Month: May 2018

ГЭРЭЛ ЗУРГИЙГ Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Тав дахь өдрийг “Баасан эгчийн төрсөн өдөр” гэж ёгтлох болсон. Өнгөрөгч баасан гаригт Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, МЗЭ-ийн шог хошин, баримтат уран зохиолын Үндэсний төвийн гишүүн, ахмадын зөвлөлийн тэргүүлэгч, Монголын зохиолчдын эвлэлийн шагналт зохиолч, яруу найрагч Нацагийн Даваадашийнд үдэв. Даваадаш гуайг зохиолчид Тангадын Галсангийн төөрч төрсөн дүү гэх нь бий. Учир нь тэр хоёр эцэг эхээс заяасан хамар гээч уулаараа хамаатан садан юм байж. Эрхэм зохиолчийн унасан газар угаасан ус гэвээс Сайн ноён хан аймгийн Сайн ноёны хошуу, ардын хувьсгалаас хойш Ханхөгшин уулын хошуу хэмээгдэж байсан Өвөрхангай аймгийн Уянга сум аж.

Өвгөн бичээч Монгол Улсын анхны Ерөнхий сайд, хошой чин ван, Сайн ноён хан Төгс-Очирын Намнансүрэнгийн мэлмий гийсний 140 жилийн ойд зориулан “Түүхэн бичвэрийн чуулган” хэмээх намтар, үйл хэрэг, өвөг дээдэс, удам судрынх нь тухай томоохон номыг саяхан хэвлүүлжээ.

Тэрчлэн “Өвөрхангайн дарагдсан эрхмүүд” хэмээх ботийг гаргаснаа дэлгэн барьж байна. Даваадаш зохиолч үүрийн жингээр босож ширээнийхээ ард суудаг үнэхээр хөдөлмөрч нэгэн гэдэг. Тийм ч учраас түүний хөдөлмөр бүтээлийг үнэлж Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын зуун жилийн ойгоор соёлын гавьяат зүтгэлтэн цолыг олгосон аж. Түүний аав Батжанцангийн Нацаг арваад настайгаасаа Сайн ноёны хүрээнд шавилан суусан унзад хүн байж. Уянга сумын цуутай эрээн модны артелийг Жамцын Чулуундорж гэдэг лам хүн 1938 онд байгуулахад гишүүнээр элсэн нарийн мужаанаар ажилд орсон байна.

Гучин есөн онд улс төрийн хилс хэрэгт хэлмэгдэж аймгийн До яамны хэлтэст байцаагдаж хоригдож байжээ. Улсын прокурорын газрын 1999 оны 46 дугаар тогтоолоор цагаатгагдсан түүхтэй. Нацаг гуай Дамбын Адьяа хэмээх бүсгүйтэй дайны дараахь он жилүүдэд гэр бүл болж Бямбадолгор, Дашдорж, Даваадаш гэсэн гурван үрийн зулай үнэрлэсэн байна. Айлын отгон хүү Даваадаш 1968 онд Уянга сумынхаа найман жилийн сургуулийн анхны төгсөгч болжээ. Ангийн багш нь Багшийн дээд сургуулийн гадаад уран зохиолын профессор, Монгол Улсын гавьяат багш Д.Болд гэдэг хүн байлаа. Наймаа төгсөөд Өвөрхангай аймгийн арван жилийн сургуульд 14-үүлээ хуваарилагдав. Эднээс багш голдуу мэргэжилтнүүд, хүний гавьяат эмч Т.Анигар, гавьяат хуульч, цагдаагийн хурандаа П.Лувсандорж, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Н.Даваадаш нарын алдартнууд төрсөн аж. Хөдөлмөрийн баатар Ч.Насантогтох мөн нэг төгсөлтийнх гэнэ. Даваадашийн аав ээж бурхны шашин шүтдэг хүмүүс байсан учир буян нүглийн талаар их ярьдаг, тиймээс хүү нь аядуу зөөлөн хүмүүжилтэй хүн болон төлөвшжээ. Даваадаш гуай 1969 онд Агаараас эсэргүүцэн хамгаалах 065 дугаар ангид цэргийн албыг гурван жил хаахдаа Улаанбаатар хотод нэг жил, Говь-Алтай аймгийн Цогт сумын Захуй Зармангийн нутаг Баянтооройн салбарт хоёр он улираав гэх. Салбарын дарга нь ахлах дэслэгч Пүрэвээ, гурван оны дал гаруй цэргүүдтэй эр цэргийн он жилүүдийг үджээ. Энэ салбараас хошууч генерал Жалбажав, Хүүхэлдэйн театрын найруулагч Алтан-Очир болон инженер техник, улс төрийн олон ажилтнууд төрөн гарсан байна. ОХУ, Монгол Улсын баатар сансрын нисгэгч Жүгдэрдэмидийн Гүррагчаа гэхэд Н.Даваадашийн өмнөх 1968 оны цэрэг гэж байгаа.

Цэргийн шинжлэх ухааны доктор, Цогийн Геннадий генерал ахмад цолтой ангийнх нь захирагчаар ирж байж. Даваадаш олон аавын хөвүүдтэй мөр зэрэгцэн алба хаахдаа эр бяр, эрдэм чадал жагссан нэгэн байсан бололтой. Үүний нэг жишээ нь 1971 оны ардын хувьсгалын ойн баяраар жагсаалын дарга, ахлах дэслэгч байхдаа найман цэрэг авч очин барилдаж түрүүлэн сумын заан цол хүртснээс харагдана. Тэр үед Цогт сумын даргаар армийн генерал Батын дорж гуайн дүү Дашзэгвэ ажиллаж байсан бөгөөд наадмын түрүү бөхийг даагаар байлдаг учир “Хугацааны хүн юм чинь” гээд өврөөсөө хөх халзан зуут гарган барьж байсан нь одоо ч санаанаас гардаггүй гэнэ. Сарын чөлөөгөөр шагнагдсан тэрээр “АН-24” онгоц хөлөглөн Арвайхээрт бууж, Уянга сумаа зорьж байж. Цэрэгт байх энэ л үедээ уран зохиолд шимтсэн улаан шүлэгчин болсноо тэр өнөө дурсаж сууна. Говь-Алтай аймгийн утга зохиолын нэгдэл рүү үе үе шилэрнэ. Анагаах ухааны дунд сургуулийн намын үүрийн дарга зохиолч Д.Сүрьеэ нэгдлийн эрхлэгчээр ажиллана. Төрийн соёрхолт зохиолч Далхаагийн Норовыг Шарга суманд ажиллаж амьдарч байхад сайхан танилцаж, Д.Сүрьеэ дарга ч “Норов та хоёрын шүлгээр “Хоёр нэр, хоёр мөр” нэртэй шүлгийн ном гаргана” гэж урам хайрлаж байсан аж. Цэрэгт байх тэр гэгээн үе нь Даваадаш хүүд гэрэл гэгээтэй олон сайхан сэтгэгдэл үлдээжээ. Хангайн хүн говийн аж байдалтай танилцана гэдэг чухамдаа шинэ ертөнцийг нээсэнтэй адил санагдах. Үгүй ядахнаа л Ээж хайрхан гэж тэр сайхан уулын бараа нь домогтой сүлэлдэн амилж яруу сайхны тэмүүллийг хайрлана. Цэргээс халагдаж ирээд Уянга сумандаа хоёр жил дараалан түрүүлж дархан заан цол хүртсэн байна. Түүний ах аймгийн заан Дашдорж дүүгээ барилдуулахын улаан дон. Гэвч, Н.Даваадаш эр биеийн хүчинд дулдуйдахыг бодолгүй эрдэм номын зүгт сэтгэлээ бэлчээнэ.

Ингээд багш С.Чойхүүгийн зөвлөснөөр бага ангид багшилж эхлэв. Багшлахын зэрэгцээ уран бүтээлээ туурвисаар. Утга зохиолын нэгдлийн эрхлэгч, доктор С.Шааман гэдэг хүн дээр шүлгээ үе үе барьж очно. Хойтон жил нь УБДС-д элсэн 1980 онд дүүргэв. Улсын багшийн дээд сургуульд тэрээр доктор Д.Цэнд, Д.Болд, Лодойдамба зохиолчийн дүү Чадраабалын Цэндсүрэн, Равжаа судлаач Д.Цагаан, М.Базаррагчаа, “Хайрхан уулын бараа” дуугаараа алдаршсан Д.Отгонсүрэн, Бямбажавын Пүрэв-Очир, Ц.Өнөрбаян, Бямбасан, профессор Дамдинжав, академич Д.Төмөртогоо нарын эрдэмтэн мэргэдээс номын хишиг хүртсэн байна. Сургуулиа төгсөөд Өвөрхангай аймгийн Богд сумын сургуульд 1980-1986 онд захирал, аймгийн намын хорооны ахлах лектор, сумын намын хорооны дарга зэрэг ажлыг 1986-1990 он хүртэл хийж, Өвөрхангай аймгийн Хөгжимт драмын театрын даргаар 1993-1996 он хүртэл ажиллахдаа “Хурд” хамтлагийн олон сайхан дууны аялгууг зохиосон хөгжмийн зохиолч С.Ишхүү нарын уран бүтээлчийг урлагийн замд хөтөлжээ. Тэр ер нь намын ажил хийж байх үеэсээ л уран бүтээлч сэхээтнүүдтэй үзэл бодлоо хуваалцдаг сэтгэлийн их садан байж. Богд суманд ажиллаж байхдаа хөгжмийн зохиолч С.Чойсүрэн, Бат-Өлзийд “Орхоны шуугиан” роман туурвисан зохиолч Д.Равдан, Чойномтой хамт хэлмэгдсэн яруу найрагч Бямбын Очирхуяг нартай үй зайгүй нөхөрлөж ирсэн байна.

Найрагч Даваадаш 1973 онд Нарийнтээл сумын уугуул, эх баригч эмч мэргэжилтэй Ю.Чимэддагватай тоонот гэрт толгой холбон ууган хүү, таван охины аав эжий болжээ. Хүү Болд, охин Болдмаа нар нь утга зохиолын ажилтан-сэтгүүлч мэргэжилтэй, охин Болормаа нь эдийн засагч бөгөөд эдүгээ БНХАУ-д магистрт сурч буй бол охин Баярмаа нь аавынхаа мэргэжлийг өвлөж багш болжээ. Охин Болор нь хэвлэл мэдээллийн ажилтан зураглаач. Одоо Бээжин хотноо магистрт сурч байна. Отгон охин Анар эх орондоо эдийн засагчаар ажиллаж буй. Ийм нэгэн өнөр бүл нийслэл хотноо амар жимэр аж төрж байна. Сэлбийн арслантай гүүрийн зүүнтэйх Баянзүрх худалдааны төвд цагаан идээ наймаалах Чимэдээ эгчийн лангуунаа Монголын нэрт уран бүтээлчид зочлох нь олонтаа. Т.Очирхүү, Ш.Уянга, Доржийн Гармаа, зураач яруу найрагч Мягмарын Амархүү нар бүрзэнтэй очоод улаа бутраад гардаг байсан гэж байгаа. Нацагийн Даваадаш Өвөрхангай аймагт ажиллаж амьдарч байх үеэс уран бүтээлийн бүхэл бүтэн нэгэн үеийг араасаа дагуулж, амьдрал-уран бүтээлийн их далайд замчилсан ачтан бүлгээ. Тэр хэдийгээр би тэдний багш нь гэж ил чанга хэлэхгүй ч яруу найрагч гэзэгт хэмээх Данзангийн Алтангэрэл, Д.Гөлөгдэмбэрэл, “Симба” сонины эрхлэгч, яруу найрагч Сэнгийн Адьяасүрэн, П.Жаргалсайхан, Жунайн Даваасүрэн, Б.Батнасан, зохиолч Б.Жамбалсүрэн, зураач Пүлжийн Энхтөр, А.Батбаяр, Р.Баярсайхан нар түүнийг дагаж уран бүтээлчийн цээнд хүрсэн бол “Болор цом”-ын хошой тэргүүн шагналт, Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагналт яруу найрагч, Монголын үндэсний номын сангийн захирал Баярхүүгийн Ичинхорлоо, түүхэн романч Б.Сарантуяа нар сурагч ахуй цагаасаа түүнээс урмын үг сонсож уран бүтээлчийн жигүүр дэлгэсэн дэгдээхэйнүүд юм. Театрын дарга байхдаа сургуулийн цагаан хормогчтой бяцхан охидыг дагуулан явж шүлэг уншуулан хоригдлуудыг уйлуулж байсан удаатай. Тэрчлэн Хархорины гэрэлт найрагч Сольтогтохын Дамдиндоржийг алдарт “Жимсний бөөр” түүврээ гаргаагүй байх үед ардын уран зохиолч Дөнгөтийн Цоодол абугай түүнд “Танай Дамдиндорж гэж мундаг хүү бий. Танилцаарай” гэж захиа бичиж байсан түүх бий.

Нэрт шүүмжлэгч Т.Доржпүрэв Хархоринд уран зохиолын багшаар ажиллаж байх үед уулзаж учран уран зохиолын халуун яриа өрнүүлж явсан байдаг. Даваадаш найрагчийнх номон далай гэдэг шиг айл юм. Шинэхэн байрандаа орохдоо давирхай үнэртсэн банзаар номын сан урлуулсан нь өрөө рүү нь шагайхад ойд яваа мэт сэтгэгдэл төрүүлнэ. Анхны номын уралдаанд 1985 онд “Зүрхний шившлэг” номоо сойход 46 номоос долоод багтан хэвлэгджээ. Ардын уран зохиолч, хөдөлмөрийн баатар Дэндэвийн Пүрэвдорж гуай номыг нь редакторлохоор болсныг дуулаад залуу шүлэгчийн хөл нь газар хүрэхгүй баярласан гэдэг. Номоо хэвлэгдсэнийг гурван жилийн дараа мэдэж, шагналын зургаан мянган төгрөгөөсөө ишигтэй хоёр ямаа худалдан авч байж. “Аргамжааны чулуу” шүлгээрээ алдаршсан Алтайн их найрагч Тоомойн Очирхүүтэй гэр бүлийн найз ах дүү байснаа тэр дурсана. Хүү Болд нь оюутан байхдаа Очирхүү найрагчийнд амьдарч байсан юм билээ. “Хурд” хамтлагийн олноо алдаршсан хит дуу болох “Ээждээ”, “Хүслийн цагаан айзам” шүлгүүдэд хөгжмийн зохиолч Сангаагийн Ишхүү аялгуу зохируулсанаар аав, хүү найрагчдыг түмэн олон мэдэх болсон аж. Н.Даваадаш яруу найраг, хошин шог, орон нутаг судлал, сэтгүүл зүйн чиглэлээр гуч гаруй ном хэвлүүлж, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Д.Баттөмөр, Б.Бямбабаяр, гавьяат жүжигчин Г.Тэрбиш, Л.Галмандах, хөгжмийн зохиолч О.Нармандах, Д.Алтангэрэл, Хайдавын Сэргэлэн нартай Х.Үнэнхүү гавьяатын дуулдаг “Арвайн цэнхэр тал”, Батцэнгэлийн дуулсан “Хан хөгшин уул”, соёлын тэргүүний ажилтан Төрмандахын “Азын тэнгэртэй заяа”, гавьяат Ц.Түвшинтөгсийн “Эрдэнэ бишрэлтийн нутаг” зэрэг олон арван дууны шүлгийг тэрлэжээ.

Найрагч маань нэгэн үе ШУА-ийн хэл зохиолын хүрээлэнд ажиллахдаа академич Х.Сампилдэндэв, нэрт түвдэч, их эрдэмтэн Лхамсүрэнгийн Хүрэлбаатар, хиндич О.Сүхбаатар, академич Л.Болд, доктор С.Байгалсайхан, Д.Сумъяа, Б.Мөнхбаяр, А.Алимаа, Шинэбаяр, Ц.Эрдэнэбат нарын эрдэмтэн мэргэдтэй бийр бэх нийлүүлж, сэтгэлийн өнгө ижилсэж явсан ажгуу. Түүний аж амьдралын намтар үнэхээр өргөн бөгөөд баялаг. “Тоншуул” сэтгүүлийн парламентын сурвалжлагч, “Их барилга” сонины хариуцлагатай нарийн бичгийн даргаар ч ажиллаж урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, их шогч Цэвэгийн Байды, Самандарын Цогтбаяр, шог зураач Адьяагийн Бат-Эрдэнэ, Ц.Намжилдорж, М.Мянганзам, Далайдээрх, М.Амархүү, хөргийн Н.Орхон, Н.Оргил, З.Доржжанцан, А.Амарсайхан, төрийн шагналт зохиолч Ц.Доржготов нарын сэтгэлийн босгыг элээж итгэлийн дөлийг бадраалцаж явав гэх. Ийм л нэг баялаг намтартай, бахархах үйлстэй зохиолч найрагчийнд өнжөөд үдүүлэхийн үес тэнгэрт одод түгж, сэтгэл зүрхэнд дотнослын цагаан заадас гэрэлтэн байв аа.

ЭЭЖДЭЭ

Шүлгийг Д.Болд Хөгжмийг С.Ишхүү

Толгодыг даван шувууд буцлаа, ээж минь

Догдлох сэтгэл таныг үгүйлэн гансрах юм

Хатуу хөтүү хорвоогийн жамыг бодохоор

Холдоод байх шиг санагдах юм даа, ээж минь

Намрын төгөл навчсаа гөвөн бөхөлзөөд

Нартын амьдрал утгагүй мэт санагдаад байна

Сэрүүн шөнийн зэвэргэн бодолд жиндүүлэхээр

Сэтгэлийн дулаан чинь үгүйлэгдэх юм, ээж ээ

Надад өгсөн сэтгэлийн дулааныг чинь бодохоор

Нарны илч ядмаг санагдаад байна

Уйтгар үргээсэн бүүвэйн дууг чинь санахаар

Энэхүү дуу минь сэтгэлд минь хүрэхгүй л байна

ХҮСЛИЙН ЦАГААН АЙЗАМ

Шүлгийг Н.Даваадаш Хөгжмийг С.Ишхүү

Шөнийн гэгээн зүүдэнд минь

Хөтлөлцөөд надтай гүйдэг сэн

Өдрийн ариун бодолд минь

Гэрэлтээд дандаа буудаг сан

Санаанаас гардаггүй сайхан эгч таныг

Сар жилээр хүлээлээ би

Саваагүй хүсэлдээ түүртэж явсан

Жолоо султай нас минь дээ хө

Сүрчгийн үнэртэй салхинд нь хө

Бараадаж удаан дагадаг сан

Хяслын зайтай хорвоод хө

Сажилсаар ганцаар буцдаг сан

Дахилт

Хүслийн шаргал харгуйд нь

Намраар товолзоод гарсан сан

Хүний нутгийн тэртээд хө

Хүлээсээр суусан заяа сан

Дахилт

(“Хурд” хамтлаг “Сайхан бүсгүй” нэрээр дуулжээ.)

Монгол Улсын Байгаль орчны гавьяат ажилтан, Монголын усжуулагчдын холбооны тэргүүн, Усны барилга байгууламжийн зөвлөх инженер Л.Мягмартай усны асуудал болон хөв цөөрмийн тухай ярилцлаа.

-Манай улсад хөв цөөрөм олноор байгуулах боломж хэр байна вэ?

-Хөв цөөрмийн тухай ярихын өмнө усны тухай, усны нөөцийн тухай товчхон мэдээлэл өгье. Манай гариг дахь усны нийт хэмжээ агуу их буюу 1.4 млрд шоо км боловч дэлхийн олон оронд усны нөөц хүрэлцээ муутай, хязгаарлагдмал байдаг. Дэлхий дээр нэг тэрбум гаруй хүн цэвэр усны хомсдолтой, үүнээс хоёр дахин олон хүн эрүүл ахуйн наад захын хэрэгцээг хангахгүй орчинд амьдарч байна. Манай улс усны нөөц багатай орны нэг бөгөөд дэлхийн 145 оронтой жишиж үзэхэд усны нөөц багатай 23 орны өмнө, багавтар нөөцтэй 60 оронтой ижил хэмжээнд байна. Гадаргын усны нөөцийн 90 хувийг нуур эзэлдэг. Харьцангуй хялбар нөхөн сэргээгддэг, ашиглалтын зардал бага шаарддаг гадаргын ус манай орны нутаг дэвсгэрийн 30 орчим хувьд алаг цоог тархдаг.

Өвлийн улиралд ёроолдоо хүртэл юмуу хоёр метр, түүнээс ч илүү гүн хөлддөг учир гадаргын усыг жилийн турш ашиглах боломж хязгаарлагдмал. Харин газрын доорх ус харьцангуй өргөн тархалттай боловч нөхөн сэргээгдэх чадвар сул дорой, хомсдол бохирдолд хялбар өртөгдөх онцлогтой. Манай орны хот суурины хүн ам унд, ахуйн усны хэрэглээнийхээ 80 орчим хувийг газрын доорх уснаас авдаг. Манай орны гадаргын усны нөөц бүрдүүлэх эх үүсвэр нь хур тунадас. Хур тунадасны ихэнх хувь нь урсац үүсгэн гол горхи руу нийлдэг, үлдсэн хувь нь хөрсөнд шингэн газрын доорх усыг тэжээх болон говийн нууруудад цутгадаг. Гол мөрний жилийн дундаж урсацын 60 орчим хувь нь гадагш хил даван урсдаг. Гадаргын усны нөөцийг нэмэгдүүлэхийн тулд хур бороо болон үерийн усыг тогтоож нуур, цөөрөм, усан сан барих шаардлага зүй ёсоор тавигдсаар байгаа.

-Ямар, ямар аргаар хөв цөөрөм байгуулах нь зөв бэ?

-Гол мөрнийг боож усан сан, нуур, цөөрөм үүсгэн усалгаатай тариалан, бэлчээр усжуулалт, ус хангамжид ашиглахаас гадна усны эрчим хүчийг гарган авах боломжтой. Гол мөрний урсац тохируулахдаа энэ арга нь хаврын шар усны болон хур борооны үерийн усыг тогтоож усны хуримтлал бий болгоно гэсэн үг. Манай орны гадагш урсгалтай олон голууд дээр энэ ажлыг хийх шаардлагатай байгаа. Сэлэнгэ, Орхон, Туул, Хэрлэн зэрэг олон голууд дээр хайгуул, судалгаа хийгдэж, ТЭЗҮ боловсруулсан боловч хөрөнгө мөнгөний боломжгүйгээс олон жил ярьсан хэвээр байна. Жижиг горхи, хуурай сайр, жалгыг боож хаврын шар усны болон хур борооны усыг хуримтлуулан хөв цөөрөм барих бас нэг арга бий. Хөв цөөрмийн усыг малын ус хангамжид голчлон ашиглаж, багахан талбайтай ногооны талбайг усалж болно. Одоогоор энэ ажил эхлэлийн төдий байгаа. Цөөн тооны хөв цөөрөм барьсан байна. Хөв цөөрөм байгуулах талаар мөрийн хөтөлбөрүүдэд орсон байдаг. 2010 онд батлагдсан “Ус” үндэсний хөтөлбөрт орон нутгийн эрэлт хэрэгцээ, захиалга дээр үндэслэн 130-аас доошгүй хөв цөөрөм байгуулж ашиглана гэж тусгасан байдаг боловч хэрэгжээгүй л байна. Олон булаг, шанд ширгэж байгаа учраас булаг, шандын эхийг тохижуулж хамгаалах ажлыг үргэлжлүүлэн хийх хэрэгтэй.

Манай улсын аль ч нутагт хөв цөөрөм байгуулах боломж бий. Хөв цөөрөм нь ихэвчлэн үерийн усыг хуримтлуулан ашиглах зориулалттай байгуулагддаг. Сайр, жалгыг боож ус хуримтлуулахаас гадна сайр, жалгаар орж ирэх усыг түүний ойролцоох байгалийн хонхор руу суваг татаж хуримтлуулах боломж бас байдаг.

-Хөв цөөрмийн ач холбогдол юу вэ. Цөөрөм байгаа газарт байгалийн тэнцвэрт байдал сайжрах уу. Жишээлбэл цөөрмийн усыг юунд хэрхэн зөв ашиглах вэ?

-Хөв цөөрөм барих газрын байршлыг зөв сонгохоос эхлээд хайгуул судалгаа, зураг төсөл, барилгын ажлыг чанартай, зохих стандарт нормын дагуу хийх хэрэгтэйгээс гадна хөв цөөрмийг ашиглах, эзэнтэй байлгах нь чухал. Хөв цөөрмийг ихэвчлэн малын ус хангамжийг сайжруулахад ашиглаж байгаа. Жижиг гол горхийг түшиглэж барьсан цөөрмийг бага талбайтай услалтын системийг усалгаанд ашиглаж байгаа. 1990 он хүртэл барьсан 156 инженерийн хийцтэй услалтын системийн 27 нь боомт, усан сантай байсан. Энэ нь хэдхэн цагийн дотор урсаад өнгөрөх үерийн усыг хуримтлуулан олон хоног малын болон ногоо тарианы усалгаанд ашигладгаараа маш их ач холбогдолтой. Шинээр байгуулах хөв цөөрмийг олон жил үр дүнтэй ашиглахын тулд байршлыг зөв сонгох, хайгуул судалгаа, зураг төслийг мэргэжлийн байгууллагаар хийлгэж, барилгын ажлыг усны барилга барих тухай зөвшөөрөл бүхий байгууллагаар бариулах хэрэгтэй. Барьсны дараа хариуцах эзэнтэй байх шаардлагатай. Нуур, цөөрөм байгуулсан газар байгалийн тэнцвэрт байдал хэрхэн сайжирсан талаар Тайширын усан цахилгаан станцын тухай л ярья. Тэнд 20 орчим км урт, 10 орчим км өргөн нуур бий болсон. Одоо Гэгээн нуур нэртэй болсон. 1970-аад оны дунд үед Тайшир сумаас доош 20 орчим км зайд Цахирын талын услалтын систем гэж байлаа. Услалтын системийн ус татажмийн барилга орчимд хавар усалгаа эхлэх үед Завхан голын ус байнга тасардаг болсон тул системийг ашиглахаа больсон юм. Усан цахилгаан станц барьснаас хойш Завхан гол тасрахгүй болсноор услалтын системийг сэргээн ашиглах тухай санал хүсэлт ирж байна. Гэгээн нуурын орчмын байгалийн тэнцвэрт байдалд эрс өөрчлөгдсөнийг нутгийн иргэдтэй уулзаж явахдаа сонсож байлаа.

-Хөв цөөрөм байгуулахад хөрөнгө мөнгө, хугацаа хэр шаардагдах вэ?

-Усны барилга байгууламж бол ус, хөрсний байнгын үйлчлэлд ашиглагддаг учраас бусад барилга байгууламжаас илүү өртөгтэй байдаг. Хөв цөөрөм барихын тулд топо зураглал, ус зүй, инженер геологи, гидротехникийн судалгаа хийх ёстой. Зураг төслийн үед усан сангийн эзэлхүүнийг тооцохоос гадна үерийн усыг өнгөрүүлэх илүүдэл ус хаюурын тооцоо сайн хийх шаардлагатай байдаг. Энэ ажилд хөрөнгө нэлээд шаарддаг. Хөрөнгө мөнгөний боломжоос шалтгаалан ихэвчлэн шороон боомт барьж байна. Шороон боомтын шороог нягтруулах ажлыг норм стандартын дагуу шаардлагатай машин механизмыг ашиглан гүйцэтгэх ёстой. Барих хугацааны хувьд бол боомтынхоо хүчин чадлаас хамаарч янз бүр байна.

-Зарим улс орнууд бороо хурын усыг хуримтлуулж цөөрөм байгуулаад газар тариаланд хүртэл тогтмол ашигладаг гэсэн. Хөв цөөрөм байгуулаад ач холбогдлыг нь сайн хүртэж байгаа ямар улс орнуудын жишээ байна вэ?

-Дэлхийн бусад олон улс орон хөв цөөрөм гэхээсээ илүү голуудыг боож томоохон усан сан үүсгэн хот суурины ус хангамж, усалгаатай тариалан болон эрчим хүчний асуудлыг шийдвэрлэж байна. Манай хоёр хөрш, Турк, Япон, Өмнөд Солонгос зэрэг олон оронд олон мянган хиймэл нуур, усан сан байгуулсан байдаг. Усны мэргэжилтний ур ухаан, зүтгэлээр бий болсон “Гурван голын усан цогцолбор”-ын барилга байгууламж нь XXI зууны Хятад улсын төдийгүй дэлхий дахины бахархал болон сүндэрлэж байна.

-Сүүлийн үед гол нуурууд нэлээд ширгэж, татарч байна. Энэ хэрээр хуурайшилт үүсээд байгаа. Усыг ингэж татруулахгүй байх гол арга юу байна?

-Ус цаг уур, орчны судалгаа, мэдээллийн хүрээлэнгээс гаргасан мэдээгээр 1940-2015 оны хооронд манай орны агаарын температур 2.24°С дулаарсан байна. Сүүлийн 76 жилийн хамгийн дулаан 10 жилийн долоо нь 2000 оноос хойш тохиосон байна. Манай оронд жилийн хур тунадасны 85 орчим хувь нь дулааны улиралд оногдох ба өвлийн улиралд гурав хүрэхгүй хувь ордог бөгөөд жилийн нийлбэр хур тунадасны хэмжээ сүүлийн 70 жилд онц өөрчлөлт ороогүй, долоо орчим хувь буурсан байна. Монгол орны ургамал ургалтын хугацаанд хур тунадасны горимд орж буй нэг өөрчлөлт бол хур борооны дотор аадар бороо нэмэгдэж буй байдал. Бидний багад одоогоос 60 орчим жилийн өмнө шиврээ бороо их ордог, долоо хоногоор үргэлжилдэг байлаа. Шиврээ бороо нь хөрсөнд шингэж хөрсний чийгийг нэмэгдүүлснээр ургамал ургах нөхцөлийг бүрдүүлж өгдөг. Аадар бороо, мөндөр нь богино хугацаанд зурвас газраар ихээхэн эрчимтэй орсноор хөрсөнд шингэх боломжгүй болж гадаргын урсацыг үүсгэн гуу, жалга, автомашины зам даган урсаж, угааж эвдэх нь ихэссэн байна. 2015 онд 6122 гол горхи тоологдсоноос 328 нь, 11667 булаг шанд тоологдсоноос 1102 нь ширгэсэн байна. 2016 онд 5585 гол горхи тооллогод хамрагдсанаас 263 нь ширгэсэн, 11420 булаг шанд тооллогод хамрагдсанаас 774 нь ширгэж 106 нь сэргэсэн, 2214 нуур цөөрөм тооллогод хамрагдсанаас 316 нь ширгэж, 31 нь сэргэсэн байна. Манай орны гадаргын усны нөөц жил бүр багассан байгааг дээрх тоон үзүүлэлтээс харж болно. Усны өсөн нэмэгдэх хэрэгцээг хангахын тулд томоохон голуудыг боож үерийн усыг ашиглан томоохон усан сангуудыг бий болгож ус ховор бүс нутаг руу дамжуулах, хуурай сайр жалгуудыг боон хөв цөөрөм олноор байгуулж, гадаргын усны ашиглалтыг нэмэгдүүлэхэд нэгдсэн бодлоготой, тодорхой төлөвлөгөөтэй ажиллах хэрэгтэй байна.

-Цаашид Монголын усны салбарт ямар шинэ ажил хийх хэрэгцээ шаардлага байгаа харагддаг вэ?

-Энэ онд манай улсад Усны салбар үүсч хөгжсөний 80 жилийн ой тохиож байна. Энэ 80 жилийн хугацаанд манай салбар яамтай байж үзлээ, агентлагтай ч байлаа. Хэд хэдэн удаа татан буулгаж, дахин байгуулж ирсэн байдаг. Хамгийн сүүлд 2012 онд Усны хэрэг эрхлэх газрыг татан буулгаснаар усны асуудал олон яаманд харьяалагдаж нэгдсэн бодлогогүй явж байна. УИХ, Засгийн газраас усны нөөцийг хэмнэх, зөв зохистой ашиглах талаар олон хууль, хөтөлбөр, тогтоолууд гардаг боловч түүний хэрэгжилт хангалтгүй байна. Иймд усны бодлогыг нэг газарт төвлөрүүлэн, мэргэжлийн удирдлагаар хангах, маш бага нөөц бүхий цэнгэг усны хэрэгцээг багасгаж, зөвхөн хүн амын унд ахуйн хэрэглээнд ашиглах, хур тунадасны усыг хуримтлуулан үйлдвэр, уурхай, усалгаатай тариалан, бэлчээр усжуулалтад ашиглахаас гадна хаягдал бохир усыг цэвэршүүлэн дахин ашиглах замаар цэнгэг усныхаа нөөцийг нэмэгдүүлэх ажлыг дэс дараатай яаралтай авч хэрэгжүүлмээр байна.

-Усыг ганц ашиглаад хаягдал болгох биш, дахин дахин ашиглахад нэлээд технологи шаардлагатай юу. Яаж усаа зөв зохистой хэрэглэж, хэрхэн эдийн засгийн эргэлтэд оруулах боломж байна вэ?

-Манай улсын уул уурхайн томоохон үйлдвэр уурхайнууд нь гадаргын усны нөөцгүй говийн бүс нутагт төвлөрч газрын доорх усыг ашиглаж байна. Уурхайн хаягдлыг усгүйжүүлэх, хаягдал усны санг нэвчүүлдэггүй, ууршуулдаггүй дэвсгэр хучаастай хийх зэрэг дэвшилтэт арга технологийг нэвтрүүлж байна. Үүний зэрэгцээгээр сайр жалгыг боож үерийн усыг ашиглаж байна. Эдгээр аргууд зөвхөн өөрсдийн уурхайдаа хэрэглэж буй аргууд. Бохир хаягдал усыг дахин цэвэрлэж уул уурхайн технологийн усанд ашиглах усан сангаар дамжуулан дахин дахин ашиглах боломж байна. Төв цэвэрлэх байгууламжаас гарсан хаягдал усыг дахин цэвэршүүлэх III, IV цахилгаан станцын технологийн усанд ашиглах АНУ-ын МСС зураг төслийг боловсруулж байна. Цахилгаан станцуудын технологийн ус нь маш цэвэр ус ашигладаг. Одоогоор Туул голын хөндийн газрын доорх усыг ашиглаж ирсэн. “Морьт импекс” ХХК шинээр барих төв цэвэрлэх байгууламжийн хаягдал усыг дахин гүн цэвэршүүлэн говийн бүс нутаг руу татах ажлын ТЭЗҮ-ийг боловсруулж байна. Энэ цэвэрлэсэн ус нь гадаргын усны бохирдлын индексээр маш цэвэр, цэвэр гэсэн ангилалд хамаарагдах юм. Говь руу дамжуулах энэ цэвэршүүлсэн усаар уул уурхайн технологийн ус, усалгаатай тариалан, ойн хэрэмний усалгаа, малын ус хангамжид ашиглах боломжтой. Ус дамжуулах уг хоолойтой хамт хүн амын унд ахуйн цэвэр ус дамжуулах хоолой явуулахаар төлөвлөж байна.

Хаягдал ус дамжуулна гэхээр шууд бохир усыг урагш нь татахаар буруу ойлголт гарч болзошгүй юм. Тийм биш шүү гэдгийг мэргэжил нэгт нөхдөдөө, ард иргэдэд хэлэх нь зүйтэй юм. “Сонгино-Говь” төсөл нь үйлдвэр, уурхайн технологийн устай зэрэгцүүлэн хос хоолойгоор хүн амын унд ахуйн цэвэр усыг төвийн районоос дамжуулах юм. Энэ төсөл хэрэгжсэнээр манай орны хамгийн их бохирдолтой Туул голын усны бохирдол эрс багасна. Говийн районы газрын доорх цэнгэг усны нөөцийг хэмнэх, хойч үедээ үлдээнэ. Говийн районы мал сүргийг усаар хангах, усалгаатай тариалан, өрхийн тариалан эрхлэх зэрэг боломжийг бүрдүүлнэ.

Мөн уул уурхайн компани усыг дахин ашиглах, ус бага хэрэглэдэг дэвшилтэт арга технологийг нэвтрүүлэх шаардлага байна. 1990-1998 онд худаг, уст цэг, услалтын системийн ашиглалт эрс суларч эзэнгүйдсэнээс 1996 оны эцэст инженерийн хийцтэй уст цэгийн тоо 1989 оныхоос 2 дахин цөөрч нийт уст цэгийн 60 гаруй хувь нь хуучны гар худаг болсон байлаа. Услалтын системийн тоо, талбай эрс буурлаа. Усалгаатай тариалан эрхлэх нь нэгж талбайгаас авах ургацыг нэмэгдүүлэхээс гадна эх орныхоо хөрсөнд ургасан төмс, хүнсний ногоо, жимс жимсгэнээр хүн ардаа хангахад чухал ач холбогдолтой гэж боддог.