Month: May 2018

2017 оны арванхоёрдугаар сарын 7-нд

Баянхонгор аймгийн Жаргалант сумын арван жилийн дунд сургуулийн 10 А ангийн 1976 оны төгсөгчдийг энэ удаагийн “Нэг ангийнхан” буландаа онцолж байна. Одоогоос 70 жилийн тэртээ “Байдраг” голын хөвөө Хөндлөн булаг хэмээх газар шаваа тавьж, багш, шавийн нандин холбоог үүсгэж байсан бага сургууль өнөөдөр “Байдраг” ахлах сургууль болон өргөжин тэлжээ. Уг сургууль 70 жилийнхээ ойг 2016 онд тэмдэглэсэн баялаг түүхтэй.

Богдын Засгийн газрын үед байгуулагдсан Эрдэнэ вангийн хошууны бага сургуулиас эх авсан эрдмийн өргөөний давалгаа ХХ зууны хорь, гучаад онд Богд Марал уулын хошууны тэнхимийн сургууль, Заг гол сумын бага сургуулиар дамжин улам эрч хүч авсан юм. Ардын засгийн газраас ард түмнийхээ бичиг үсгийн боловсролд ихээхэн анхаарал тавьж, хүүхдүүдийг сургууль соёлд сургах, бүх насныханд бичиг үсгийн боловсрол олгох шат дараатай арга хэмжээнүүдийг авч хэрэгжүүлж иржээ. Энэхүү бага сургуулийг 1946-1962 он хүртэл Жаргалант сумын бага сургууль, 1962-1973 он хүртэл бригадын бага сургууль гэж байгаад 1973 онд татан буулгаж сумын 10 жилийн сургуультай нэгтгэсэн байна. Сургуульд монгол бичиг, тоо бодлого, үг хөгжил, зураг, биеийн тамир, түүх, байгалийн хичээл ордог байжээ. Сурах бичиг хичээлийн хэрэгслийг сургуулиас хангадаг. Сургуулийн түлшийг эцэг эхчүүд бэлтгэж өгдөг байсан гэнэ. Сургууль сурагчдын хоолны хуурай хэрэглэлийг бэлтгэдэг, махыг эцэг эхээс авдаг байсан ажээ. Сургуулийн анги танхимд зориулж жижиг байшинг аж ахуйн аргаар ажилчид, эцэг эхийн хүчээр барьж босгосон байна. Багш, хүүхдүүд монгол дээл хувцастай байжээ. Харин багш нарыг хичээл заахдаа эрэгтэй нь бор, эмэгтэй нь ногоон өнгийн халат өмсөхийг шаарддаг байсан боловч эд таваар ховор учир хэрэгжээгүй байна. Хоёр сумыг нийлэхэд Жаргалантын бага сургуулийн ихэнх хүүхэд 10 жилийн сургуульд орсон. Гэвч сургуулийг малчдад ойр байлгаж, хүүхдүүдийг бүрэн хамруулан сургах зорилгоор бригадын бага сургууль бий болжээ. Энэ үед буюу 1966 оны намар есдүгээр сарын 1-ний өдөр Д.Нүрзэд багшийн удирдлаган дор 33 хүүхэдтэй 1Б анги,Ц.Даваажаргал багшийн удирдлаганд 35 хүүхэдтэй 1А ангийнхан бие биетэйгээ бишүүрэнгүйхэн танилцаж сургууль гэх их эрдмийн өргөөний босгыг давж байжээ.

Хавар намрын улиралд хийж амжуулдаг нэг том ажил бол сумын Худалдаа бэлтгэлийн ангийн тарвага, зурамны арьсны төлөвлөөгөөг биелүүлэхэд оролцох явдал байсан аж. Эрэгтэй багш ажилчдын ихэнх нь ангийн нийгэмлэгийн гишүүн байсан гэнэ. Сургуулийн багш ажилчид жил бүр 250-400 ширхэг зурам, 800-1200 ширхэг тарваганы арьс бэлтгэдэг байжээ. Дээр нь сурагчдынхыг нэмээд 1000 орчим зурамны арьсыг Худалдаа бэлтгэлийн ангид тушаадаг байжээ.

Мөн жил жилийн мал нядалгаанд сургуулийн багш ажилчдаас бригад гарч ажилладаг байжээ. Үүн дээр 7-10 дугаар ангийн сурагчид анги ангиараа бригад болон гарахад манай анги явж байлаа. Нийгмийн ажилд хүүхдүүдийг багаас нь хийлгэж сургаж хүмүүжүүлж байсан юм. Ингэж олон нийтийн ажилд хүүхдүүдийг явуулдаг байсан биднийг улам нэгтгэж өгч байв. Ийм ч учраас бид нэгнийхээ баяр, зовлон ямар ч үед хуваалцаж байдаг нь үүнтэй холбоотой байх гэж боддог хэмээж байлаа. Тэднийг VII ангиа төгсдөг жил А, Б бүлгийн нийт хүүхдийн тавин хувийн мал дээр гаргаж байжээ. Ингээд хоёр бүлгийг нэгтгэж н.Намнадагсамбуу багшийн удирдлаганд 40 хүүхэдтэй 10А ангийнхан 1976 оны хавар төгсөн байна. Нийт хүүхдийн 25 дээд сургуулийн хуваарийг авчээ. Энэ нь аймгийн хэмжээнд хамгийн их хүүхэд их сургууль авч байсан ангийн тоонд орсон байна. Энэ талаар одоо ч хүртэл яригддаг гэнэ. Ангийн дарга нь Л.Баяндалай гэх бусдаасаа биеэр том, сурлагадаа ч сайн, аливаа ажлыг удирдан зохион байгуулахдаа сүрхий нэгэн байжээ. Иймдээ ч “Бид нэг ангийнхан” номыг 2016 онд санаачилж гаргаж байсан байна. Тухайн үед хөвгүүд хөх, охид ногоон өнгийн дээл өмсдөг байжээ. Дээлний материал юу байх нь хамаагүй өнгө л таарч байвал энэ нь тэдний дүрэмт хувцас болдог байжээ. Охидын зүүдэг ковпрон ховор байжээ. Иймээс хоршоонд хэдэн цагаар нь оочерлож байж авдаг гэнэ. Эдний ангийнхан Монгол хэл, уран зохиолын багш Д.Дашдоржийгоо хэзээ ч мартдаггүй гэж дурсан ярив. Тэрээр шулуун шударга зантай, монгол ухаан, зан заншил, ахуйгаа эрхэмлэн хүндэтгэдэг, уйгаржин бичгээр маш гоё бичдэг, сайхан хүн байж билээ. Энэ хүнийг өнөөдөр бид эргэн дурсахгүй байж болохгүй хэмээж байлаа.

10 А-гийнхан урлаг спорт сурлагаараа хамгийн сайн мөртлөө сахилагагүй анги байжээ. Сурагчид анги дотроо хоорондоо өрсөлддөг байсан гэнэ. Багш нар журналаа бариад ороод ирэхэд би гурав авсан, дөрөв авсан гээд бүгд л гараа өргөөд асуугдана гэнэ. Аравдугаар ангиа Д.Толя алтан медальтай төгсөж байжээ. Энэ талаар Б.Мөнхжаргал гуай “Монгол хэл, уран зохиолын хичээлийн шалгалтад таслал алдаад сайн авч байлаа. Ингээд алтан медалиас мултарч, мөнгөн медальтай төгсөж байлаа. Дүн авна гэдэг чинь хатуу чанга байлаа шүү дээ. Аравдугаар ангиа төгсөөд Анагаахын их сургуульд элсэж орлоо. Нэг өдөр багш журналаа барьж орж ирээд хэн асуугдах вэ гэхэд, ганцаараа би гэж орилоод эвгүй байдалд орж байж билээ. Манай анги ингэж л өрсөлддөг байжээ” гэв.

Ангидаа математикаар толгой цохидог хүүхдүүдийн нэг нь Б.Батмөнх байжээ. Тэрээр багш нь самбартаа тоогоо бичээд дуусахад, хариуг нь хэлдэг байсан гэнэ. Мөн багш нь самбарт тоо бодоход араас нь алдааг нь хянаад явдаг хүүхэд байсныг ангийнхан онцолж байлаа. Тэрээр Улсын багшийн сургуулийг математикийн багш мэргэжлээр төгсөнө гэхэд ангийнхан нэг гайхдаггүй гэнэ. Одоо Булган аймгийн Хялганат суманд Холбооны салбарын эрхлэгчээр ажиллаж байгаа гэнэ.

10А ангийнхны дийлэнх нь салбарын тэргүүний ажилтан аж. Мөн дөрвөн дэд хурандаа төрөн гарсан бол 19 эмэгтэй алдарт эхийн одонгоор энгэрээ гоёсон байна.

Энэ ангийн Г.Эрдэнэтогтох нь Улсын Багшийн дээд сургуулийн Кино драмын ангийг төгссөн. Тэрээр драмын улсын академик театрт сургууль төгссөнөөсөө хойш тасралтгүй ажиллаж, тайз дэлгэцийн олон дүр бүтээжээ. Тодруулбал, “Говийн зэрэглээ”, “Сэрүүн дуганы мөхөл”, “Газрын үнэр” кинонууд, “Найрын ширээний ууц”, “Буцах хаяг”, А.П.Чеховын “Интоорын цэцэрлэг”, “Унаган хайр”, Баабарын “Бооцоо”, Д.Намдагийн “Далан худалч” зэрэг жүжгийн бүтээлүүдэд гол болон туслах дүрийг бүтээснээр үзэгчид андахгүй биз ээ. Мөн У.Мэндбаяр дөрөвдүгээр ангиа төгсөөд мал аж ахуй дээр гарч мал маллаж байгаад Улсын батлан хамгаалах төв нийгэмлэгийн жолоочийн дамжаанд суралцан жолооч мэргэжилтэй болжээ. Тэрээр Байдрагийн сангийн аж ахуй хувьчлагдсанаас хойш одоог хүртэл төрөлх сумандаа мал маллаж байгаа аж. Тэрээр “Алтан гадас одон”, сумын мянгат малчин, Улсын сайн малчин цол хүртэж байжээ.

Эдний анги цэргийн хоёр, цагдаагийн хоёр дэд хурандаа цолтой гэнэ. Үүнд Г.Сундуйсүрэн цэргийн дээд сургууль төгссөн. Цэргийн инженер мэргэжилтэй. Цэргийн байгууллагуудад дэд хурандаа цолонд хүртлээ ажиллаж байгаад өндөр настны тэтгэвэрт гарсан байна. Мөн дэд хурандаа Р.Лувсанноров ЗХУ-ын Хилийн цэргийн дээд сургууль төгссөн. 1998 он хүртэл хилийн цэргийн ангиудад ажиллаж байгаад тэтгэвэрт гарсан. Цагдаагийн дэд хурандаа Т.Ганбаатар Политехникийн дээд сургуулийг холбооны инженер мэргэжлээр төгссөн. Цагдаагийн байгууллагад хэв журмын тасгийн дарга, дэд дарга зэрэг ажлуудыг хийж байгаад 2007 өндөр насны тэтгэвэрт гарчээ. Мөн Дэд хурандаа Б.Цагаан Хэнтий аймгийн Цагдаагийн газрын эрүүгийн тасагт тасгийн дарга зэрэг ажлууд хийж байгаад тэтгэвэртээ гарсан байна.

Зарим хүүхдийн талаар дурсвал Д.Эрдэнэчимэг 1974 оноос Улаанбаатар хотын 17 дугаар сургуульд шилжин суралцжээ. Тэрээр холбооны өргөн нэвтрүүлгийн техникч мэргэжилтэй аж. Одоо “БАМАЦА” ХХК-ийн захирлаар ажиллаж байгаа гэнэ.

Б.Мягмарсүрэн Улаанбаатар хотын Худалдаа үйлдвэрийн дээд сургуулийг нягтлан бодогч-эдийн засагч мэргэжлээр, Удирдлагын академийг удирдлагын арга зүйч менежер мэргэжлээр тус тус төгссөн. Тэрээр Баянхонгор аймагт “Өгөөж мөрөн” ХХК-ийг үүсгэн байгуулж, өнөөг хүртэл захирлаар нь ажиллаж байгаа ажээ. С.Дэлгэрдорж МУИС геологи, уул уурхайн инженер мэргэжлээр төгссөн.Тэрээр одоо “Бүлээн даваа” ХХК-ийн захирлаар ажиллаж байгаа гэнэ. Геологийн тэргүүний ажилтан О.Наранцэцэг нь МУИС-ийг геологи, уул уурхайн инженер мэргэжлээр төгссөн байна. Одоо тэрбээр “Дархан цалам” байгууллагын захирлаар ажиллаж байгаа юм байна. Бас Монгол Улсын шүүгчийн “Тэргүүн түшээ”, Монгол Улсын дээд шүүхийн шүүгч, Монгол Улсын гавьяат хуульч О.Зандраа байна. Тэрээр МУИС-ийн Хууль зүйн дээд сургуулийг 1995 онд төгсжээ. Түүний салбартаа оруулсан хувь нэмрийг төр үнэлж Улаан тугийн одон, Алтан гадас одон хүртээжээ. Мөн Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан туг, Алтан гадас одонт, Хөдөө аж ахуйн болон газрын харилцааны тэргүүний ажилтан Л.Баяндалай энэ ангиас төржээ. Тэрээр Эрдэнэт үйлдвэрийн худалдааны нэгдлийн орлогч дарга, Орхон аймгийн газрын албаны дарга зэрэг албан тушаалуудыг хашиж байжээ. Тэгвэл Д.Толя ЗХУ-ын Ташкент хотноо Техникийн их сургуулийг инженер электроникч мэргэжлээр төгссөн байна. Тэрээр “Bit service” ХХК-ийн захирлаар ажиллаж, компьютерийн худалдаа, үйлчилгээ, хэвлэлийн үйлдвэрлэл эрхлэж байгаад АНУ-ын Чикаго хотноо амьдарч байгаа бөгөөд “Siemens”-ийн салбар электроникийн үйлдвэрт ажиллаж буй гэнэ. Нийслэлийн эрүүл мэндийн тэргүүний ажилтан Б.Мөнхжаргал нь анагаах ухааны дээд сургуулийг төгссөн байна. Хүний их эмч мэргэжилтэй.Одоо Улаанбаатар хотын Багахангай дүүрэгт ажилладаг гэнэ.

Мөн тэдний дунд мөр зэрэгцэн тоглож явсан А.Энхтайван, А.Батжаргал, Т.Нансалмаа, О.Шүрэнцэцэг, Ц.Магванрэнцэн, Г.Ганбаатар, Гомбодорж зэрэг долоон хүүхэд бурхны оронд одож, нөхдийнх нь сэтгэлд гуниг хурсан байна. Тэд “Хамтдаа туулж өнгөрөөсөн гэгээн тунгалаг дурсамж бүхэн сэтгэл зүрхэнд мөнхөд хоногшин байсаар байх болно” гэж дурсан ярьж байв.

10А ангийн 40 жилийн уулзалт өнгөрсөн оны арванхоёрдугаар сарын 7-нд Баянхонгор аймгийн Шаргалжуут суманд болсон байна. Ингээд дараагийн уулзалтаа энэ оны наймдугаар сарын 8-нд товложээ. Энэхүү “Нэг ангийнхан” булангаар эргэн уулзахын урилгаа түгээсэн юм.

Б.ҮРЖИГ

Зохиолч, соён гийгүүлэгч Лодонгийн Түдэв гуайг танихгүй монгол хүн нэгээхэн ч үгүй. Хөдөлмөрчийн туйл болохоор хөдөлмөрийн баатар, авьяастны дээд учир ардын уран зохиолч болсон хүн гэх мэтээр бичих түүнд үнэн балчирдана. Ерөнхийлөгчийн төлөө өрсөлдөж, Нобелийн шагналд Монголоос анх нэр дэвшиж байсан түүнд магтаал шиг хэрэггүй зүйл байхгүй. Оюутан ахуйд Очирбатын Дашбалбар багш маань аугаа гэхэд багадах эл эрхмийг баруун дөрвөн зам дээр байрлах С.Жамьянгаравын нэрэмжит Дорно дахины утга зохиолын дээд сургуульд урихад тэр хавийн “Гурван эрдэнэ”, Дорно дахины гүн ухааны сургуулийнхан гээд бараг мянгаад оюутан хурлын танхимд багтахгүй шахам цуглаж байсныг санаж байна. Хожим харин азтай тохиолоор эрдмийн оргилд гарсан мэргэдийн дээд сайн оюутаас өдрийн хугас үгийг нь сонсох завшаан тохиосон юм. Тэр өдөр бол 2006 оны аравдугаар сарын 19-ний пүрэв гараг байж. Ажиллаж байсан “Улаанбаатар таймс” сонины хойморт дэлхийн шилдэг зуун зохиолчийн нэг Л.Түдэв гуай уригдсан юм л даа. Их сэтгэгч тэрбээр өнөө цагийн өнгө төрхийн талаар сэтгэл оюуны ертөнцдөө буулгаснаа бид бүхэнд тэгэхэд илэн далангүй нээн гаргаж байсан билээ. Л.Түдэв абугай тэр өдөр ерөнхий эрхлэгч Жүмпэрэлийн Саруулбуянд нэгэн содон сонирхолтой зүйлийг эрхэмлэн гардуулсан нь Оросын их зохиолч Максим Горькийгоос Монголын сэхээтнүүдэд бичсэн захидал байлаа.

Захидлыг зүгээр ч нэг өгчихсөнгүй. Идэвхтэй зарчмыг номлосон захидлын утга өнөө цагт хуучраагүйгээр үл барам дахин сэргээн харах цаг болсныг тэрээр сануулж, Горькийн захидлын орос, монголоор эмхэтгэсэн нугалбарын ард “Ж.Саруулбуянд. Таны эрхлэн гаргаж буй “Улаанбаатар таймс” сонины нагац ах “Известия Улан-Батор хото” сонинд 1925 оны хавар буюу өдгөөгөөс 80 жилийн тэртээ Максим Горькийгоос Монголын сэхээтнүүдэд бичсэн захидал хэвлэгдсэний дурсгалд мөнхүү захидлыг өргөн барив. Л.Түдэв” гэж гарын үсгээ зуран гүн хүндэтгэлтэйгээр өгсөн бүлгээ. Дараа нь тэрээр соёлын гавьяат зүтгэлтэн, доктор Ж.Саруулбуян, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, нэрт шог зураач Цэвэгийн Байды, ерөнхий эрхлэгчийн орлогч Н.Ариунтуяа, сэтгүүлч Г.Идэрхангай, яруу найрагч Г.Сонинбаяр нарт идэвхтэй зарчмаар замнаж ирсэн монголчууд өнөөдөр яагаад идэвхгүй зарчим баримтлах болов оо гэсэн сэхээрэлт санаагаа тайлбарлаж, мөхөс миний бие тэмдэглэж авчээ. Л.Түдэв гуай “Тэртээ алс Итали орноос Максим Горький наян жилийн өмнө монголчуудын захидалд хариу өгөхдөө “идэвхтэй зарчмыг номлох” зөвлөгөө өгсөн билээ. Бас дээр нь нэмж “номой чөлөөг хүсэх биш харин жинхэнэ эрх чөлөөг хүссэн зүйлийг” орчуулж, бичиж байхыг их зохиолч Максим Горький зөвлөж билээ. Энэ бол зөвхөн Монголд ч биш бүх нийтийн зарчим юм.

Монголын сэхээтнүүд тэр зөвлөгөөг үйл ажиллагааныхаа удирдлага болгож далан жил дагаж мөрдсөн нь оноогүй биш оносоон. Ямар ч гэсэн далан жил буюу бие хүний нэгэн насны нүүрэн дээр монгол хүн газраас сансарт хүртэл цойлсон. Мориноосоо моторт хөлгийн жолоонд шилжиж, эмээлээсээ аэрплаанд суусан. Үнсэн самбараа цахим дэлгэцээр сольсон. Өөхөн дэнгээ өндөр хүчдэлээр сольсон. Өргөө гэрээ өнөр айл болгосон. Өвчин эмгэгээсээ өргөн түмнээр салсаан.

Зах, дэлгүүр, буудал, баар гэдэг “идэвхгүй зарчмын салбар”-ууд ноёрхлоо

Түдэв гуай ширээн дээр буй цэвэр ус авч хоолой чийглэнгээ цааш хүүрнэв. “Гэвч өнөөдрийн Монгол ямар байна? Замаас хадуурлаа гэж ахас ихсээ өөчлөөд замын дундаас буцаж эргээд зах зээл рүү очсон. “Бараан зах” гэж хуучин нийслэлд байсан нь үгүй болсонд халаглаж “бараан зах” байгуулахаар ганзагын наймаанд гарцгаасан. Ганзагалж багтахгүй болохоор нь чингэлгийн наймаанд шилжсэн. Ахмад үеийнхний буянаар чингэлэг тээх төмөр замтай байгаадаа аз болсон. Нийслэл хот маань мухлаг, ТҮЦ, баарын, дэн буудал, мөрийтэй тоглоом, хятад ший яанзны төв болж улмаар Гоголийнхоор бол “Сорочины яармаг”, Лу Синийхээр бол “Ганжуурын яармаг” хойд дүрээрээ залрах нь тэр. Энэхүү дурдсан зах, дэлгүүр, буудал, баар гэдэг нь “идэвхгүй зарчмын салбар”. Хэн нэгний, ихэвчлэн гадаадын бэлэн үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнийг хямдавтар аваад (голдуу илүүдэл бүтээгдэхүүн) үнэ нэмж эх орон нэгтэндээ худалдаалж мөнгө олох, эсвэл явуулын хүнд түр орогнол, ор дэр олгож мөнгө олох, үгүй бол саваагүйчүүдэд архи, дарс зарж халаасыг нь хоослох “ажилтайн” хувьд “идэвхгүй зарчмын аж ахуй” юм. Ийм маягийн амьдралыг ахмад үе маань “зах зээлийнх” гээд яг онож хэлсэн нь өрнөдийн “рыночная экономикиа” гэдэгтэй дүйж очмогц л бэлэнчлээд л тэр нэр томьёог Монголын түшмэдүүд үг дуугүй, бодлого эргэлзээгүй авч хэрэглэснээрээ “социализм”, “коммунизм” гэдэг нэр томьёог “өргөж” авсантай арга барил нь ихэр юм. “Одоо манайх ямар нийгэм байгуулж байна” гэж сонгогчид нэр дэвшигчээс асуухад тэд нэгэн дуугаар зах зээлийн, эдийн засгийн нийгэм гэж хариулцгаадаг. Гэтэл, “Үндсэн хууль”-д нь “…хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм цогцлуулна…” гээд бичээд тунхаглачихсан байдаг” гээд бидэн рүү нухацтай харж байсныг санаж байна.

Хэрэглэж сурсан ч хийж чаддаггүй үндэстэн болох арчаагүй тавиланд унах вий

Бид Л.Түдэв гуайг урихдаа зөвхөн өөрийнх нь тааллын сэдвээр сонсоно гэсэн болохоор үнэндээ уран бүтээл болоод өөрийнх нь тухай лавлаж чадаагүй. Тэрээр цааш нь “Зах зээлийн харилцаа хэзээ ч хүмүүнлэг байж чадаагүйг тийм харилцаа өндөрт гарсан гэдэг барууны орнууд хоёр зуугаад жилийнхээ түүхэн сургамжаар ил тод харуулчихаад байгаа. Гадаадын илүүдэл, өргөн хэрэгцээний аль ч бүтээгдэхүүн манайд уул нутгийнхаасаа заавал өндөр үнээр зарагдаж байгааг нуултгүй. Үүнийгээ өмгөөлөх бамбай ч бэлэн бий. Газар нутаг хол, тээврийн зардал өндөр, татвар ихтэй гээд элдэв шалтаг заагаад худалдан авагчийн амыг таглаж орхино. Хамгийн наад захын эмийн зүйл гэхэд л уул газраа таван доллар, манайд ирэхээрээ хоёр гурав нугалаад 15-20 мянган төгрөг байх жишээтэй. Энэ бүхнийг үл өгүүлэн давтан өгүүлэхэд манай нийслэл хотын сүүлийн 15 жилд шинэчлэгдсэн гээд байгаа бүх л гоёл чимэг, гуанз, дэлгүүр, баар цэнгээний газар, зочид буудал, зах зээл, банк хүртэл цөм л үйлдвэрлэгч салбар биш “идэвхгүй зарчмын аж ахуй” шүү дээ. Мөнгө хүүлдэг, хүүдийлдэг талаа л “идэвхтэй” гэж тодорхойлохгүй бол өөр тодотгол эдгээрт байхгүй. “Идэвхгүй зарчмын энэ салбарууд” “идэвхтэй зарчмын” бүтээн байгуулагч салбарыг аажмаар залгиж байгаа нь илэрхий. “Үйлчилгээний нийгэм”, “Хэрэглээний эдийн засаг” гэж номын үг хаялаа ч гэсэн энэ нь үнийг хөнгөлөх үйтэн хуар болж чадахгүй. Хүний бэлтгэсэн хоол хүнс идэж, харийн үйлдвэрийн хувцас өмсөн гоёж, хувь хүн нэгэн насыг элээх болно. Гэвч, нийгэм тэгэх гэвэл нэг л өдөр “хэрэглэж сурсан ч хийж чаддаггүй” үндэстэн болох арчаагүй тавиланд унах болно. “Тэд хэрэглэж амтшиг, бид хийж хожноо” гэдэг дотор ухаантны холын бодлогын золиос болохгүйн тулд оруулах (импорт) шуналыг “гаргах” (экспортлох) бодлогоор залуурдах, “идэвхгүй зарчмын” салбарыг “идэвхтэй зарчмын” салбараар хөтлөх хэрэгтэй болжээ” гээд санаа алдсан сан.

Эрх баригчид “идэвхгүй зарчмын” гурвалсан мориноос буудаг ч үгүй, сольдог ч үгүй давирсаар…

Монгол Улсад “идэвхгүй зарчмын бодлоготнууд” төр барьсаар байна. Өөрөөр хэлбэл “идэвхгүй зарчмын өвчин” толгойд нь архагшин ужгирчээ. “Идэвхгүй зарчим” дээр маань ноёлжээ. Үүний илрэл нь манай төр засгийн эрх баригчид “идэвхгүй зарчмын” гурвалсан мориноос буудаг ч үгүй, сольдог ч үгүй давирсаар өнөөг хүрлээ. Тэр гурван зээрд нь гадаадаас авах зээл, тусламж, хандив гурав юм. Зээл авах гэдэг нь бэлэнчлэх сэтгэлгээний үндсэн илрэл, тусламж гуйх нь бүүр ч идэвхгүй, алгаа тосон арчаагүйдэх, хандив гуйх нь мөн л нэг тэрэгний өрөөсөн дугуй юм. “Идэвхгүй зарчмын” энэ гурван аргыг огт хэрэглэхгүй явдаг улс орон ховор. Гэхдээ манайх шиг алга тосож авсан юмандаа эзэн болж, ажил хэрэг бүтээж чаддаггүй “бүхлээр” нь гулигуулчихдаг улс орон бас ховор оо. 1991 оноос хойш манайхны авсан гадаад зээл нэг тэрбум ам.доллараас хэтрээд дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 90 хувиас давчихаад байгаа нь “төрийн түгшүүр зарлах” хэмжээнд хүрчээ гэсэн үг шүү дээ. (Эл тоо баримт 2006 оных гэдгийг анхаарна биз. Л.Б) Зээл авах үед сайхан мэт санагдавч авсан тэр мөчөөсөө эхлээд нэр нь өөрчлөгдөн “өр” болдгийг мөнгө зээлж, зээлдүүлж үзсэн хэн бугай ч мэдэх зүйл. Тэр бүхнийг харгалзахгүйгээр Монголын төр засгийн мэдэлтнүүд улсынхаа нэр, ард түмний нэр бариад л жил тутам 330 саяас доошгүй ам.долларыг донор (өглөгч) орнуудаас зээлсээр ирлээ. Тэтгэвэр тусламж хүссэн иргэдээ “бэлэнчлэх” сэтгэлгээтэй гэж зандарчихаад УИХ-ын танхим, Засгийн газар, яам тамгын өндөр сэнтийд гэдийсхийн суугчид өөрсдөө “бэлэнчлэх” сэтгэлгээний бүх төрөл зүйлээр “шүдээ хүртэл зэвсэглэчихээд” хэнэггүй царайлсаар он цагийг элээж байгаа нь монгол эмгэнэл юм даа. “Идэвхгүй зарчмын” дэд хэлбэр нь гадаадын хөрөнгө оруулалт, элдэв гоё нэртэй төслүүд юм. Хэчнээн ч төсөл Монголд “хэрэгжив” дээ. Даанч тэдгээрийн “үр хүүхэд” гэж тоймтой юм харагдахгүй байгаа нь “хусран байдас” гэж нэрлэхэд төслүүдийн нэлээд хэсэгт зохихоор болжээ.

“Түшмэдийн цомхотгол” хийж, цахим засаглалд шилжих хэрэгтэй болжээ

Толгойд маань “идэвхгүй зарчим”, “бэлэнчлэх сэтгэлгээ” нэгэнт бугшчихсан болохоор гар хөл ер нь доод тал маань мөн л энэ өвчнөөр өвчилж орхижээ. Нийгмийн бүүр доод давхарт бол “идэвхгүй зарчмын” илрэл нь хөдөлмөрийн бус орлогоор амьдрах тусгай сургууль болон хувирчээ. Түшмэдүүд авлига авна. Өгөхгүй бол хүнд суртал гаргана, боож, хавчина, сунжруулна, дарамтална. Манайдаа ахадсан олон яамд байхад тэдний хэрэгжүүлэх агентлагууд гэж бас нэг давхардсан илүүдсэн дээлтнүүд мөн л цөөнгүй байна. Тэднийг ажилтай бас “авлигатай” байлгахын тулд аливаа ажил эрхлэх гэсэн иргэдэд зөвшөөрөл, магадлал олгох “эрхээр” хангаж өгсөн тогтолцоо нэгэнт архагшин буй болсон. Цахим засаглал байгуулах бололцоо бүрдэж байхад ч гэсэн ядаж сонгуулийн үеэр иргэдээ толгой дараалсан тооцоог нь санах байгууламжид хийчих идэвх алга. Хамгийн хашир томоосоо эхлээд намууд ч гэсэн гишүүдийнхээ цахим бүртгэл хийж хөтөлдөггүй мөртлөө хандив авах эрхээ хуульчлаад авчихсан сууж байдаг. Олон мянган түшмэд долоо хоногт дөрөвхөн өдөр алдаг оног ажиллаж тав дахь өдөр “Баасан эгчийнд” айлчлаад зургаа, долоо дахьд нь найрлаад нэг дэх юм уу даваа гаригийн үдээс өмнө “шараа тайлах” арга бодоод сууж байдаг нь нуултгүй болсон зүйл. Тиймээс “түшмэдийн цомхотгол” хийж цахим засаглалд шилжих хэрэгтэй болжээ.

Хогийн асуудал эрхэлсэн яамтай болъё

Хэрэглээний, бэлэнчилгээний хэвшил тогтож буй нийслэлд хогийн асуудал эрхэлсэн яам шинээр хэрэгтэй байна. Хогийн сайд хүртэл барууны оронд байдаг гэдэг. Хогийг алт мөнгө болгох ажил эрхлэх юм бол тэр харин “идэвхгүй биш идэвхтэй зарчмын” яам болох юм даа. Ядуурсан зарим хүмүүсийн, ялангуяа хөдөөнөөс нийслэлд ирэгсдийн “идэвхгүй зарчмын сэтгэлгээ” хотын хог дээр “ажиллахад” аргагүй хүргэж байна. Бэлэн хог түүж, лааз, шил мэтийн юмаар хэдэн төгрөг олоод өдрийн хоолоо залгуулахад буруу юм юу байхав. Харин хогчдын хүчийг нэгтгээд зохион байгуулалтад оруулах, зориулалтын хувцас хунар, тоног төхөөрөмжөөр хангаад, хог ангилах сургалт явуулаад тусгай цэгт хог хүлээн авч, тэр дор нь ажлын хөлс өртгийг бэлнээр өгдөг байгууллага буй болгоогүй нь нийгмийн хамгаалал манайд ямар байгаа, хүмүүнлэг сэтгэлгээн дээрээ хичнээн ядуурсныг л гэрчилж буй хэрэг. Хог ухагчид бол бас ч хөдөлмөр эрхэлж байна. Гэтэл хулгай дээрэм хийдэг, залилан мэхлэх аргаар бусдыг шулдаг, тонодог этгээдүүд манай нийслэлд улам олширч арга мэх нь улам нарийсаж нийгмийг айдас түгшүүрт живүүлэхэд хүрч буй нь хөнгөн бузар аргаар хөлжих гэсэн “идэвхгүй зарчмын” бас нэгэн гажиг юм. Ажилгүйдлийг арилгах тухай амлалт уриалга өгчихөөд юу ч хийдэггүй “үгээр идэвхийлж, үйлдлээр үл идэвхийлэгч” засаглалын хомсдолын бас нэг гай нь энэ юм.

Түдэв гуай ийн үнэт сургаалиа айлдсаны дараа бидний асуултад хариулж билээ. “Та хэрэглэж сурах яахав, хийж л суръя гэдэг хүн” гэхэд “Хэрэглэхээсээ илүү хийж бүтээх сэтгэлгээг хөгжүүлмээр. Манайх газар нутаг томтой, нүүдлийн мал аж ахуйн орон. Өмнөд Монгол БНХАУ-ын хүн амын сүү, сүүн бүтээгдэхүүний хэрэгцээг бүрэн дааж байна. Тэгэхэд манайх гаднаас жилд 900 тн хуурай сүү оруулж ирж, ард түмнийхээ халаасыг тэмтэрч байгаа нь нөгөө л бэлэнчлэх сэтгэлгээний бэлэн загвар биш үү. Монгол зөвхөн малынхаа эвэр, туурай зэрэг түүхий эдийг гадаадад гаргахад л баяжна” гэсэн бол “Хэрвээ та Ерөнхийлөгч болсон бол юу хийж хэрэгжүүлэх байв” гэсэн асуултад “Би “Өрх бүр үйлдвэр, хүн бүр үйлдвэрлэгч” гэсэн зүйлийг гол мөрийн хөтөлбөрөө болгож байсан. Үүнийг л манайд хэрэгжүүлбэл хөгжих замдаа орно. Орост захын нэг эмгэн л хэдэн зөгий тэжээж байдаг. Гарлага, зарлага гараад байх юм байхгүй. Энэ чинь л өрхийн үйлдвэрлэл” гэж аман дээр атын тавхай тавьж байсан.

Түдэв гуай цааш нь “Цагтаа бид эх орондоо үгүй ядахнаа гутлаа хийдэг байлаа. Гэхдээ гадны технологи, гадны санаа бодлыг зээлдэж байсан учраас уналтад ороод хийж чаддаг юмаа хийж чадахаа больсон нь дэндүү гунигтай. Гутал, хадаас мэт ойр зуурын зүйлээ хийгээд сурчихвал хөгжил тэр. Гутал гэснээс гудамжинд алхаад явж байхад алхаар тогшиж байгаа юм шиг тог тогхийсэн чимээ гарахаар харахад л сүрхий сүрхий өндөр өсгийтэй гутал өмссөн бүсгүй явж байх. Монгол бүсгүйчүүлд европын урт хөлтнүүд өмсөхөөр зориулагдсан зүйл бие махбодийн хувьд ч яаж таарахав дээ. Хүн харахад их сайхан ганган хүн болох гэж байгаа юм биз дээ. Гэтэл ийм өндөр өсгийт өмссөнөөр бөөр муудаж байна. Сав нь гажиж, үргүй болох тохиолдол ч байна. Нуруу нугасаар дамжсан доргионд тархи, төв мэдрэлийн тогтолцоо ч гэмтдэг. Мэдэхгүйн харгайгаар насаараа гэмших зовнилын үрийг тарьж байна” гэж ярьж байсан нь өнөө ч чихнээ сонсогдох шиг болном. Тэр өдөр Л.Түдэв гуай бидэнтэй санааныхаа уг дахь бүхнээ уудлан ярихдаа нийслэлийг Хархоринд шилжүүлэх хэрэгтэй гээд Бразили улс нийслэлээ Сан-Паулогоос Рио-Де-Женейро руу нүүлгэсэн жишээг дурдан, дэд бүтцээ хөгжүүлчихвэл аялал жуулчлал дагаад мөнгө аяндаа урсаад ороод ирнэ гэх мэтээр удаан хүүрнэлдэж билээ.

Монголын Бүрэн эрхт төлөөлөгч Эрдэнэ Батхаанд

Хүндэт Эрдэнэ Батхаан

Таныг нэн сонирхолтой захидал илгээсэнд үнэн зүрхнээс Танд талархана. Монголын сэхээтний гүйцэтгэхээр тавьсан зорилго хэдий их бөгөөд хэцүүг Та надад тодорхой мэдрүүлж өгөв. Та, мөн Таны нөхөд зориг төгөлдөр байхыг үнэн зүрхнээс хүсэн ерөөе. Та нарын чухал их хэрэг үүсгэсэндээ итгэх итгэл тань насан туршид бат орштугай. Монголын сэхээтэн Та нарын эрэлхэг шийдэмгий эхэлсэн ажлаас илүү чухал бөгөөд хэцүү ажил ертөнц дээр байхгүй. “Манай хүч төдий л их биш” гэж Та бичиж байна. Энэ бол Та нарыг зовоох ёсгүй. Учир нь хүчний тоо чухал биш, чанар чухал шүү. Хэдэн арван шийдэмгий хүний хүчээр оросын үй түмэн номой тариачид шинэ амьдралд дэвшиж буйг Та нар бэлхнээ мэдэх биз.

Оросын уран зохиолыг монгол хэлэнд орчуулахдаа ямар зарчмыг баримтлах вэ гэж Та нар асууж байна. Энэ асуултад Та нарыг хангаж чадахуйц яв цаваар би хариулж чадна гэж үү дээ? Гэвч Монголын тухай миний уншсан номыг баримталж, монгол хүний сэтгэлийн тухай миний бодоход Таны ард түмэнд идэвхтэй зарчмын номлол ялангуяа тус бололтой. Бүх олон ястанд хүртээх зохистой сайн сайхан юм гэж Европт юу байдаг болбоос тэр цөм аж амьдралаа идэвхтэй зохиодгийн ачаар бүтжээ. “Хүсэл бол зовлонгийн үүсэл” гэж бурхан номложээ. Европ бол чухамхүү нэгэнт олдсон зүйлээс ямагт дээр сайныг олохын тул тохиолдох зовлонгоос огт айдаггүй байсан учраас, шинжлэл, урлаг, техникийн талаар дэлхий дахины бусад улсаас ихэд урагш дэвшжээ.

Европ бол өөрийн ард түмний шударга чөлөөг эрмэлзэх сэтгэлийг өрнүүлж чадсан юм. Гагц үүний тул түүний олон гэм нүглийг бид уучилж болно. Монголын ард түмнийг Европын байдал ба түүний олон түмний одоо цагийн хүсэлтэй танилцуулахаар европ зүгийн номоос идэвхтэй зарчим ухааны шургуу дүрийг илт үзүүлсэн бөгөөд номой чөлөөг хүсэх биш, харин жинхэнэ эрх чөлөөг хүссэн зүйлийг шилж орчуулбаас зохих болов уу гэж би санаж байна. Шинжлэх ухааны хүмүүс: Пастер, Фарадей юм уу, Франклин, Гарибальди гэх мэтийн хүмүүсийн намтар их ашигтай байх болов уу гэж би бодож байна. Тиймэрхүү намтар бол хүмүүжүүлэх талаар уран зохиолоос дутуугүй чухал юм.

Уран зохиолоос бол эрх чөлөө, шударга үзлийг удирдлага болгодог хүний баатарлаг үйлсийг хамгийн хурц тод харуулсныг нь сонгож авах хэрэгтэй. Энэ талаар хамгийн илүү тохиромжтой номыг одоогоор нэрлэхэд над хэцүү байна. Гэхдээ Та нар хүсвэл би бодож байгаад тиймэрхүү номын жагсаалтыг гаргаж өгье. Одоогоор Таны захидалд хариу бичихийг яаравчлан Танд ба Таны нөхдөд сэтгэлээр сэтгэлээр сэргэлэн, өөртөө итгэлтэй байхыг дахин хүсэн ерөөе.

М.Горький

1970 оны Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцсон тамирчид

МУБИС-ийн дэд профессор, гавьяат багш Д.Халзантай ярилцлаа.

-Волейболын багш дасгалжуулагч болж байсан түүхээс тань ярилцлагаа эхлүүлье?

-Би нийслэлийн 12 дугаар дунд сургуулийг төгссөн. Тус сургуулийн биеийн тамирын багш нар волейбол сайн тоглодог байсан нь энэ спортод татагдахад нөлөөлсөн л дөө. Я.Дамбасүрэн гэж волейбол их цэвэрхэн тоглодог хүнээр анх заалгуулж энэ спортод хөл тавьж байсан түүхтэй. 1966 онд Биеийн тамирын дээд сургуульд ороод 1968 онд улсын шигшээ багт бэлтгэл хийж тамирчин, дасгалжуулагч болсон.

-Тухайн үеийн Монголын волейболын шигшээ багт гаднын мэргэжилтнүүдийг урьж ажиллуулдаг учраас хүчирхэг байсан гэсэн. Энэ талаар ярихгүй юу?

-Манай баг анх 1966 онд Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцож байсан. Тухайн үед Ардчилсан Солонгосоос Ён Ен Бо гэж мэргэжилтэн ирж Монголын шигшээ багт гурван жил ажилласан. Энэ хүнээс Азийн тоглолтын арга барилыг суралцаж авсан даа. Тухайн үед Монголын волейболчид тив, дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд тогтмол оролцдог байсан. 1970 оны дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд 24 багаас 16 дугаар байр эзэлж байлаа. 1970 оны дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд манайхан АНУ-ын багийг ялж байсан түүхтэй. Хожим нь АНУ-ын баг 1988 оны Сөүлийн олимпт түрүүлж байсан.

-Та 1971 оноос волейболын спортын багш, дасгалжуулагчаар ажиллаж эхэлсэн гэсэн. Ажлын гараагаа хаанаас эхэлж байв?

-Би 1971 онд Дорноговь аймагт волейболын спортыг хөгжүүлэхээр очиж анхны шавь нартайгаа ажиллаж байлаа. 10 жилийн хүүхдүүдийг бэлтгэж улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцож эхэлсэн. Эхний жилүүдэд хотын багуудыг арай дийлэхгүй ихэвчлэн дөрөвдүгээр байр эзэлнэ. Харин 1978 оны улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд “Алдар” нийгэмлэгийн багийг хожиж анхны хүрэл медалиа зүүж байлаа. Тухайн үеийн “Алдар” чинь байнгын бэлтгэл сургуулилттай хамгийн хүчирхэг багуудын нэг байсан. Дорноговийн охидын баг есөн жилийн хугацаанд улсын аваргаас хоёр удаа хүрэл медаль хүртэж багшийгаа баярлуулсан шүү. Анхны шигшээ багийн гишүүн Базарсад маань Хэнтийн Батширээт рүү очиж хүүхдүүдийг багаас нь бэлтгэж улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд ирж мөнгөн медаль хүртэж байсан удаатай. Т.Оюундэлгэр, Я.Энхмаа гээд олон улсын хэмжээний мастерууд чинь Базарсадын гарын шавь нар байхгүй юу. Бид чинь сүүлдээ бэлтгэсэн шавь нараараа өрсөлддөг болсон. Тэр үеэ эргээд бодоход сайхан байдаг юм.

-Та шавь нараа ямар арга барилаар бэлдэж байсан бэ?

-Бид өндөр зэрэглэлийн тамирчныг яаж бэлтгэхийг Ардчилсан Солонгосын багшаас суралцсан, дэлхийн шилдэг багуудтай өрсөлдсөн туршлагадаа тулгуурлаж бэлдсэн дээ. Би шавь нарынхаа зөвхөн спортын ур чадварт нь бус соёл, боловсролд нь давхар анхаарал тавьдаг байсан. Спорт чинь залуу насны ажил. Тамирчин зодог тайлсны дараа олон жилийн амьдрал байдаг учраас эрдэм боловсролд нь анхаарах нь багш хүний үүрэг.

-1979 онд та улсын шигшээ багийн дасгалжуулагчаар томилогдож ажилласан гэсэн. Шигшээ багаа хэрхэн бүрдүүлж байв?

-Тухайн нөхцөлд улсын шигшээ багийн бүрэлдэхүүнд тоглоход ур чадвараар тааруу ч цаашид өсөх ирээдүйтэй нэг үеийн залуучуудыг сонгож бэлтгэл хийлгэж шигшээ багаа бүрдүүлсэн. Энэ залуустайгаа 1994 онд Азийн наадамд оролцож байсан.

-1970 оны дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцоод ирэхэд нь шигшээ багийг татан буулгасан гэсэн бил үү. Энэ талаар яриач?

-Эрэгтэйчүүдийн шигшээ баг анх 1966 онд байгуулагдаж байсан түүхтэй. Тэр жилийн дэлхийн аваргын өмнө ЗХУ-ын хотуудаар явж нөхөрсөг тоглолт хийж тэмцээний бэлтгэлээ хангаж байсан. Харамсалтай нь багийн гол тамирчид бэртэл авч амжилттай оролцож чадаагүй. 1970 онд Болгарт зохиогдсон дэлхийн аваргад манайхан Герман, ЗХУ, Тунис, Гвиней гэсэн улсуудтай нэг хэсэгт орж өрсөлдсөн. Манайх Гвинейг хожоод Тунист ялагдчихсан. Маргааш нь харин Тунис Гвинейг хожоод манайх хэсэгтээ гуравдугаар байр эзэлж 9-16 дугаар байрын төлөө өрсөлдөх боломж нээгдсэн л дээ. Тэмцээнээ амжилттай өндөрлүүлээд нутагтаа иртэл шигшээ багийг татан буулгах шийдвэр гаргасан байсан. Тухайн үед бөхийн тамирчид ганц нэг медаль авчихдаг байсан учраас медаль авах ёстой гэж хандсан хэрэг л дээ. Ингээд волейбол хөгжиж эхэлж байхад нь шигшээ багийг татан буулгаснаар олон улсад өрсөлдөх боломжгүй болсон. Биеийн тамир, спорт хорооны орлогч дарга Цэрэндаш, дүү Цогнэмэхээ дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд явуулсан нь татан буулгахад нөлөө үзүүлсэн юм билээ. Цогнэмэх чинь багийн түлхүүр тоглогчдын нэг байхгүй юу. Энэ багт хамт тоглож явсан нөхдөөс маань өнөөдөр гурав нь амьд сэрүүн аж төрж байна даа.

-Эргээд хэдэн оноос олон улсын тэмцээнд өрсөлдөж эхэлсэн бэ?

-Олон улсын тэмцээнд оролцолгүй 24 жил завсарлаад 1994 онд Японы Хирошимад болсон Азийн тоглолтод оролцоход тэнцүүхэн өрсөлддөг байсан багууд маань ур чадвараар хол тасраад явчихсан байж билээ.

-Бэлдсэн шавь нарынхаа талаар ярихгүй юу?

-Би Монголын волейболын спортын үе үеийн шилдэг тамирчдыг бэлтгэж гаргасандаа баярлаж явдаг юм. Миний шавь нар өнөөдөр надаас хэд дахин илүү дасгалжуулагч болоод мандаж явааг нь хараад бахархах сэтгэл төрнө. Монгол Улсын гавьяат дасгалжуулагч Д.Баасансүрэн шавь маань “Эрчим” клубийг амжилттай удирдаж хажуугаар нь шигшээ багийг дасгалжуулж байна. Миний гарын шавь Г.Баярсайхан, Л.Баатархүрээ нар маань Монголын дээд лигийн “Хасу Мегастарс”, “Уурхайчин” зэрэг шилдэг багуудыг дасгалжуулж өнөө цагийн шилдэг тамирчдын залгамж халааг бэлтгэж байна. Мөн хөдөө орон нутагт Г.Баярсайхан, А.Ханддож, Б.Уранчимэг нарын шавь нар маань волейболын спортын хөгжилд гар бие оролцож байна. Ч.Хулан, О.Наранбаатар нар маань МУБИС, “Мон-Алтиус” биеийн тамирын дээд сургуулиудаас оюутан тамирчдыг бэлтгэж байгаа. Р.Тамир гэж шавь маань “Ноён” клубт тоглож байгаад одоо Хэнтий аймгаас шилдэг волейболчдыг бэлтгэж байна.

-Бэлтгэсэн шавь нарынхаа эсрэг өрсөлдөж байсан уу?

-Шавь нарынхаа эсрэг тоглох хамгийн хэцүү. Бэлдсэн шавь нар маань бүрэн боловсроод өөр байгууллагад орж тоглоно. Тэд маань шинээр бэлдэж байгаа шавь нарыг маань “арчаад” өнгөрнө шүү дээ. Тэр үед надад хэцүү байдаг ч энэ зэрэглэлийн шилдэг тамирчдыг бэлтгэж гаргасандаа баярладаг юм.

-Шавь нараас тань танд барьж байсан хамгийн том бэлэг юу вэ?

-2000 онд Азийн аварга шалгаруулах тэмцээн Улаанбаатарт зохион байгуулагдсан. Энд дасгалжуулж орсон эмэгтэй баг тамирчид маань мөнгөн медаль зүүж намайг их баярлуулсан даа. Надтай хамт дасгалжуулж байсан Японы мэргэжилтний байгуулсан гавьяаг дурдах хэрэгтэй байх. Дэлхийд алдартай Японы волейболын хэв маягийг манай шигшээд суулгаж өгч том гавьяа байгуулсан.

-Та Монголын волейболын спортын хөгжлийг яаж харж байна?

-Америк, ОХУ зэрэг дэлхийд волейболын спортоор тэргүүлэгч гүрнүүд шиг системтэй бэлтгэл сургуулилт хийлгэвэл Монголын баг олимп, дэлхийн аваргын хэмжээнд өрсөлдөнө. Хүүхдүүдийг багаас нь системтэйгээр бэлтгээд өгвөл монголчууд ямар ч спортын төрөлд авьяастай. Эцэг эхчүүдэд өсвөр насны хүүхдийг ямар нэгэн спортоор заавал хичээллүүлж, өөрийн гэсэн сонирхолтой болго гэж зөвлөмөөр байна. Хүүхэд өсвөр насандаа өөрийн гэсэн сонирхолтой байхад аливаа хорт зуршилд татагддаггүй.