Month: May 2018

Дэлхийн сувилагчдын өдөр удахгүй тохионо. Тавдугаар сарын 12-нд Н.Шастины нэрэмжит Улсын клиникийн III эмнэлэг дээр Монгол Улсын бүх эмнэлгийн сувилагчдын уулзалт зөвлөгөөн болох юм. Хүний алтан амийг энэрэх их үйлстэн сувилагчдын тухай Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, төрийн соёрхолт, ардын болон гавьяат эмч, анагаах ухааны доктор, профессор Ж.Хайруллагийн бичиж ирүүлсэн баримтат өгүүллийг уншигч танаа хүргэж байна.

-За Должин гуай ажлаа өгөөд яв даа, тэр Цэрэнлхамыг дуудчих. Та тооцоогоо хийгээд нэг мөсөн гараарай. Өчнөөн олон жил ажилласан ахмад сувилагч ийм хариуцлагагүй юм яриад ажил саатуулаад, хүн хохироогоод байхдаа яадаг юм, яв яв гэтэл,

-Үгүй, үгүй дарга минь, та үз дээ гэснээ, “Болохгүй байна, болохгүй байна” гэж бараг эхэр татан уйлав.

-Должин гуай та уйлахаа боль, тэр өвчтөнийг бод, мэс засалд оруулахаар төлөвлөчихөөд гурав дахь өдрөө хойшлуулах нь, цаад өвчтөн чинь сэтгэл санаагаар үхэх нь, гэр орных нь хүмүүс юу бодох юм бэ, та бид хоёр тоглоод байх уу, больж үз. Одоо яв, миний хэлснээр яв гэж тасгийн шинэ дарга, залуухан эмч гараад явчихлаа.

Должин ч өрөөнөөсөө гараад ахлах сувилагч дээр очоод,

-Цэрэнлхам минь, чамайг дарга дуудсан шүү, очиж уулзаарай, би халагдчихлаа, одоо яана аа. Ядаж шинэ жил хүртэл ажиллачихвал тэртэй тэргүй тэтгэврийн минь нас болох юм, одоо хоёрхон сар үлдлээ шүү дээ гэж нүдээ арчив.

Цэрэнлхам,

-Одоо яана даа Дооёо эгч ээ, даргын хэлдэг ч бас аргагүй дээ, яана даа, одоо яах вэ, хоёулаа зөвлөх эмч дээр очиж учир байдлаа хэлж үзье дээ. Өөр яах вэ, зөвлөх эмч л даргатай ярихгүй бол, дарга ч хэлснээрээ зүтгэчихдэг хүн шиг байна лээ гэв.

Тэр хоёр зөвлөх эмч дээр орлоо. Ахимаг насны зөвлөх эмч,

-Сайн байцгаана уу, орж ирээд байдаггүй хоёр хүн яагаад ороод ирэв, сайхан намаржицгааж байна уу гэсээр угтав. Должин мэндлэхийн оронд ойртож очоод эмчийн баруун гарыг бугуйгаар нь атгаж аваад мөн л эхэр татан уйлчихав.

Цэрэнлхам хажуугаас нь, -Дооёо эгч ээ, та уйлахаа болиоч ээ, зүгээр л… гээд ширээний дэргэд байгаа сандал руу суулгахыг оролдов.

Зөвлөх эмч,

-Үгүй Должин чи яав, яагаад уйлав, яасан бэ, өвдөө юү, гэр орныхон чинь зүгээр үү, уйлахаа боль, суугаад яриач гэсээр сандалд суулгаад, өөрөө хажууд нь суув. Должин ч тайтгарч нулимсаа арчаад, нэг сайн амьсгаа авснаа:

-Эмч ээ, би халагдахаар болчихлоо гээд дахиад уйлчихав. Зөвлөх эмч:

-Үгүй тэгээд нас сүүдэр чинь хүрсэн бол халагдана л биз, гавьяаныхаа амралтад гарахад уйлах гэж юу байдаг юм, зүгээр л ярина биз дээ гэвэл, Цэрэнлхам хажуугаас нь,

-Үгүй эмч ээ, өөр асуудал байгаа юм, би учрыг нь хэлье Дооёо эгч ээ, би хэлэх үү гэхэд Должин толгой дохив.

-Өвчтөн Н дөчин найман настай, эрэгтэй, тархины хавдартай гэсэн оношоор Мэдрэлийн мэс заслын тасагт хоёр дахь удаагаа ирж хэвтсэн юм. Найман сарын өмнө тархины духны хэсэгт жижиг хэмжээний хавдартай болох нь оношлогдож, мэс засалд оруулахаар төлөвлөгдсөн юм. Гэтэл маргааш хагалгаанд оруулна гэж байтал Н өөрөө, бас дүү нь, эхнэр нь эмч нартай уулзаад,

-Хагалгаа хийлгэх нь хийлгэнэ ээ, гэхдээ энэ удаа биш, энэ удаа бидний хүсэлтээр эмнэлгээс гаргаж өгөөч, хавдар нь жоохон жижигхэн юм байна, зовлон шаналгаа гээд байх ч юм одоохондоо гайгүй байна. Үнэнээ хэлэхэд бид бас нэг номтой, мэдлэгтэй хүнтэй ярьсан, нэг их яарч хагалгаанд оруулах шаардлагагүй гэж айлдсан юм гэж гуйсаар байгаад эмч нь учир байдлыг нь ойлгуулж хэлээд байхад өөрсдөө зүтгэсээр байгаад гараад явчихсан юм.

Н найман сарын дараа ирэхдээ сэтгэцийн өөрчлөлтөд орчихсон, өрөөсөн талын гар хөлийн хүч чадал нь нэлээд суларсан, ерөнхий байдал нь илэрхий муудсан байлаа. Хэвтүүлэхгүй, эмчлэхгүй гэлтэй биш, хэвтүүлээд шинжилгээ хийлгээд үзэхэд хавдар нь томорсон байв. Эмч нарын зөвлөгөөнөөр оруулаад мэс засалд оруулахаар шийдвэрлэсэн юм шүү дээ. Хэвтсэн палатных нь сувилагч Должин юм байна. Маргааш хагалгаанд орно гэхэд урьд өдөр нь өвчтөнийхөө толгойны үсийг хусдаг, гэдэс юуг нь цэвэрлэдэг бургуй тавьдаг юм чинь Должин оройдоо үсийг нь хусах гэсэн боловч өвчтөн Н “Би үсээ хусуулахгүй, миний гоё халимаг та нарт юугаараа гай болсон юм” гэж уурлаад үсээ хусуулаагүй байна. Тэгээд маргааш орой нь палатных нь өвчтөнүүдтэй хамжиж байгаад үсийг нь хусаж цэвэрлээд, ухуулж ятгаж байгаад цэвэрлэх клизм (бургуй) тавиад бэлтгэсэн байтал мэс засалд орох өдрийн өглөө Н “Манай эхнэр ирэх ёстой байсан, одоо хүртэл алга байна. Би хариад одоохон эргээд ирье” гэж палатныхандаа хэлээд гараад явчихаж,

Өглөө долоон цагт Должин Н-тэй уулзаад:

-Мэс засал амжилттай болно оо, сэтгэл зоволтгүй шүү, за юу гэж хэлээд гарсан байна. Хагалгаа эрт эхэлдэг учиртай. Долоо хагас гэхэд өвчтөнөө мэс заслын өрөөнд оруулах ёстой. Гэтэл Н эргэж ирдэггүй. Должин Н-ийг найман цаг хүртэл хүлээгээд ирэхгүй болохоор нь тасгийн эрхлэгчид орж хэлсэн нь халагдах шийдвэр авахад хүрсэн байна гэж Цэрэнлхам ярив.

Зөвлөх эмч төлөвлөсөн хагалгаа гурван өдөр хойшилсноос болж тасгийн ажиллагаанд тодорхой хор хохирол учирдаг болохоор хэсэг зуур дуугүй сууснаа,

-За Должин минь уйлж унжаад яах вэ, цаашид бодолцох сургамжтай, эвгүй явдал болж дээ. Тасгийн эрхлэгчтэй ч, бусад эмч сувилагч нартай ч ярилцъя гэв.

Арван найман настайгаасаа эхлээд гуч гаруй жил сувилагч хийхдээ жаргалтай, баясгалантай өдрөөсөө илүү зовлонтой, шаналгаатай, ядаргаатай өдрүүдийг туулж явсаар тэтгэвэртээ гарахад хоёрхон сар дутуу байхад хөөгдөж халагдах гэж байгаа сувилагчийн амьдралыг өрөвдөлтэй биш гэж хэн ч хэлж чадахгүй.

Сувилагч хүнийг хайрладаггүй хүн байдаггүй. Нялх нярай хүүхдийнхээ өтгөн шингэн ялгадсыг, огидос бөөлжсийг арилгаж цэвэрлэхэд үрчийж ярвайж байдаг эцэг эх олон байдаг боловч насанд хүрсэн, хөгшин залуу, хүнд өвчтэй хүний идээ бээр, өтгөн шингэн ялгадас, огидос бөөлжистэй тоолохын аргагүй олон удаа зууралдаж байдаг сувилагч нар хөмсөг зангидахгүй зүтгэсээр яваад хар цай, бор талхныхаа мөнгийг олдог билээ. Сувилагчийн ажил хийдэг хүмүүст сувилагч хүн гэдэг нэр нь тохироогүй нэр шиг санагддаг юм. Учир нь тэд зөвхөн сувилдаг төдий хүмүүс биш ээ. Тэд бол сувилдаг, асардаг, хайрладаг, энэрдэг хүмүүс юм. Хайрладаг, энэрдэг гэдэг үг бол сувилдаг гэхээсээ илүүтэй утгатай, илүү агуулгатай үг юм. Тэгвэл сувилагчдад Сувилагч гэхээсээ илүү Энэрэгч гэдэг нэр хайрлах нь зохимжтой юм.

Манай орны өнөөгийн нөхцөлд хаа газрын сувилагч нар үнэхээрийн өрөвдмөөр хүмүүс байх юм. Бүх мэргэжлийн биш, түгээмэл голлох гэмээр хэдэн мэргэжлийн тасаг, эмнэлгийн сувилагч нарын үйл ажиллагаа амьдралыг өнгөцхөн харж хөнгөн дүгнэлт хийж үзье л дээ.

-Бушуулаач дээ, яасан их уддаг юм бэ, хүүхэд хэцүүдлээ. Би ирээд хоёр цаг хэртэй болчихлоо, чамайг орхиод явлаа гэхэд чи автобусаар, явгалсаар лав нэг цаг болчихно. Хүүхэд харангадаж үхэх нь ээ, би явъя гэж нөхөр нь хэлсэнд хөөрхий сувилагч,

-За чи явбал яв даа, би яаж явах юм бэ, ээлж ирээгүй байна, эмч ирчихээд байна, өвчтөн ухаангүй шахам байна, зөндөө цусаар бөөлжчихсөн юм чинь цус хийгээд л байна гэж элэгний тасгийн сувилагч Д аргаа барсан байдалтай, нөхрөө аргадангуй харна. Та нар ч мөн хэцүү ажилтай улс юм. Тэр уушгины тасгийн сувилагч Нямаа найз чинь бас л чиний ижил, нус нулимс, идээ цэр болсон мэнгэртэй хүнтэй ноцолдсоор өчигдөр гэртээ харьж чадаагүй гэж байна лээ гэж байтал “За чи яв, яв би орлоо” гэсээр сувилагч Д эргээд палат руугаа гүйчихлээ.

Би мэс заслын эмч хүн, мэс заслын тасгуудыг бодвол дотрын тасгуудын сувилагч, асрагч нар нь арай хөнгөн ажилтай байдаг болов уу гэж бодсон минь хаана ч ялгаагүй хүнд байдаг юм байна. Хаана ч цус нөж, идээ бээр, өтгөн шингэн ялгадас, тэгээд орилсон, ёолсон, шаналсан, солиорсон, зандарсан өвчтөнүүдийн үг авиа, нус нулимс болгон нь сувилагчдын сэтгэл санааг хичнээн их шархлуулж байдаг билээ. Сувилагчид, асрагчид бүгдээрээ ар гэртэй, хөгшин хөвөөтэй, өвчин зовлонтой хүмүүстэй шүү дээ. Авдаг нь хэд билээ.

Араатан жигүүртэн, мал амьтан аль нь ч болов үр төлөө үнэрлэж долоож, түшиж тулж байдгийг асаргаа сувилгаа гэхгүй нь мэдээж, тэдэнд байгалиас заяагдсан хайр энэрэл (совин) инстинкт гэхээс өөр аргагүй. Унагаа алдсан гүү, ботгоо алдсан ингэ ямар байдгийг монголчууд сайн мэднэ. Манай сувилагчдад хамгийн хүнд тохиолдол, сувилж асарч байгаа хүнээ алдах агшин байдаг. Хичнээн хатуу сэтгэлтэй байлаа гэхэд нулимсаа унагадаггүй сувилагч ховор доо. Тэр агшныг бодоход хэн хүний нүдний нулимс цийлэгнэнэ. Хүнд өвчинд нэрвэгдэж, яс арьс болсон хүнд тариа хийхэд гар нь чичирдэггүй сувилагч байдаг бил үү.

Энэрч хайрлаж, асарч тойлж сувилсаар яваад насаа элээдэг эдгээр хүмүүсийг төр засаг минь, түмэн олон минь өрөвдөж хайрлаж үзээч гэе дээ.

Бөх сонирхогч Г.Батчулуунтай ярилцлаа.

---

-Монгол бөхийн спортод хэдий үеэс татагдаж, сонирхож эхлэв. Энэ талаар ярилцлагаа эхлэх үү?

-Би 1990-ээд оны дунд үеэс л бөхийн спортыг сонирхож наадам, Цагаан сарын барилдаануудыг алгасалгүй үзэж эхэлсэн дээ. Тэр үед чинь зургаан залуу зааны өрсөлдөөн монгол бөхийн дэвжээг чимж байлаа. Үүнд татагдаж сайхан спортод сонирхолтой болсон хэрэг. 2000 онд хотод орж ирээд Монгол бөхийн өргөөнд зохиогдсон барилдаануудыг алгасалгүй үзэж хажуугаар нь тэмдэглэл хөтөлж эхэлсэн.

-Зургаан залуу зааны өрсөлдөөнийг дэргэдээс нь харж байв уу. Санаанаас гардаггүй ямар барилдаан байдаг вэ?

-Б.Бат-Эрдэнэ аваргын хийгүй нягт, Д.Мөнх-Эрдэнэ арслангийн эрэмгий, зургаан залуу зааны уран, хурц барилдаануудыг дэргэдээс харах хувь надад тохиосон азтай хүн. 1997 оны Ардын хувьсгалын 77 жилийн ойн их баяр наадмын гурвын даваанд Ц.Цэрэнпунцаг гарьд Б.Ганбатыг аймгийн арслан байхад нь амлаж барилдаж байсан нь одоо ч нүдэнд харагддаг юм. Б.Ганбат чинь тэр үед улсын том цолтнуудыг айлгаж гарч ирж байсан л даа. Мөн Б.Сайнбаяр заан нутгийн аварга Д.Сумъяабазартай үнэн хүчийг үзэж барилдаад долоо давж заан болж байгаа барилдааныг нь эргээд бодоход сайхан байдаг юм. Д.Сумъяабазарыг түрүүлчих боломж дээр нь л саад хийж өөрөө заан болж байсан түүхийг хүнд хуучлах дуртай шүү.

-Та сүүлийн үеийн жилүүдэд “Монгол бөхийн өргөө”-нд болж буй барилдаануудыг алгасалгүй очиж үзэж байгаа харагдах юм. Гэртээ зурагтаар харах, очиж үзэх хоёр ялгаатай биз?

-Монгол бөхийн өргөөнд болж буй барилдааныг очиж дэргэдээс нь амьд уур амьсгалыг мэдэрч үзнэ гэдэг гоё л доо. Зурагтаар бол барилдааныг л харна. Халуун цэгт болж буй уур амьсгалыг мэдрэх боломжгүй. Зорьж очиж дэргэдээс нь үзээд сурчихсан хүн зурагтаар харахад сэтгэл ханамж авч чадахаа больчихдог юм билээ. Зөвхөн барилдаан ч биш хажуугаар нь олон сонирхолтой зүйлс тохиолддог байхгүй юу.

-Монголын Үндэсний бөхийн холбооны тэргүүний төлөөх тэмцлийн улмаас сүүлийн гурван ч томоохон барилдаан цуцлагдлаа. Энэ тал дээр таны байр суурь ямар байна?

-Харамсалтай байна. Ганц би биш, монгол бөхдөө хайртай олон хүн дор бүрнээ халаглаж байгаа байх. Монголчуудын өв соёлын дархлаа болсон эрийн гурван наадам хамгийн сонирхолтой өрсөлдөөнтэй. Монгол бөхийн спортоо үзэж сэтгэлийн цэнгэл эдэлдэг олон хүн байдаг. Бөхөд хайртай монгол түмэн болон бөхчүүдээ хүндлээд удирлагууд нь хэн хэндээ хүндэтгэлтэй хандаж эв зүйгээ түргэн олоосой гэж хүсч байна.

-Бөх сонирхогчийн байр сууринаас энэ асуудлын гарц гаргалгааг яаж харж байна?

-Энэ чинь шийдэгдчихсэн асуудал гэж би ойлгоод байгаа. Бөхчүүд өнгөрсөн гуравдугаар сард өөрсдөө хуралдаж шинэ тэргүүнээ сонгочихсон шүү дээ. Үүнийг нэр бүхий цөөхөн хүмүүс үгүйсгэж хуулийн байгууллагаар явж үймүүлээд байна. Энд нэг зүйлийг онцлоход зарим хүмүүс бөхчүүд хоёр хуваагдчихсан юм шиг ойлгоод байгаа. Үнэндээ хоёр хуваагдаж, талцсан асуудал байхгүй. Дархан аварга Х.Баянмөнх, А.Сүхбат гэж хоёр хүн асуудлыг хүндрүүлж өнөөдрийн нөхцөл байдлыг үүсгээд байгаа шүү дээ. Энэ хоёр хүн зарим нэг зүйл дээр монгол эр хүний уужуу ухаанаар хандаж, буулт хийгээсэй гэж хүсэх юм. Х.Баянмөнх, А.Сүхбат нарын дархан аваргуудын эрх ашгийн төлөөх тэмцлээс болж чансаа өндөр 128 бөх барилддаг “Сонгино Хайрханы хишиг”, Хөвсгөл аймгийн Цагаан Үүр сумаас төрөн гарсан Уйлган голын гурван аваргын нэрэмжит улс аймгийн цолтнуудын барилдаанууд хойшлогдоод байна. Асуудлыг гацаагаад байгаа хоёрын амнаас бөхийн хөгжлийн төлөө тийм ажил хийнэ гэсэн үг амнаас нь гараагүй. Бие биенийхээ дээр гарах гэсэн л далд санаа яваад байдаг. Японы үндэсний спорт сүмогийн аваргууд зодог тайлаад холбооныхоо хөгжлийн төлөө ажилладаг бол манай хэд чөдөр тушаа болоод байх юм. Бөх сонирхогч бид чинь монгол бөхөө үзэж ажил, амьдралын стрессээ тайлж, шинэ долоо хоногт ажиллах эрч хүчээ авдаг улс байхгүй юу.

-Хоёр сар орчмын дараа улсын их баяр наадам болно. Өнөөдрийн байдлаар Монгол бөхийн өргөө маань цоожтой ямар нэгэн үйл ажиллагаа явуулах боломжгүй байна?

-Улсын их баяр наадам хоног хоногоор дөхөж буй өдрүүдэд бөхчүүд заалны барилдаанд өөрийгөө сорьж бэлтгэлээ тааруулж хийдэг. Энэ жилийн тухайд тийм боломж алга байна. Наадмаас өмнө өөр нэг томоохон барилдаан байгаа нь цэргийн цол чимэг олгох “Бүх цэргийн наадам”. Энэ барилдаанд аймгийн арслангууд ач холбогдол өгч зориулж бэлтгэл сургуулилтаа хийдэг. Заалны барилдаанд гол өрсөлдөгчдийнхөө арга барилыг харж барилдааны хувилбараа боловсруулдаг шүү дээ.

-Өнөөгийн Монгол бөхийн хөгжлийг яаж харж байна. Юу хийх шаардлагатай байна?

-Нэн тэргүүнд бөхчүүдийн ёс суртахууны асуудал дээр хамгийн түрүүнд анхаарах хэрэгтэй. Өнөөдөр захын сумын заан өөрөөсөө ахмад засуул, хөлийн цэцийн өөдөөс хэрүүл хийж зодохоос л наагуур юм болох юм. Үүнээс гадна бие биенийгээ нудрах, давчихаад дээрээс нь нидрэх, дэвжээнд гараад хараал ерөөл урсгах зэрэг асуудал барилдаан бүрт л ажиглагдах юм. Бөхчүүдийгээ дэмжихээр цаг зав гаргаж очсон бөхийн үнэнч дэмжигчдээ хүндлэх ёс суртахуун манайхад хэрэгтэй байна.

Үүнээс гадна монгол бөхөд нүүрлэсэн нэг аюул нь допинг. Баяр наадмын бус үеэр допингийн шинжилгээ авахад захын сумын заанаас илэрч байгаа нь энэ хортой зүйл монгол бөхөд ямар их тархсаныг харуулж байна. Энэ асуудал дээр яаралтай арга хэмжээ авч таслан зогсоохгүй бол хор уршиг нь дийлдэхгүй шүү. Эхний ээлжинд шийтгэлийг нь хатуу байлгах хэрэгтэй. Допинг хэрэглэсэн бөхчүүдийн зарим нь цолоо хураалгаад, зарим нь хоёроос зургаан сараар барилдах эрхээ хасуулаад харилцан адилгүй шийтгэл хүлээдэг. Допинг хэрэглэсэн бөхийн цолыг нь л хураах шийтгэлийг хуульд суулгаж өгмөөр санагдах юм. Олон улсын жишигт цол амжилтыг нь хураагаад давхар эрхийг нь түдгэлзүүлдэг. ОХУ гэж том гүрнийг өвлийн олимпийн наадамд оролцох эрхийг нь хасаад байхад цөөхөн хэдэн бөхчүүдийгээ энэ хортой зүйлээс хол байлгаж болмоор л санагдах юм.