Month: April 2018

УИХ-ын гишүүн Д.Тогтохсүрэнтэй ярилцлаа.

-УИХ дахь Ардчилсан намын бүлгийн зүгээс Сангийн сайд Ч.Хүрэлбаатар, Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд Ц.Нямдорж нарыг огцруулах саналаа оруулж ир хэмээн Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд албан шаардлага хүргүүлсэн. Хоёр сайдыг огцруулах хууль эрх зүйн боломж бий юу?

-Ардчилсан намын бүлэг ч юм уу, УИХ-ын гишүүдийн зүгээс Засгийн газрын гишүүдийг огцруулах саналыг Ерөнхий сайдад тавих эрх нь бий. Сайд нарыг шууд огцруулдаг эрх нь байхгүй болсон. Үндсэн хуулийн Цэцийн дүгнэлтээр Засгийн газар танхимаар ажиллана. Ерөнхий сайдыг огцруулахад 19-өөс дээш гишүүн огцруулах саналаа Их хуралд өргөн барина. Түүнээс биш сайд нарыг нэг нэгээр нь огцруулахаар өргөн барьдаг практик буруу байжээ гэдэг дүгнэлтийг Үндсэн хуулийн Цэц гаргачихсан байхгүй юу. Тиймээс өргөн барих боломжгүй болсон тул Ардчилсан намын бүлгийнхэн хоёр сайдыг огцруулах саналыг Ерөнхий сайдад тавьсан юм байна гэж би хувьдаа ойлгосон. Үүн дээр хувь гишүүнийхээ байр суурийг илэрхийлье.

-За…

-Ц.Нямдорж сайдыг У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрын гол тулгуур нь болж байгаа гэж боддог. Нийгэмд шударга ёсыг тогтоох, хариуцлагыг бий болгох чиглэлд богино хугацаанд ахиц гаргаж байна гэж ойлгодог. Тухайлбал, Эрдэнэтийн 49 хувийн асуудал байна. Ц.Нямдорж сайд энэ тал дээр анхнаасаа өөрийн байр суурийг илэрхийлж, 49 хувийг төрийн мэдэлд авах шийдвэр гаргуулсан. Нөгөө талд нь төр, нийгмийн нэрт зүтгэлтэн С.Зоригийн амь насаа алдсан хэргийн асуудал байгаа юм. Шударга ёсыг тогтоож, буруу зүйл хийсэн бол засч залруулъя гээд явж байгаа. Түүнчлэн авлигатай тэмцэж, хариуцлагын тогтолцоог бий болгох чиглэлээр тодорхой үйл ажиллагаа явагдаж байгааг зарим талаараа Ц.Нямдорж сайдтай холбоотой гэж боддог. Шинэ Засгийн газар бүрдээд зургаан сар болж байна. Тиймээс ойр ойрхон Засгийн газрын гишүүдээрээ оролдох шаардлага байгаа юм уу. Хамгийн гол нь тогтвортой байдал шүү дээ. Өөр нэг өнцөг харагдаж байна. Тэр нь юу гэхээр Ардчилсан намынхны араас Эрдэнэтийн 49 хувь дээр ашиг сонирхол нь хөндөгдсөн этгээдүүд Ц.Нямдоржийг огцруулж байж санаа нь амрахыг үгүйсгэхгүй.

-Тэгвэл Ч.Хүрэлбаатар сайдын тухайд?

-Улс орны эдийн засаг дажгүй өсч байна. 2017 оны эдийн засгийн өсөлт 5.4 хувьтай гарсан бол оны эхний улирлаар төсвийн орлого 200 гаруй тэрбум төгрөгөөр давсан. Нэгдүгээр улиралд орлого давна гэдэг чинь ховор тохиолдол. Ялангуяа манай улсын эдийн засаг улирлын чанартай бизнесээ дагаад өөр байдаг. Дийлэнх нь зун, намрын улиралд бизнес эрхэлдэг. Ийм хэдий ч эхний улирлаар төсвийн орлого ингэж давж байгаа нь сайн үзүүлэлт. Ч.Хүрэлбаатар сайд ОУВС-гийнхантай хэл амаа сайн ололцож байгаа. Зарим татварын нэмэгдэл, тэтгэврийн насыг буцаасан. Хүүхдийн мөнгийг ярилцсаар байгаад 80 хувьд нь олгохоор боллоо. Энэ бүхнээс харахад Ч.Хүрэлбаатар сайд сайн ажиллаж байна. Түүнчлэн макро эдийн засаг болон төсвийн тэнцэлд нэлээд анхаарал хандуулан сайн ажиллаж байгаа. Сайд болоод дөнгөж зургаан сар болоод ажлынхаа үр дүнг үзээгүй байхад нь огцруулъя гээд байгаа нь оновчтой биш. Ардчилсан намынхны тавьж буй санал нь нэг талаасаа хэтэрхий улс төрийн шинжтэй байна лээ.

-Гэхдээ Ч.Хүрэлбаатар сайдыг Хотгор шанагын уурхайг Эрчим хүчний сайдаар ажиллаж байхдаа өөрийн ах, туслахууддаа авч өгсөн, Төсвийн тухай хуулийг таван удаа зөрчсөн гээд байгаа. Харин Ц.Нямдорж сайдыг Г.Алтангийн мэдлийн үнэтэй хотхонд түрээс төлөлгүй амьдардаг, хүүгээ Эрдэнэт үйлдвэрт шахаа хийхэд голлох үүрэгтэй оролцсон гэсэн байна лээ. Энэ бүхэн огцруулах шалтгаан биш үү?

-Энэ хоёр хүн өнөөдөр сайд хийж байх хугацаандаа ашиг сонирхлын зөрчил гаргасан уу, хууль зөрчсөн үү, бизнесийн ямар нэгэн зүйлд орооцолдсон уу гэдэг өөр асуудал. Таны хэлсэн зүйлс өмнө нь голдуу хэвлэлээр ярьдаг, бичигдэж ирсэн зүйл. Шүүхийн байгууллагаар Ч.Хүрэлбаатар сайдыг лицензийн наймаа хийсэн гэдэг нь тогтоогдсон, Ц.Нямдорж сайд ашиг сонирхлын үүднээс Эрдэнэтэд шахаа хийсэн гэдгийг нь тогтоосон бол ярьж болно. Өнөөдөр хэвлэлээр л шуугиад байгаа болохоос тогтоогдсон зүйл алга. Ч.Хүрэлбаатар, Ц.Нямдорж хоёрыг томилогдоход хүртэл энэ зүйл яригдаж байсан шүү дээ. Яг сайд болоод зургаан сарын хугацаанд ийм алдаа гаргасан гээд огцруулах гэж байгаа бол өөр. Олон жилийн өмнөөс хэвлэлээр яригдаж, бичигдээд байгаа үнэн, худал нь мэдэгдэхгүй шүүхийн байгууллагаар тогтоогдоогүй зүйлээр огцруулах санал оруулах нь хэр зөв юм бол доо.

-Оюу толгойн гэрээтэй холбоотойгоор Ерөнхий сайд асан Санжийн Баяр, Сангажавын Баярцогт нарыг хорьж, шалгаж байна. Дубайн гэрээтэй холбоотойгоор Ерөнхий сайд асан Чимэдийн Сайханбилэг мөн хоригдож байгаа. Гэрээ тойрсон баривчилгаануудын талаар байр сууриа илэрхийлээч. Заавал хорьж шалгах шаардлага байсан юм болов уу?

-Оюу толгойн гэрээний хэрэгжилт ямар байна вэ гэдэг чинь нэг өөр асуудал. Оюу толгойн гэрээг байгуулах үед хариуцлага алдсан уу гэдэг чинь мөн л тусдаа асуудал байгаа юм. Оюу толгойн гэрээтэй холбоотой УИХ-аас Ажлын хэсэг гаран шалгаж байна. Гэрээг шалгаад дүгнэлт гаргах учиртай. Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ болон Дубайн гэрээг хоёуланг нь авч үзээд дүгнэлтээ Их хуралд танилцуулна. Тэр үед бид өөр өөрсдийн дүгнэлтээ хийх боломж олдох байх.

Монгол Улс зах зээлийн эдийн засагт шилжсэн 28 жилийн хугацаанд хийгдсэн хамгийн том гэрээ Оюу толгой. Энэ гэрээнд алдаа, оноо аль аль нь л багтсан. Оноог нь бид өнөөдөр төсвийн орлого дээрээ хүртээд явж байгаа шүү дээ. Оюу толгойн гэрээг хүчингүй болгох уу гэдэг яриа гараад эхэлж. Би хувьдаа Оюу толгойн гэрээг зогсоож болохгүй гэсэн байр суурь барьдаг. Энэ гэрээг хүчингүй болговол Монгол Улс асар их хэмжээний өрөнд орно. Гэрээний хариуцлагыг бид хүлээнэ. Мөн цаашид Монгол Улсад гадаадын хөрөнгө оруулалт орж ирэх үү гэдэг эргэлзээ бий болно. Гадны хөрөнгө оруулагчид манай улсад итгэх итгэл үлдэх үү. Оюу толгойн гэрээнд алдаатай зүйл бий гэдгийг дээр хэлсэн. Тиймээс бид сайжруулах зүйл хийх ёстой. Татварын нөхцөл, Монгол Улсад орох ашгаас эхлээд ярих зүйл бий шүү. Ажлын хэсэг энэ талаас нь харж шийдвэрээ гаргах болов уу гэж бодож байна.

Гэрээ байгуулахтай холбоотойгоор С.Баяр, С.Баярцогт, Дубайн гэрээтэй холбоотойгоор нарыг баривчилсан. Монгол Улс хуулийн засаглалтай. Тиймээс хуулийн хүрээнд асуудалд хандсан болов уу гэж найдаж байгаа. Хуулийн дагуу прокурор нь шалгаж, хуулийн дагуу шүүх нь хорьж, цагдсан болов уу. УИХ-ын гишүүн бид хууль, шүүхийн байгууллагын үйл ажиллагаанд хутгалдан оролцож, ямар нэгэн хувийн сэдлээр дүгнэлт өгөх хэрэггүй. Миний хувьд хуулийн байгууллага ямар шийдвэр гаргах нь вэ гэдгийг харж байна. С.Баяр, С.Баярцогт, Ч.Сайханбилэгийг хорьсон нь зөв, буруу, шүүх, прокурор, АТГ алдаа гаргалаа гээд шууд дүгнэх ярих эрх байхгүй.

-Оюу толгойн гэрээг цуцлуулах сонирхол бүхий хэсэг бүлэг байна уу гэж харагдах юм. Та ямар бодолтой байгаа бол?

-Одоо бүх зүйл зохион байгуулалттай болчихоод түвэгтэй байна. Оюу толгойн гэрээг шахсаар байгаад хүчингүй болгуулах нэг хэсэг хүний сонирхол байгаа л байх. Оюу толгойн гэрээг хүчингүй болговол Монгол Улс тун хүнд байдалд орно. Энэ боломжийг ашиглаад барьцаа ахиулах сайжруулаад авах ажил хийвэл Монгол Улсад өгөөжтэй болох байх.

-УИХ дахь МАН-ын бүлгийн хуралдаанаар С.Баярын бие муудсан тул гаргаж авах асуудлыг хэлэлцсэн гэх юм. Ерөнхий сайд харин бултаад орж ирээгүй гээд байгаа нь үнэн үү?

-Бүлгийн хуралдаанаар ганцхан Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн талаар ярьсан. Түүнээс биш С.Баяр даргын бие муудлаа, гаргаж авъя гэдэг зүйлийг огт яриагүй. Манай намын бүлэг Оюу толгойтой холбоотой баривчилгаа тойрсон асуудлаар юу ч яриагүй байгаа. Бүлгийн байр суурь хууль шүүхийн байгууллага үнэн зөвийг нь тогтооно биз, буруутай байвал аль намын гишүүн байх нь хамаагүй хариуцлагаа үүрэх ёстой гэж байгаа юм. Харин Оюу толгойн гэрээтэй холбоотойгоор буруу зүйл хийгээгүй бол хүн хэлмэгдүүлж болохгүй гэдэг байр суурьтай байна. С.Баяр даргатай холбоотой ямар нэгэн байр суурь бүлэг дээр яригдаагүй. Харин ирэх долоо хоногт Үндсэн хуулийн өөрчлөлттэй холбоотой асуудлуудаа эргэж сайтар ярихаар болсон.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг хаврын чуулганаар хэлэлцэж амжих уу. Бүлгийн гишүүдийн байр суурь нэгдмэл байж урагшаа явна. Өнөөдрийн байдлаар янз бүрийн байр суурь илэрхийлээд нэг зүгт харж чадаагүй байна л даа…

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт үнэхээр чухал. Бид өнгөрсөн хугацааны явж ирсэн замаа эргээд харахад Үндсэн хуулиндаа өөрчлөлт хийхээр олон удаа оролдсон ч чадаагүй байдаг. Өнөөдрийн нийгмийн нөхцөл байдлыг харахаар Үндсэн хуулийг зайлшгүй хийхээр болж. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн гол агуулга нь дөрвөн зүйлд чиглэж байгаа.

Үндсэн хуулийг өөрчилснөөр Их хурлыг хариуц-лагажуулна. Тухайлбал, УИХ-ын гишүүнийг эгүүлэн татдаг болъё гэж байна. 2000 онд хийсэн долоон өөрчлөлтийг буцаах юм. Мөн Засгийн газрын эрхийг жаахан нэмэгдүүлээд тогтвортой ажиллах эрх зүйн орчныг бүрдүүлье гэж байгаа. Өнгөрсөн 27 жилийн хугацаанд бид 16 Засгийн газрын нүүр үзсэн. Нэг Засгийн газрын дундаж нас 1.5 жил байх жишээтэй. Түүнчлэн нэмэлт, өөрчлөлтөөр шүүхийн хараат бус байдлын эрх зүйн орчныг бий болгоно. Орон нутгийн тогтолцоог өөрчилж иргэд рүүгээ хандсан болгож өгье. Улс төрийн намуудын орон нутагт оролцдог оролцоог багасгаж өгье гэдэг ийм хэдхэн чиглэлд өөрчлөлт оруулна. МАН мөрийн хөтөлбөртөө тусгасны дагуу эхлээд Их хурлаараа хэлэлцээд гуравдугаар хэлэлцүүлгээс эхлэн ард түмнээс санал асуугаад ард түмэн дэмжлэг Үндсэн хуульдаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулъя. Ард түмэн дэмжихгүй бол болъё гэж байгаа юм. Хаврын чуулганаар Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн нэг, хоёрдугаар хэлэлцүүлгийг хийгээд, ард түмнийхээ санал асуулгыг аваад явна.

-Та Төсвийн байнгын хорооны хуралдаанд суусан. Байнгын хорооны хуралдаан ширүүн болсон. Ж.Мөнхбат гишүүн Сангийн сайд Ч.Хүрэлбаатар долоон удаа хууль зөрчсөн хуулийн төсөл оруулж ирлээ гэж шүүмжилсэн. Төсвийн тодотголоо оруулж ир гэсэн. Байнгын хорооны хуралдаан дээр гишүүд 33, 32-ын бүлгээрээ талцах маягтай маргалдсан. Танай бүлэг дотор эв нэгдэл байхгүй байгаа юм биш үү?

-Хувь гишүүд өөрсдийн байр сууринаас л асуудалд хандаж ярьсан гэж би хувьдаа ойлгосон. Зарим гишүүд хууль зөрчиж байна гэж байсан. Төсвийн орлого буурсан тохиолдолд төсвийн тодотгол хийдэг. Гэтэл өнөөдөр төсвийн орлого давчихсан байгаа үед хөнгөлөлт, чөлөөлөлтийн зарим ажлыг хийхэд төсвийн хуулийн зөрчихгүй гэж бодож байгаа. Ялангуяа өнөөдрийн (өчигдөр) модон материал, ойжуулалтын тоног төхөөрөмж, үр суулгацтай холбоотой татвараас чөлөөлөхийг 2013 оноос хойш чөлөөлсөн. 2018 нэгдүгээр сарын 1-нэгнээс хуулийн хэрэгжилт нь дуусчихсан. Тиймээс үүнийг үргэлжлүүлье, Монголд мод модон материал, ойжуулалт, тоног төхөөрөмж, үр суулгац хэрэгтэй байна гэдэг үүднээс Гаалийн болон НӨАТ-аас чөлөөлөх гэж байгаа юм. Татвараас чөлөөлөх асуудал нь ач холбогдлын хувьд маш чухал. Монгол Улсад ойжуулалт, цэцэрлэгжүүлэлт хэрэгтэй юу гэвэл хэрэгтэй. Монгол Улс ойн нөөц багатай тул торх болон модон материал оруулж ирэх хэрэгтэй байна. Энэ нь төсөвт ачаалал үзүүлж байна уу гэхээр үгүй байдаг. 2018 оны улсын төсвийг батлахад чөлөөлж байсан хууль хүчин төгөлдөр байсан. Тиймээс чөлөөлөгдөнө гээд тооцчихсон. Он гарснаас хойш хууль нь байхгүй болчихоор гааль, татварын байгууллагууд татвар авсан асуудал байгаа юм билээ. Хууль гаргаад түүнийг нь буцаагаад олгочихож болно. Энэ нь Төсвийн тухай хууль зөрчөөд байгаа юм байхгүй гэж харж байгаа.

-Засгийн газрын сайдуудыг огцруулна гээд нэр яваад эхэллээ. Засаг ганхаад байна уу гэж харагдах юм?

-Засгийн газрыг тогтвортой ажиллуулах шаардлага бий. Бид дөнгөж юм хийж эхлээд зургаан сар болж байхад нь оролдоод эхлэх юм. Ийм байж болохгүй. Аль болох тогтвортой ажиллаж, үр дүн гарах ёстой. Нэг жил зургаан сар, хоёр жил ажиллаад үр дүн гарахгүй хууль зөрчөөд байвал энэ асуудлыг ярьж болно. Тиймээс одоохондоо Засгийн газрын гишүүдийг сайн, муу ажиллаж байна гэдэгт дүн тавихад арай эрт байна.

-УИХ-ын гишүүн Д.Гантулгын бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх хүрээнд УИХ-ын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийг Төрийн байгуулалтын байнгын хороо хэлэлцсэн. Хуулийн төслийг хэзээ хэлэлцэж дуусах вэ. Уг хууль батлагдсанаар цаашид Д.Гантулга гишүүнтэй холбоотой асуудлыг эцэслэх юм билээ?

-Уг хуулийг баталж байж УИХ-ын гишүүн Д.Гантулгын бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх асуудлыг хэлэлцэх юм. Ямар тохиолдолд бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх вэ гэдэг нь байхгүй болчихсон л доо. Д.Лүндээжанцан гишүүний өргөн барьсан УИХ-ын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийн анхны хэлэлцүүлгийг хийсэн. Пүрэв юм уу баасан гаригийн УИХ-ын чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар анхны хэлэлцүүлэг нь хийгдчих байх. Тиймээс ирэх долоо хоногт эцсийн хэлэлцүүлэг хийгдээд дуусах болов уу. Үүний дараа Д.Гантулга гишүүний асуудлыг прокуророос оруулж ирвэл хэлэлцэхэд бэлэн болно.

-Та Д.Гантулга гишүүний орооцолдсон энэ асуудалд ямар байр суурьтай байгаа юм?

-Д.Гантулга гишүүн өөрөө бүрэн эрхээсээ түдгэлзээд шалгуулъя гэдэг байр сууриа илэрхийлчихсэн юм билээ. Залуу хүний хувьд үүнийг нь зөв гэж үзэж байгаа. Шалгуулаад үнэн, зөвөө тогтоолгох хэрэгтэй. Нэг талдаа Их хурлын нэр хүнд, нөгөө талдаа хувь хүний нэр хүндийн асуудал. Тиймээс өөрөө түдгэлзээд шалгуулчихад буруудахгүй.

-Эрдэнэт үйлдвэрийг тойруулж нэлээд мөлжиж, улс төр хийлээ. Сүүлийн үед Оюу толгойг тойрсон асуудалд дарагдаад нам гүм болчихлоо л доо. Шинэ мэдээлэл юм ирсэн болов уу?

-Манай бүлэг дээр Эрдэнэт үйлдвэрийн 49, 51 хувьтай холбоотой асуудал огт хэлэлцэгдээгүй. Эрдэнэтийн 49 хувьтай холбоотой асуудал тодорхой болчихсон. УИХ, Засгийн газар төрийн мэдэлд авах шийдвэр гаргасан. УИХ, Засгийн газрын шийдвэртэй холбоотойгоор зарим хүмүүс Үндсэн хуулийн Цэцэд хандсан. Цэцийн шийдвэр УИХ-ын тогтоол Үндсэн хууль зөрчөөгүй гээд гарчихсан шүү дээ. Эрх зүйн хүрээнд ямар ч маргаангүй болсон. 49 хувийг авсан талд мөнгийг нь суутган тооцох замаар шийдвэрлах ийм л асуудал үлдсэн. Харин 51 хувьтай холбоотой асуудал нь Арбитрын шүүх, дотоодын шүүхээрээ яваад шийдэгдэх ёстой. Гэрээ байгуулсан албан тушаалтан нь буруутай юу, барьцаанд тавьсан хүн нь буруутай юу гэдгийг хуулийн байгууллага шалгаж байгаа юм билээ. Компани хоорондын маргааныг улстөржүүлээд байх асуудал биш.

-ФЕЛЬЕТОН-

Буруу юмнаас битгий ай. Бас буруу юм хийхээс ч битгий ай. Бас буруугаа засах гэж битгий зовж бай. Түүний оронд буруутныг л олчихож бай.

Буруу юм хийсэн хүн буруутдаггүй, харин буруутныг олоогүй учраас буруугаа өөрөө үүрсэн түүх бол байна аа. Тийм учраас буруутан гэж байдаггүй, зүгээр л буруутныг олоогүй хүн гэж байдаг юм.

Чухамдаа бол, буруутныг олж чаддаг нийгэм л жаргалтай байдаг юм. Монголчууд социализмд маш жаргалтай байсан гэдэг нь үнэн шүү. Учир нь суурь машин эвдэрвэл хорлон сүйтгэгчдийн буруугаас, ноосны төлөвлөгөө дутвал Маоизмын жанжлах үзлээс, бараа бүтээгдэхүүний хомсдол Америкийн империалистуудын явуулгаас болдог байв.

Гэтэл энэхүү өөрсдөө буруутдаггүй жаргалант нийгмийг маань Элбэгдорж тэргүүтэй ардчилагчид нураасан даа. Ингээд бид буруутангүй нийгэмд унасан юм. Хэрвээ бид жаргаагүй бол Элбэгээ “зус” л буруутай.

Бид буруутныг олж чадахгүй олон жил өөрснийгээ зовоолоо. Ноднин өдийд бид чинь хямралын бурууг эдийн засгаасаа, машины түгжрээг замаасаа, нурсан бизнесийнхээ бурууг мөнгөний хүрэлцээгүйгээс, бүтэлгүй дурлалын бурууг өөрийхнээ царайнаас хайдаг байлаа. Бараг л бурууг өөрсдөөсөө хайх шахаж байсныг бодоход үнэхээр хүнд үеийг туулжээ.

Харин энэ жил бид энэ бүхний буруутанг олж магнай тэнийж эхлээд байна. Явж явж муу Элбэгдорж “зус” өөрөө энэ бүхний буруутан байсан байна. Энэ жил бид бүгдээрээ буруутнаа олсон учраас хийсэн буруу юмнаасаа ч айхгүй, хийх буруу юмандаа санаа зовохгүй, сайхан байна аа сайхан байна.

Бүтэлгүй залуусын золгүй дурлалын буруутан нь Элбэгээ “зус” байсан байгаа юм даа. Бүтэлгүй яваагийнхаа буруутанг олоогүй залуус чинь дэмий гутарсандаа царай алдаад, тэгээд дурлал нь бүтэхгүй байсан юм байна. Одоо Элбэгээ “зус”-ыг буруутай гэдгийг мэдснээсээ хойш өнгө ороод хайр дурлалууд жигтэйхэн бүтэлтэй байх болсон юм байхаа.

Одоо энэ бөглөрөл, түгжээ их байгаагийн буруутан бол бид ч биш, зам биш харин Элбэгээ “зус” мөнөөсөө мөн. Машин нь биднийх гэж үү? Хэрвээ Элбэгээ “зус” л хүмүүс хувьдаа машин авах боломжийг нээгээгүй бол юу гэж бид хувьдаа машин авах юм бэ? Тэрнээс л болж байгаа юм.

Манай монголчууд гадаад гэмт хэрэг хийж байна. Гадаадын хүний юмыг хулгай хийж байна, гадаад хүнийг зодож алж байна. Бас л үүнд Элбэгээ “зус” буруутай шдээ. Энэ Элбэгээ, Үүл хоёр л “монгол хүнд гадаад паспорт олго” гэж ирээд л яалаа. Гэтэл одоо байж байгаа царайг нь хар. Хэрвээ гадаад паспорт олгоогүй бол тэр хүмүүс чинь эх орондоо биднийгээ зодоод л, маниусыгаа дээрэмдээд л, тэр бүгдэд нь Элбэгээ “зус”-ыгаа буруутгаад л жаргаж байхгүй юү?

Хүчингийн хэрэг их гараад байгаагийн цаад буруутан нь Элбэгээ “зус” шүү дээ. Цаадах чинь Ерөнхийлөгч байхдаа шинэ жилээр архитай хундага өргөхийн оронд сүүтэй стакан өргөөд, хүмүүс сүүнд дурлаад…Хамгийн гол нь эрчүүд сүүнд орчихоороо амархан донтдог гэнэ. Тэгээд эмэгтэй хүн харангуутаа сүү бодогдоод шууд л мээмийг хөхмөөр болдог байна. Тэгээд хүмүүжилгүй шиг зарим нь “нэгэнтээ мээмийг нь хөхчихсөн юм чинь…” гээд, тийм хэрэг гараад байгаа юм гэнэ. Ингээд л Элбэгээ “зус”-аас болж байгаа юм.

Сая л гэхэд миний компьютерт вирус орчлоо. Манай Гаамп хэлж байна “хужаа нар монголыг мөхөөх гээд зохиосон вирус. Уг вирус орсныхоо дараа таны кейбоорд ямар ч юм бичсэн ханзаар галиглаад унадаг. Тэгээд өөрийнхээ бичснийг ойлгохын тулд ханз сураад, нэг мэдэхэд хятадаар ярьдаг ” гэнэ. Хятадаар ярьдаг хүн чинь тэгээл хятад л болно биз ээ.

Мэдээж энэ бүхэнд Элбэгээ “зус” л буруутай. 1988 онд Зөвлөлтийн цэрэг монголоос гараагүй юү. Тэгээд монгол хятадын харилцаа сайжирсан ш дээ. Тэр үед “Ардчилсан холбоо” энэ тэр байгаагүй нь ямар хамаатай юм бэ? Элбэгээ тэгэхэд армийн “Улаан од” сонинд байсан даа. Мань хүн тэгээд сурвалжлага хийнэ гэж гараад хэдэн цэрэг дагуулж очоод оросын цэргийг хөөчихгүй юү? Нөгөө цэргүүдээ “Ах нь сонин дээр зурагтай нь гаргаж өгнө” энэ тэр гэж панаалдснаас зайлахгүй.

Эдийн засгийг чинь Элбэгээ хямруулаад байгаа юм билээ. Яаж гэж үү, тэр нь чамд ямар хамаатай юм бэ? Буруутныг нь олоод өгч байхад юу гэнэв? Чи л буруугүй байхад хаваасаг ш дээ. Хамтдаа буруудахгүй гээгүй юм бол…

Ямар нэгэн юм чинь бүтэхгүй байна уу. Та битгий санаа зов. Элбэгээ л буруутай болохыг бид нотлоод өгнө, за?

Буруутныг олсон ард түмэн Элбэгээг буруутгаж, түүнийг “цаазлах”-ыг шаардаж байгааг бүрэн дэмжинэ.

Ер цаазалчих хэрэгтэй гэснээс бодоод байхнээ цаазалчихаар чинь үхчих юм байна, цаадах чинь. Тэгэхээр албан ёсны буруутан үхчихвэл бид нэг хэсэгтээ хэцүүднэ. Хэн нэгнийгээ түүний оронд буруутгах хэрэг гарна. Тэр нь хэн маань ч болчих юм билээ.

Аягүйтвэл буруутан олж чадахаа болиод хамаг бурууг өөрсдөөсөө эрэхэд хүрвэл яана. Үнэхээр ч тэр буруутан нь бид өөрснөө байвал хаашаа харж үхнээ, айн?…

Судалгаанд оролцсон оюутнуудын 30 гаруй хувь нь одоо сурч байгаа мэргэжилдээ сэтгэл хангалуун биш гэж хариулжээ. Мөн сурагчид мэргэжлээ биш эхлээд сургуулиа сонгочихоод байдаг гэнэ. Мөн оноо таараад сургууль авч байвал аль сургуульд ямар ч мэргэжлээр хамаагүй сурчихъя гэх хандлага үүссэн гэдгийг багш нар хэлж байна. Энэ нь нэг талаараа дээд боловсролтой ажилгүйчүүдийн эгнээг нэмэх шалтгаан болж байгаа аж.

Тиймээс өөрийн онцлогт тохирсон, ирээдүйд улам эрэлттэй байх, ажлын байр сайн олдох, цалин хангамж өндөртэй мэргэжлийг сонгох шаардлага нэгэнт үүсчээ. Дэлхийд 7000 гаруй мэргэжил бий хэмээн сэтгэж сайтар судлах шаардлагатай аж. Техник технологийн үсрэнгүй хөгжилтэй өнөө үед шинээр маш олон ажил мэргэжил урган гарсаар байгаа. Тухайлбал, веб хөгжүүлэгч, IT инженер, програмист гэх мэт.

Харин уламжлалт мэргэжлээс цэцэрлэгийн багш, бага ангийн багш, эмч, сувилагч цахилгаанчин, хүнд болон хөнгөн үйлдвэрийн нарийн техникч, аялал, жуулчлалын мэргэжилтэн, экологийн мэргэжилтэн, инженерүүд, хими, химийн технологи, эрчим хүчний салбарын мэргэжилтэн, нанотехнологчид, зар сурталчилгааны мэргэжилтэн, авто зам, барилгын инженер, гидрогеологич, гидромеханик инженер, усны нөөцийн инженер, уул, уурхайн машин техник тоног төхөөрөмжийн инженер, малын эмч, газрын тосны хадгалалт, тээвэрлэлтийн мэргэжилтэн, сантехник, инженерийн байгууламж, цөмийн эрчим хүч, сэргээгдэх эрчим хүчний инженерүүд, биотехнологич, онош зүйч, эмнэлзүйн шинжлэх ухаан судлаач зэрэг мэргэжлүүд олон улс болон Монголд ч хамгийн эрэлттэй, байгаа ажээ.

Мэргэжлээ хэрхэн сонгох талаар Ажил мэргэжлийн чиг баримжааны үндэсний зөвлөх П.Оюунаатай ярилцлаа.

-Мэргэжлээ сонгохдоо юун дээр анхаарах шаардлагатай вэ. Яаж мэргэжлээ зөв сонгох вэ?

-Энэ асуултад хариулахаас өмнө нэг зүйлийг сануулмаар байна. Энэ бол “мэргэжил” биш “ажил мэргэжил” юм. Мэргэжил гэдэг нь тодорхой албан болон албан бус сургалтад хамрагдаж ажил хөдөлмөр эрхлэхэд шаардлагатай мэдлэг, чадвар, хандлага эзэмшсэн байхыг хэлдэг. Гэтэл бодит байдалд зарим хүн албан эсвэл албан бус сургалтад хамрагдалгүйгээр “ажил хийх” сонголт хийдэг. Ийм учраас бид “ажил мэргэжлийн” сонголтын талаар ярих хэрэгтэй. Ажил мэргэжлээ сонгох тогтсон алхмууд байдаг. Жишээ нь, эхлээд өөрийн авьяас, чадвар, сонирхол, үнэт зүйлээ таньж мэдэх, өөрийн сонирхол, чадвар, үнэт зүйлд тохирсон ажил мэргэжлийн боломжуудыг хөдөлмөрийн зах зээлээс олж мэдэх, эдгээр боломжийн талаар судалж үзэх, ажлын туршлага хуримтлуулах, судалгаа хийх, тавигдах шаардлагыг таньж мэдэх, эцэст нь ажил мэргэжлийн сонголт хийх ёстой.

Манай эцэг эхчүүд ч гэсэн хүүхдээ ажил мэргэжил сонгоход цаг гаргаж, тусалж дэмжих хэрэгтэй. Жишээ нь, ЕБСийн ахлах ангийн нэг хүү ингэж ярьж байсан. Тэр хүү өөрөө архитектурч болох хүсэлтэй, үүнийгээ эцэг эхдээ хэлсэн байна. Гэтэл эцэг эх нь архитектурч юу хийдгийг бид мэдэхгүй, бас тогтвортой ажлын байртай байх боломжгүй ажил гэж хэлээд шууд хорьсон байдаг. Гэтэл аав, ээжүүд шууд ингэж няцаахын оронд хүүгээ архтиектурын чиглэлээр ажил хөдөлмөр эрхэлдэг хүнтэй уулзуулж, тодорхой хугацаанд тэр хүнийг юу хийж байгааг ажиглаж, зарим ажил үүргийн хүрээнд туршлага хуримтлуулж, ажил олгогчидтой танилцуулж, бас энэ чиглэлийн сургалтын байгууллагатай танилцаж туршлага судлах боломж олгох хэрэгтэй байгаа юм. Ингэж байж таны хүүхэд сонирхож байгаа ажил мэргэжил нь өөрт нь тохирох эсэхийг мэдэх боломжтой. Ер нь бол ажил мэргэжлийн чиг баримжааны төлөвшил тодорхой үе шаттай байдаг учраас эцэг эхчүүд хүүхдэдээ хамгийн сайн тохирсон ажил мэргэжлээ сонгоход тусалж, дэмжих хэрэгтэй.

-Хамгийн эрэлттэй, ирээдүйд өндөр цалин авах боломжтой мэргэжил юу, юу байна вэ?

-Хамгийн эрэлттэй ажил мэргэжил, ирээдүйд өндөр цалин авах тухай ярихад хамгийн сүүлийн үеийн, бодитой мэдээлэлд үндэслэх хэрэгтэй. ХНХЯ-ны судалгааны институтийн “Хөдөлмөрийн зах зээлийн эрэлтийн барометрийн судалгаа 2017” тайланд дурдсанаар 2018 оны байдлаар барилга, бөөний болон жижиглэнгийн худалдаа болон боловсруулах үйлдвэрлэл болон хөдөө аж ахуйн салбарт эрэлт ихтэй төлөв харагдаж байгаа.

Цалин хөлсний хувьд мөн энэ институтын гаргасан “Цалин хөлсний бүтцийн судалгаа 2017” тайлангаас харахад уул уурхай, мэргэжлийн шинжлэх ухаан болон техник, санхүү, даатгал, мэдээлэл холбооны салбарын ажил мэргэжил улсын дунджаас өндөр цалин хөлстэй байгаа юм. Хөдөлмөрийн зах зээлийн дээрх судалгааны таамаглалт жил нь нэг байдаг учраас гурваас цааших жилийн төлөвийг таамаглаж ярих нь бодитой бус. Хялбар биш гэж бодож байна.

-12 дугаар анги төгсөгчдийг мэргэжлээ зөв сонгоход нь хэзээнээс, яаж бэлдэх хэрэгтэй байна вэ?

-12 дугаар ангийн төгсөгчид ажил мэргэжлийн сонголт хийхтэй холбоотой төлөвлөгөөтэй байх хэрэгтэй гэж үздэг. Ер нь бол зөвхөн 12 дугаар ангид орсон хойно нь бус бүр эртнээс хүүхдээ ямар зүйлд сонирхолтой байна, түүнийг нь хэрхэн хөгжүүлэх вэ гэдэг асуудал дээр нийгэм, сургууль, эцэг, эх тал талаас нь анхаарах ёстой юм. Сургууль төгсөх дөхөөд ирэхэд нь анхаарч эхэлж байгаа нь оройтож байгаа гэсэн үг. Сүүлийн жилүүдэд манай ЕБС-ийн ахлах ангид суралцах хичээл, хөтөлбөрөө сонгодог болсонтой холбогдуулан ажил мэргэжлийн чиг баримжааг наймдугаар ангиас эхлэн системтэй олгох хэрэгтэй. Ахлах ангийн хичээл сонголт үндсэндээ ажил мэргэжлийн сонголтоос шалтгаалж байгаа. Энэ үед дор хаяж гурван мэргэжил сонголтын төлөвлөгөөтэй байх хэрэгтэй. 12 дугаар ангийн хүүхдүүдийн эхний сонголт бүтэхгүй бол дараа дараагийн сонголтын төлөвлөлт үргэлж бэлэн байх хэрэгтэй. Ер нь бол нийтэд нь хандаж хэлэхэд ажил мэргэжлийн төлөвлөгөөнд ажилгүй болбол яах вэ, яаж богино хугацаанд ажилтай болж болох вэ гэдэг төлөвлөлт ч бас байх ёстой юм.

-Мэргэжлийн чиг баримжаа олгох ажил манай улсад хэр явагдаж байгаа вэ?

-Аливаа улс орны хөгжил тухайн орны хүн амын хөгжлөөс шууд хамаардаг. Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт, нийгмийн хөгжлийн цөм нь монгол хүн. Тэр дундаа өсвөр үе, залуучуудын хөгжил Монгол Улсын тогтвортой хөгжлийн үндсэн нөхцөл нь бөгөөд тэднийг хариуцлагатай, бие, хэл, сэтгэлгээний чадамжтай, бүтээлч, өрсөлдөх чадвартай, ажил мэргэжлийн чиг баримжаатай иргэн болгон төлөвшүүлэх нь Засгийн газрын тэргүүлэх зорилтуудын нэг. Эдгээр зорилтыг хэрэгжүүлэх үүднээс Засгийн газар бодлого боловсруулж, шат дараалсан арга хэмжээ авч хэрэгжүүлж байгаагийн нэг нь ерөнхий боловсролын салбарт ажил мэргэжлийн чиг баримжаа олгох үйлчилгээ, үйл ажиллагааг эхлүүлсэн явдал юм.

Дэлхийн улс орнууд ажил мэргэжлийн чиг баримжааг боловсролд үр ашигтай хөрөнгө оруулалт хийх (сургууль завсардалтыг бууруулах, сурлагын амжилтыг дээшлүүлэх гэх мэт), хөдөлмөрийн зах зээлийн үр ашгийг нэмэгдүүлэх, хөдөлмөрийн зах зээлийн эрэлт, нийлүүлэлтийг тэнцвэржүүлэх. Эдийн засгийн хувьд чадамжтай ажилтантай байх, нийгмийн эрх тэгш байдлыг хангах төрийн бодлогын зорилтыг үр дүнтэй хэрэгжүүлэх арга хэрэгсэл гэж үзэж байна. Монгол Улс ч мөн энэ үзэл баримтлалын дагуу ажил мэргэжлийн чиг баримжааг хэрэгжүүлэх юм.

Ирэх хичээлийн жилээс 10-12 дугаар ангийн суралцагчдад ажил мэргэжлийн чиг баримжаа олгох үйл ажиллагааг бүх сургуулиудад хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байна. Үүнтэй холбоотой шаардлагатай гарын авлага, хэрэглэгдэхүүн бэлэн болно. Энэ оны наймдугаар сар гэхэд ЕБСийн ахлах ангийн сурагч, багш, эцэг эх болон сургуулийн удирдлагад эдгээр материал хүрнэ. Мөн 20182019 оны хичээлийн жил эхлэхээс өмнө сургуулийн удирдлага, сургалтын менежер, нийгмийн ажилтан болон ахлах ангийн багш нарт шаталсан сургалт зохион байгуулагдана. ЕБС-ийн ахлах ангийн сурагчдад ажил мэргэжлийн чиг баримжаа олгоход БСШУСЯ болон ХНХЯ хамтран ажиллах зайлшгүй шаардлагатай байгаа юм.

Нэгэнт ажил мэргэжлийн чиг баримжааг ЕБСийн наймдугаар ангиас эхлэн олгох болсонтой холбогдуулан багш бэлтгэх сургуулийн сургалтын хөтөлбөрт тодорхой агуулгыг тусгах шаардлагатай байгаа. Эхний байдлаар МУБИС-ийн оюутны дадлагын дэвтэрт 8-9 дүгээр ангийн сурагчдад ажил мэргэжлийн чиг баримжааг яаж олгох тухай агуулгыг оруулсан.

-Ямар мэргэжил чамд тохирох вэ гэсэн сорилго тестүүд байдаг юм билээ. Монгол хүүхдийн онцлогт тохирдог уу. Сорилгоор үзээд мэргэжлээ сонгох нь хэр зөв бэ?

-Ажил мэргэжлийн сорилго, тест бүр зөв сонголт хийхэд тусалж чадахгүй. Сорилго, тест бүр өөр өөр зорилготой бас өөр өөр бүлгийн хүмүүст зориулсан байдаг. Жишээ нь, насанд хүрэгчдийн ажил мэргэжлийн сонирхол тодорхойлох сорилго ЕБС-ийн сурагчдад зориулсан сорилгоос арай өөр. Учир нь сорилгын асуултын түвшин, тавил зэрэг нь тэр болгон хүүхдэд тохирсон байж чаддаггүй. Зарим асуулт нь хүүхдэд ахадхаар байдаг. Тиймээс янз бүрийн сорилгод шууд итгэж ажил мэргэжлийн сонголт хийхээс татгалзах хэрэгтэй. Хамгийн зөв арга нь өөрийгөө таньж мэдэж, ажил мэргэжил, сургалтын боломжтойгоо уялдуулж, ажил мэргэжлийн туршлага хуримтлуулж, судалгаа хийж, хөдөлмөрийн зах зээлийн ерөнхий хандлагад баримжаалан сонголт хийх хэрэгтэй. Ер нь олон талаар өөрийгөө сорьж, тодорхой туршлага хуримтлуулж, тухайн ажил мэргэжлийн бодит нөхцөл, шаардлагыг таньж мэдэж, эртнээс төлөвлөж сонголт хийх нь хамгийн зөв шийдэл.

Монгол хүүхдийн онцлогт тохирох тухайд бол ямар ч сорилго, тестийг хэрэглэхээс өмнө түүний тохирц, найдвартай байдлыг шалгасан байх хэрэгтэй байдаг. Хэрэв энэ хоёр үзүүлэлт шаардлага хангаж байвал тухайн сорилго, тестийг ашиглаж болдог. Жишээ нь, насанд хүрэгчдэд зориулсан сорилго, тестийн хүүхдээс авах тохиолдолд түүний тохирц, найдвартай байдал заавал шалгах хэрэгтэй.

-Зарим нь сонгосон мэргэжлээрээ амжилт олдог ч зарим нь тэр мэргэжлээрээ огт ажиллаагүй байдаг. Мэргэжлээрээ ажиллаж чадахгүй байгаа гол шалтгаан юу юм бэ?

-Энэ нь хэд хэдэн шалтгаантай байдаг. Нэгдүгээрт, өөрт хамгийн сайн тохирсон ажил мэргэжил сонгоогүйгээс болдог. Хүүхэд залуучууд ихэнхдээ эцэг, эх эсвэл багшийн санал болгосон, найз нөхдөө дуурайсан эсвэл элсэлтийн шалгалтад амжилт үзүүлэх боломжтой хичээлээ баримжаалж ажил мэргэжлийн сонголт хийдэг. Хоёрдугаарт, үндэсний болон хөдөлмөрийн зах зээлийн талаарх мэдээлэл их дутмаг байна. Эцэг эхчүүд, хүүхэд, багш нар өөрсдийнхөө мэддэг цөөн хэдэн мэргэжлийн хүрээнд сонголт хийдэг. Хөдөлмөрийн зах зээлийн шингээлт, шинээр бий болж байгаа ажил мэргэжлийн талаар ойлголт их хязгаарлагдмал байдаг нь энд их нөлөөлдөг. Энэ чиглэлийн олон нийтэд чиглэсэн сурталчилгаа, танилцуулга ч гэсэн бага байна. Өөрт хамгийн сайн тохирсон ажил мэргэжлээ хөдөлмөрийн зах зээлийн хамгийн сүүлийн үеийн статистик мэдээлэл үзэж сонголт хийдэг хүмүүс ер нь цөөн. Гуравдугаарт, сонирхож буй ажил мэргэжлийн талаар судалгаа хийдэг, таньж мэддэггүйгээс болоод эзэмшсэн ажил мэргэжлээрээ ажиллаж чадахгүй болдог.

-Эдийн засагч, хуульч, сэтгүүлч гэх мэт нийгэмд илүүдэлтэй мэргэжил сонгохгүй байх нь зөв үү. Эсвэл үнэхээр тухайн мэргэжлээр амжилт гаргана гэвэл сонгох хэрэгтэй юу?

Энд шууд хариулахад хэцүү асуулт байна. Нийгэмд илүүдэх гэхээс илүүтэй хөдөлмөрийн зах зээлийн эрэлт ханасан эсвэл технологийн хөгжлийн нөлөөгөөр аажмаар шаардлагагүй болж байгаа ажил мэргэжил энд яригдана. Хүн ажил хөдөлмөрт амжилт гаргах хамгийн том хүчин зүйл нь тухайн ажил мэргэжил өөрийнх нь чадвар, авьяас, эрхэмлэдэг үнэт зүйл, хүсэл сонирхолд хамгийн сайн тохирсон байх ёстой. Дараа нь тухайн ажил мэргэжлийн хөдөлмөрийн зах зээлийн эрэлт чухал хүчин зүйл болно.