээр хэмжээнд байсан Д.Сумъяабазар, Б.Ганбат хоёрыг илүүрхэж хаяад зам нь шуударчихсан байлаа. Түрүү байрын төлөө барилдахаар гарахад нь “Ээ миний хүү энэ өндөр даваанд гарч ирсэн хүн яарч л болдоггүй юм шүү. Ийм боломж хүний амьдралд ховор тохиолдоно. Шөнө болтол зууралдаарай. Хэрэгтэй цагт нь би ганц юм хэлнэ. Алдалгүй ашигла” гэж захисан юм. Тэгсэн мань хүн золгонтуутаа тэвчээр алдаж тойруулж татаад мангасдуулаад доор нь орчихдог юм даа. Гол харлаад л явчихсан. До.Ганхуяг татахыг хүлээж байсан байхгүй юу.

-2004 оны ардын хувьс-галын 83 жилийн ойгоор хадам, хүргэн хоёр төрийн наадмын түрүү байр булаацалдахад та засч байсан. Дархан аварга А.Сүхбат, гарьд Б.Гантогтох хоёрын барилдааны талаар дурсвал?

-Хүнд байсан шүү. Тухайн үед А.Сүхбатын засуулаар ажилласан. Амжилтыг нь бо-доод “Б.Гантогтохыг ганц түрүүлчихээсэй” гэх бодол толгойд эргэлдэж л байсан. Аав нь 10 түрүүлсэн аварга хүн байхад хүү нь ганц түрүүлээгүйд нь харамсдаг юм. Ганаа арслан цолны тухай бодоод барилдаанаа гаргаж чадаагүй. Тулж зогсож байгаад л өшиглүүлээд унасан. Уул нь гайхмаар мэдрэмжтэй барилддаг хүн шүү дээ. П.Сүхбат, Ц.Мягмарсүрэн хоёрт унаж байгаад л эргээд дээр нь гарчихдаг барилдаан нь одоо ч нүдэнд харагддаг юм.

-А.Сүхбат аваргыг хадмыгаа дэмжээд арслан болгох байх гэж олон хүн харж байсан даа?

-Б.Гантогтохыг А.Сүхбаттай үлдэхэд нь олон хүн түрүүлчихлээ гэж харсан байх л даа. Өмнөх жил нь Ардын хувьсгалын 82 жилийн ойгоор А.Сүхбат чинь Б.Гантогтохыг дэмжсэн байсан. Хоёр жил дараалж тийм юм байж болохгүй биз дээ.

-Хүчтэй гарьд И.Доржсамбуу таны мөрнөөс гараад түрүүлж хараахан чадалгүй Х.Мөнхбаатар арсланд унасан. Энэ барилдааны талаар ярихгүй юу?

-Түрүүлчих боломж өндөр байсан. Их шөвөгт И.Дорж-самбууг М.Баяржавхлантай барилдахаар гарахад нь “Баруун талд нь дайрч болохгүй шүү. Айхтар өшиглөнө. Зүүн талд нь довтолж барилд” гэж хэлээд гаргасан. Манай хүн зүүн талд нь суйлаад давчихлаа. Түрүү байрын төлөө гарахын өмнө Х.Мөнхбаатарыг ажигласан чинь бүх юм нь гүйцчихсэн, ир нь орсон янзтай байна шүү. Тэгээд Доржсамбуудаа “Надаас битгий хол барилдаарай. Намайг тойроод бай. Эвгүйтвэл зуураад ч хамаагүй тогтоогоорой. Эхлээд ирийг нь дараад авах хэрэгтэй байна. Тэр цагт барилдааныг чинь хэлж өгнө” гээд л гаргасан. Нөгөөх чинь гараад л барьцгүй ганц өшиглөөд л дөрвөн хөллүүлээд авахад нь баярласан гэж. Харамсалтай баяр дуусаагүй байхад барьцаа алдаж тумбарайдаж даруулаад ажлаа дуусгасан. Маргааш нь цолны найраа хийхдээ “Пүрэв ахыг аваад ир” гээд гээд дүүгээ явуулахад “Унасан бөхийн найранд очихгүй” гээд явуулж байсан. Түрүүлнэ гэж их найдсан болохоор харамссан л даа. И.Доржсамбуу маань хаялаа гээд хөөрч гүйгээд байдаггүй, уналаа гээд харамсаад сүйд болдоггүй тийм л сайхан эр хүн дээ.

-Улсын начин цолтон төрүүлж байв уу?

-Энэ олон жил бөх засахад миний мөрнөөс ганц л начин төрсөн юм даа. Сүхбаатарын С.Анхбаярыг л начин болоход нь зассан. Тухайн үед Анхбаяр удаан барилдаад гар хатуурчихаад байхад нь “Чиний наад гар чинь мод юм уу, мөч юм уу, хөдөлгөөд барилдаач наадахаа” гэж загнатал учраагаа ганц дайраад уначихаж байсан нь одоо бодоход сайхан байдаг юм.

-Наадмын түрүү бөхийн шинж ямар байдаг юм бэ?

-Их амгалан тайван байдаг. Тийм ч учраас илүү хөдөлгөөн ердөө хийдэггүй. Харахад андашгүй дээ.

-Энэ жилийн баяр наадам болоход хоёр сар орчмын хугацаа үлдсэн байна. Наадмын бөхийн өнгийг яаж харж байна?

-Ойрд барилдаан болсонгүй. Гэхдээ Архангайн М.Бадарч харцагыг л ажиглаад байгаа. Манай хүн чинь Э.Оюунболд, Ц.Содномдорж гээд түрүү бөхчүүлд л тахим өгөөд байгаа. “Саадаа давчихвал түрүүлнэ шүү” гэж би өөрт нь ч хэлсэн. Бөхчүүд чинь “Түрүү бөхөөс л зөрөх юмсан. Од нь гүйсэн бөх дийлддэггүй” гэж ярьдаг шүү дээ.