Month: April 2018

БААБАР ИНГЭЖ ӨГҮҮЛЭВ

-МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН
ЧУУЛГАД ХЭЛСЭН ҮГ-

Хувийн хэвшлийн бизнес, төр хоёр олон жил бие биедээ дайсагналаа. Өнгөрсөн нийгмийн үед алив хувийн бизнес хуулиар хориотой, цухуйсан даруйд нь шорон гяндангаар далайлгах төдийгүй нийгмээс тусгаарлаж, нийтийн өмнө шившиглэн дамчин панзчингаар нь хочлон жигшээдэг байснаас үүдэлтэй инерци үргэлжилсээр байгаа санагдана.

Зах зээлийн харилцаанд ороод 30 шахам жил болсноо бодсон ч, төрийн, хувийн, олон нийтийн өмч тэнцүү эрхтэй төдийгүй төрийн хамгаалалтад байдаг хэмээн Үндсэн хуулиараа тунхагласныг бодсон ч, өдгөө нийгмийн баялагийг хэмждэг ДНБ-д эзлэх хувийн хэвшил 70-аас доошгүй хувийг эзэлдэгийг бодсон ч, төрийн албанд зүтгэж байгаа төрийн армийг ихэнхдээ хувийн хэвшлийнхэн тэжээж байгааг бодсон ч энэ үзэн ядалтыг зогсоох хэрэгтэй байна. Үүнд тулгуурлаж, төрийн нэр барин амин хувиараа баяждаг түгээмэл арга дэлгэрснийг бид авлига, хээл хахууль гэж нэрлэх болсон.Үүнтэй тэмцэхийн тулд шинэ маягийн Дотоод яам байгуулсан ч амжилт олохгүй байна. Төрийн өмч дээр тулгууралсан төрийн бизнес алга болох цагт авлига өөрөө АТГ-тай, АТГ-гүй цэгцрээд арилна. Манай төр бизнес хийдэг, гэтэл төрийн 120 гаруй аж ахуйн нэгжийн хэтэрхий дийлэнх нь алдагдалтай ажилладаг, тэр алдагдлыг нь татвар төлөгчид нөхөн төлдөг билээ.

Надад мөрөөдөл байна. Яг л Мартин Лютэр Кингд хэдэн мөрөөдөл байсны нэгэн адил. Тэр олон алдагдалтай нэгжүүдээ хаахыг нь хаагаад, дуудлагаар зарахыг нь зарчихаасай. Чингэвэл хэн нэгний хулгай хийсэн, алдаж оролдсоны төлөө архи тамхи шатахуунаас эхлээд сүү худалдаж авч буй нялхас, эм тариа худалдан авч буй өтгөс татвараар дамжуулан алдагдлыг нь нөхөж буй бурангуй явдал зогсохсон. Уул нь бизнес гэдэг нь ашиг орлого гэсэн үндсэн утга цаанаа агуулдаг. Оршин байх хэрээрээ алдагдал, хохирол, гарз хүлээж түүнээ огт хамаагүй хүмүүсээр нөхөн төлүүлдэг газрыг объект гэх үү, субъект гэх үү? Лав л бизнес гэж нэрлэмгүй.

Надад ийм мөрөөдөл байна. Борлогдохгүй барааг шахах зорилгоор, гаднаас болон дотроос шударга бусаар мөнгө босгохын тулд элдэв цуу болон мэдээллийн хэрэгслээр ард түмнээ айлгаж ичээдгээ болиосой. Ямааны мөнгө, сүүний мөнгө, үр тарианы мөнгө гэх мэтээр “дэмжлэг” нэртэй цуварсан дээрмийн төлөөсийг татвар төлөгч энгийн иргэд төлж байгаа шүү дээ. Дэлхийд хамгийн бага нас баралттай орны нэг, насжилт сүүлийн 20 жилд хамгийн хурдацтай урагшилж байгаа орны нэг болох Монголыг элдэв өвчин зовлон, үхэл хагацлаар айлган аймшиг дэгдээж араас нь витамин, элдэв эм тариа, давс хужир борлуулж байгааг зогсоогоосой. Хүмүүст ердийн үнэн л хэрэгтэй.

Надад ийм мөрөөдөл байна. Авлига хээл хахууль бол төрийг өөрийг нь мөхөөдөг хамгийн үр дүнтэй механизм. Төр бол байхаас өөр аргагүй муу зүйл. Төр үгүй бол улс орон мөхнө. Улс орноо мөхөөх хүсэлтэй хэн ч байдаггүй болохоор хүмүүс төрөө дэмждэг. Гэтэл бүх шатандаа дээрэм хийдэг төрд хүмүүс итгэхээ болино. Аргагүйн эрхэнд хүмүүс төрийн үйлчилгээ, шийдвэрийн төлөө авлига өгдөг. Хэн ч талархаад юмуу сэтгэл нь хөдлөөд сайн дураараа авлига өгдөггүй. Авлигын уг уурхай нь татвар төлөгч иргэд, хувийн бизнес эрхлэгчид биш, шат шатанд төрийн нэр барьсан тамганы эзэд. Авлига өгөгчид гаднаа өөрийн эрхгүй инээмсгэлсэн дүр үзүүлэх боловч дотроо төрөө, төрийн төлөөлөгчийг үзэн ядаж, өширхөн занаж, жигшин зэвүүцэж байгаа. Ингэхээр өгсөн нь биш, авсан нь буруутай. Хөрөнгө орлогын мэдүүлэг гэх өөрсдөөр нь бөглүүлсэн цаасанд биш, эзэмшилд нь байгаа хөрөнгөөр нь авлигын гэмт хэргийг илрүүлдэг. Хэрэв шударгаар нэмж олсон хөрөнгөтэй бол тэрнээс татвар авах, эх үүсвэрээ тайлбарлаж чадахгүй бол гэмт хэрэгт татаж байж авлигатай тэмцдэг.

Надад ийм мөрөөдөл байна. Төрийн албыг мэддэг чаддаг мэргэжлийн хүмүүст даатгаасай. Манай танай талынх, үнэнч, шударга, эх оронч гэх мэт бол төрийн алба хаах шалгуур болж чадахгүй. Энэ нь дэндүү сүбъектив үнэлгээ учир нэгэнд нь нэг, нөгөөд нь өөр харагдана. Гадаад дотоодод өндөр мэргэжил мэргэшил олсон бүхэл бүтэн үе сүүлийн 20-30 жилд бэлтгэгдлээ. Эд чаддаг мэддэг юмаа марттал зэвэрч байхад чаддаггүй юмаа эрхэлж төрийн тамгаар айлгаж суудаг сүрэг өөрийгөө таргалуулахаас өөр юу ч үл хийнэ. Ард түмнээс сонгогдсон хууль тогтоох байгууллага болон орон нутгийн сонгуульт байгууллагад эзэлсэн суудлынхаа дагуу манай танай болох нь зөв байх. Харин гүйцэтгэх засаглал ийм шалгуураар албан тушаал хуваарилж болохгүй. Төрийн гүйцэтгэх алба цүнх барьснаар юм уу, үнэнч байснаар хэмжигддэггүй. Алив төр аппарат дээр тогтдог болохоос яайж ийж байгаад богино хугацаагаар сонгогдсон түр зуурын зочид дээр тогтддоггүй. Төрийн мэргэшсэн нэг албан хаагчийг халахад түүнийг дагаад төрийн ой санамжийн хэсэг арилж байдаг. Төрийн тархийг аажим үхүүлэх процессоо даруйхан зогсоогоосой. Төрд алба хаагчид тэндээ аль зэрэг удах нь мэдэгддэггүй, гэхдээ удаан тэсэхгүй нь тодорхой учраас байгаа дээрээ бушуухан хулгай хийгээдэхье гэсэн сэдэл аяндаа үүсдэг болохоор энэ механизм хэнийг ч гэмт хэрэг рүү түлхэж байна шүү дээ. Төрийн хүн ард түмэн рүү нулимах эрхгүйн адилаар монголын төр рүү ямар ч “мэргэн ард” нулимах эрхгүй байгаасай гэж би бас мөрөөдөж байна.

Надад ийм мөрөөдөл байна. Төрд байтугай ерөөс улс оронд мэргэжлийн боловсон хүчин бэлтгэх нэгдсэн бодлоготой болоосой. 10 мянган хүнд ногдох оюутан, бакалавр, мастер, доктор, эрдэмтэн, профессор, академичын тоогоор дэлхийд тэргүүлэх мөртөө сэтгүүлч, хуульч, эдийн засагч гэх зэрэг хэдхэн мэргэжил дээр хахах боллоо. Ердөө дөрвөн мянга хүрэхгүй хуульчийн хөдөлмөрийн зах зээлтэй мөртөө үүнээс арав дахин олон оюутан энэ мэргэжлээр сурч байна. Гэтэл цаана нь маш олон төрлийн мэрэгжилтний дутагдалд орсныг хэн хүнгүй ажиглаж байгаа байх. Хүн ямар мэргэжил эзэмших хүсэлтэй байгаад захиргааны аргаар хориг тавьж болохгүй нь мэдээж. Гэхдээ тэтгэлэг, урамшуулал, татвар зэрэг олон нөлөөллөөр нэгдсэн бодлого төлөвлөж, тэнцвэрийг хадгалж болох мэт.

Надад ийм мөрөөдөл байна. Сул дорой төр өөрийгөө мөхөөдөг. Хүчирхэг төр гэдэг бол шийдвэр гаргасан бол түүнээ биелүүлж чаддаг, тэгээд Засгийн газар хэд ч солигдсон залгамж чанараа хадгалдаг. Ааш араншин, матаас гүтгэлгэд үндэслэн сар тутам шийдвэрээ өөрчлөх, ард түмний нэр барьсан цөөн хэдэн хүнд бууж өгөх, олон түмэнд хялбар хуурамч аргаар таалагдахын тулд мөнгө цаас тараах, бүтэхгүй нь тодорхой зүйлс амлах зэрэг нь төрийг сулруулдаг. Хүчирхэг төр гэдэг нь данхар төрөөс ялгаатай. Хүчирхэг байна уу, данхар байна уу гэдгээ ядахнаа ялгаж салгадаг төртэй болохыг мөрөөдөж байна.

Надад ийм мөрөөдөл байна. Монголын төр популизмаас салаасай. Алив юм хийхэд төсөл, төлөвлөгөө, санхүүгийн боломж, тооцоолол, судалгаа, менежмент, шинжлэх ухааны үндэслэл, зах зээлийн чадавх юун түүрүүн хамаатай. Зүгээр л түр зуур олон нийтэд таалагдаж дэмжлэг авахын тулд асар их хөрөнгө сүйтгэдэг нь эргээд л татвар төлөгчдийг шийтгэж буй хэрэг. 2000 онд Мянганы зам гэж зарласан. Тийм хөрөнгө огтоос байгаагүй учир тухайн үеийн хоёр сайдын зуслангийн байр хүртэл татсан хатуу хучилттай замаар дууссан. Хууль, зарлиг тушаал болон гүйцэтгэх байгууллагын шийдвэр юун түрүүн мэргэжлийн хүмүүсээр хянагдаж нэгдүгээрт, хуулийн хүрээнд бололцоотой эсэхийг Хууль зүйн яамаар, хоёрдугаарт, санхүүгийн бололцоотой эсэхийг Сангийн яамаар шалгуулж эцэст нь тэдний зөвшөөрлөөр гарч байгаасай. Нярай хүүхдийг зөвхөн хөхөөр хооллож байх, сүү нь хүрэлцэхгүй бол яамнаас зөвшөөрөл авч байх хууль гаргачихаж байгаам. Тухайн үеийн Мянганы зам хөрөнгө санхүүгийн хувьд бололцоогүй байсан бол заавал хөхөөр хооллох энэ хууль хуулийн хэрэгжилтийн хувьд огт боломжгүй юм. Хууль гэдэг бол заазуур, зөрчсөн болгоныг тас завчдаг учраас хууль гэж нэрлэдэг. Ийм далд шунал агуулсан, эсвэл популизмд түшиглэсэн хууль тогтоол зарлиг дүрэм журам цаашид битгий гаргаж байгаасай.

Надад ийм мөрөөдөл байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын давуу тал, ашиг тусыг мэдсээр, ойлгосоор байж амин хувьд нь унацгүй юм уу, авлига нь багадсан юм уу, эсвэл популизм хийхэд нь хэрэгтэй учраас улайран эсэргүүцэж унагаж дэвсэлдэгээ болиосой.

Надад мөрөөдөл байна. Монголын төр дэлхийн тавцан дээр бусад орнуудад дайсагнасан, өдөөн хатгасан бодлого битгий явуулаасай. Хятад, Канад, Австрали, АНУ, Солонгос зэрэг орны эсрэг хандсан төрийн мэдэгдэл болон үйлдэл өдөр болгон нэмэгдсээр. Манайх шиг жижиг орон мөрөөрөө байсан нь дээр гэж нэрт дипломатич Гомбосүрэн гуай нэгэнтээ анхааруулж байсан. Бид тэднээс авлагатай биш, тэд ч бидэнд өртэй биш. Монгол Улсыг хөгжүүлэн цэцэглүүлэх нь бидний үүрэг болохоос тэднийх биш. 1990 онд баталсан гурав дахь хөршийн бодлого бол мөнхийн хоёр хөрш ба дэлхийн бусад орнуудтай хамтарч харилцан ашигтайгаар эв найртай оршино гэсэн бодлого болохоос хөршүүдээ нулимчихаад далайн чанадаас шинэ найз нөхрийн эрэлд хатна гэсэн үг ерөөсөө биш. Бидний зовлон тэдэнд тонуулаад байгаа юм биш, тэдэнд тоогдохгүйд байна шүү дээ.

Миний мөрөөдөл ердөө л энэ. Энэ бол биелэх бололцоогүй, дааж давшгүй алс хэтийн хий санаархал биш. Амархаан хэрэгжүүлчихэж болох жаахан мөрөөдөл, гэхдээ Монголын төрийг ариусгахад том алхам болох хүсэл эрмэлзэл учраас л мөрөөдөж байна.

Хамтдаа мөрөөдсөнд баярлалаа.

2018.3.28

Хүний эрхийн Үндэсний комиссын дарга Ж.Бямбадоржтой ярилцлаа.

-Хүний эрхийн Үндэсний комиссоос Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх 17 дахь илтгэлийг УИХ-д өргөн барилаа. Энэ удаад ямар асуудлуудыг онцолсон бэ?

-Монгол улсын хүний эрхийн Үндэсний Комиссын тухай хуулийн 13 дугаар зүйлийн 13.2,3 дахь заалт, 20 дугаар зүлийн 20.1 дэх хэсэгт тус тус заасны дагуу Комисс нь тухайн жилийн хүний эрх, эрх чөлөөний төлөв байдлыг тодорхойлон Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх илтгэлийг жил бүрийн эхний улиралд багтаан УИХ-д өргөн барьдаг. Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх 17 дахь илтгэлийг “Эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрх, Байгаль орчны хууль тогтоомжийн хэрэгжилт ба иргэдийн оролцоо”, “Нийслэлийн хот төлөвлөлттэй холбоотой хүний эрхийн зарим асуудал”, “Хохирол нөхөн төлүүлэх хэрэгжилтийн зарим асуудал”, “Хилийн боомтод ажиллаж буй мэргэжлийн хяналтын байгууллагын албан хаагчдын хөдөлмөрлөх эрхийн зарим асуудал”, “НҮБ-ын хүний эрхийн Зөвлөлөөс өгсөн зөвлөмжүүдийн хэрэгжилт” гэсэн таван үндсэн сэдвийн хүрээнд боловсрууллаа. Энэ удаагийн ээлжит илтгэлийг Комиссын хийсэн хяналт шалгалт, судалгаа, иргэдээс Комисст гаргасан өргөдөл гомдол, Комиссын гишүүний шаардлага, зөвлөмжийн хэрэгжилт, иргэний нийгмийн болон бусад байгууллага, судлаачдын хийсэн судалгаа, дүн шинжилгээ, Засгийн газар, яам, агентлаг болон бусад байгууллагуудаас ирүүлсэн мэдээлэлд үндэслэн бэлтгэж, хүний эрх, эрх чөлөөг хангаж, хамгаалах чиглэлээр бодлогын түвшинд авч үзэх шаардлагатай асуудлыг холбогдох санал зөвлөмжийн хамт боловсруулсан.

-Эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах гэсэн сэдвийг хамгийн нэгдүгээрт дэвшүүлжээ. Яагаад энэ сэдвийг онцлох болсон бэ?

-Бид эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах, байгалийн тэнцвэрт байдал алдагдахаас хамгаалуулах эрхтэй. Энэ нь хүн бүрт хамаатай төдийгүй Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдалтай ч холбоотой өргөн асуудал. Манай комисс 2014 онд “Уул уурхайн бизнес ба хүний эрхийн асуудал” сэдэвт олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал хийсэн. Хүний эрхийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг олон улсын байгууллагууд, манай комисс, Засгийн газрын дөрвөн гишүүн, иргэний нийгмийн төлөөлөл илтгэл тавьж оролцсон. Аймаг, сумаас холбогдох албан тушаалтан, малчдын төлөөллийг ч оролцуулсан. Уг нь маш өндөр түвшний эрдэм шинжилгээний хурал болсон юм. Энэ хурлаас Хүний эрхийн Үндэсний комисс зөвлөмж гарган УИХ, Засгийн газарт хүргүүлсэн. Гэхдээ одоо ч уул уурхайн асуудал хүндэрсэн хэвээр байна. Газрын лиценз, уул уурхайн ашиглалт, уугуул иргэдийн эрх ашиг зөрчигдөж байгаа гэх зэрэг зүйлс яригдсаар л байгаа. Шийдвэрлэгдэхгүй маш олон асуудал байдаг. Иймд бид дээрх асуудлыг чухалчлан үзсэн хэрэг.

Түүнчлэн бид хот төлөвлөлтийн төсөл хөтөлбөрийн хүрээнд газраа чөлөөлж, үл хөдлөх эд хөрөнгөгүй болж хохирсон иргэдийн хохирлыг нэн даруй барагдуулах, арга хэмжээ авах ёстой гэж үзсэн. Хэн нэгэн хувийн газартаа дэлгүүр, дугуй засварын газар ажиллуулдаг байя гэж бодъё. Тухайн газар нь дахин төлөвлөлтөд ороход тэрхүү айл амьжиргааны эх үүсвэрээ алдах эрсдэл үүснэ. Гэтэл нөхцөл байдлыг харгалзан үзэж асуудлыг нь хурдан шийдвэрлэдэггүй. Энэ нь тухайн өрхөд маш хүндрэлтэй нөхцөл байдлыг үүсгэдэг. Энэ мэт хот төлөвлөлтөөс үүссэн зөрчил их бий л дээ.

Иймд хот суурин газрыг хөгжүүлэх харилцааны эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох, иргэдийг амьдрах байраар хангасан нөхцөлд газар чөлөөлж, үл хөдлөх эд хөрөнгийг буулгах ёстой. Гэрээгээр тохирсон хугацаанд байр олгоогүй нөхцөлд үүрэг хүлээсэн төрийн болон бусад байгууллага, аж ахуйн нэгж бүрэн хариуцдаг зохицуулалттай болох шаардлагатай байгаа юм.

-Хохирол нөхөн төлүүлэх асуудлыг мөн хөнджээ. Энэ тухайд?

-Төрийн байгууллагаас иргэнд хариуцаж төлөх төлбөр гэж байдаг. Нэгэнт төр хариуцаж төлөх шүүхийн шийдвэр гарчихаад байхад энэ асуудал нь хэрэгжихгүй байх нь олонтаа. Өр төлбөрт орох, тэрийгээ шийдвэрлүүлэх гэж хугацаа алдах зэргээр иргэд хохирдог.

Иймд төр хариуцах төлбөрийн тухайн жилд шаардагдах зардлыг улсын төсөвт тусгах, шүүхийн хүчин төгөлдөр шийдвэрийн дагуу төрийн байгууллага, албан тушаалтны буруутай үйл ажиллагааны улмаас иргэн, аж ахуй нэгж, байгууллагад учирсан хохирлыг тухай бүрт нь олгодог байх шаардлагатай байна.

-Хилийн боомтод ажиллаж буй мэргэжлийн хяналтын байгууллагын ажилтнуудын хөдөлмөрлөх эрхийн асуудлыг чухалчилж үзэх шаардлагатай гэсэн байна. Хэрхэн сайжруулах шаардлагатай гэж үзэж байна вэ?

-Бид цагдаа, шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх газар, зэвсэгт хүчин, хилийн цэргийн албан хаагчдын хөдөлмөрлөх эрхийн асуудлыг сүүлийн жилүүдэд авч үздэг болсон. Энэ ажил маань ч их үр дүнгээ өгсөн. Энэ удаад бид боомт дээр байгаа мэргэжлийн хяналтын байгууллагын албан хаагчдын хөдөлмөрлөх эрхийн асуудлыг авч үзсэн. Учир нь тэр хүмүүсийн хөдөлмөрлөх эрхийн асуудлаар та бидний амьд явах эрх шийдвэрлэгдэх гээд байгаа юм. Тодруулбал, хүнсний аюулгүй байдлыг хилийн боомт дахь мэргэжлийн хяналтын байгууллагын албан хаагчид хянаж байдаг. Иймд тэдгээр хүмүүсийн ажлын байр, амьдрах орчин нөхцөлийг сайжруулах хэрэгтэй. Дүрэмт хувцасны норм, эдэлгээний хугацааг батлан гаргах, тогтоосон хугацаанд хангалт хийх, чанар хүртээмжийг сайжруулах ёстой. Хамгийн чухал нь хилээр стандартын шаардлага хангасан, хэнийг ч хордуулахааргүй тийм л хүнсний бүтээгдэхүүн оруулдаг болох шаардлагатай. Иймд бид хилийн боомтуудад дээд зэрэглэлийн лабораторитой болох хэрэгтэй гэсэн шаардлага тавьж байгаа юм. Улмаар тэрхүү лабораторийн зөвшөөрөлгүйгээр хүнсний бүтээгдэхүүн оруулдагаа болих хэрэгтэй гэсэн үг.

-НҮБ-ын Хүний эрхийн Үндэсний зөвлөлөөс өгсөн зөвлөмжүүдийн хэрэгжилтийг сайжруулахад анхаарах нь зүйтэй гэсэн байна. Энэхүү зөвлөмжийн тухай танилцуулаач?

-НҮБ байгуулагдаад 73, Хүний эрхийн түгээмэл тунхаг батлагдаад 70 жил болж байна. Харин Хүний эрхийн зөвлөлийг 2007 онд байгуулж байсан. Тус байгууллага хүний эрхийн бүхий л асуудлаар Засгийн газрын илтгэлийг дөрвөөс таван жил тутамд авч байх шийдвэр гаргасан. Монгол Улс анх 2011 онд хүний эрхийн төлөв байдлын нэгдсэн хэлэлцүүлэгт тайлангаа хэлэлцүүлж, манай комисс хараат бус илтгэл тавьж оролцож байсан түүхтэй. Дараа нь 2016 онд төсвийн хүрэлцээгүйгээсээ болж онлайнаар хөндлөнгийн хараат бус илтгэлээ хүргүүлж оролцсон. Монгол Улсад НҮБ-ын гишүүн орнуудын Засгийн газраас 156 зөвлөмж өгсөн. Зөвлөмжийн дунд хугацааны хэрэгжилтийн байдалд дүн шинжилгээ хийж, биелэлтийг хангуулахын тулд энэ асуудлыг илтгэлдээ оруулсан. Цаашдаа НҮБ-ын Хүний эрхийн Зөвлөлийн зөвлөмжийн биелэлтийн мэдээллийн нэгдсэн сантай болох нь зүйтэй гэж үзэж байгаа. Мөн Хүний эрхийн олон улсын гэрээний албан ёсны орчуулгын чанарыг сайжруулах, үндэсний хууль тогтоомж, хүний эрхийн олон улсын гэрээний нэр томьёог нэг мөр болгох хэрэгтэй.

-Хүний эрхийн Үндэсний комиссоос Дүнжингарав хурдан морины уралдааны талаар Засгийн газарт зөвлөмж хүргүүлсэн. Зөвлөмжийг дагаж мөрдөөгүйн улмаас хүүхдүүд гэмтсэн тохиолдол ч гарсан. Үүнд комиссын зүгээс ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Өвлийн Дүнжингарав хурдан морины уралдааныг тавдугаар сарын 1 хүртэл хориглоно уу гэсэн зөвлөмж өгсөн. Гэхдээ үүнийг Засгийн газар нийтэд зарлаагүй. Зарлахгүй байсаар Морин спорт уяачдын холбоо уралдаан зохион байгуулсан. Үүнээс хараад төр оролцохгүй л бол аюул учирдаг юм байна гэдэг бодол төрсөн л дөө. Тэгэхээр юун түрүүнд хүйтний улиралд буюу арваннэгдүгээр сарын 1-ээс тавдугаар сарын 1 хүртэл хүүхдээр морь уралдуулахыг хуулиар хориглоё. Хоёрдугаарт, уралдааныг хуульд зөвшөөрсөн хугацаанд төрийн байгууллагын шийдвэрээр хийдэг болох хэрэгтэй байна. Засгийн газар өөрөө зохион байгуулж байгаа бол хамгаалалт, аюулгүй байдлын бүх арга хэмжээг авах ёстой.

-Сүүлийн үед бага насны хүүхдийн хүчирхийллийн асуудал ихээр яригдаж байна. Хамгийн сүүлд л гэхэд нэг ой найман сартай хүүхдийг хүчирхийлсэн гэх мэдээлэл гарлаа…

-Хүүхдийн хүчирхийллийн талаар олон жил ярьж байна. Иргэний нийгмийн байгууллагынхан маань “Нүдээ нээ” гэсэн уриалга гаргасан. Миний ойлгож байгаагаар монголын ард түмэн хүүхдийн хүчирхийллийн асуудал дээр “Нүдээ нээсэн” байна. Миний хүүхэд л болж байвал бусад нь хамаагүй гэж бодохоо больжээ. Муу үйлдэл бүхэн тэр дороо ил болдог болсон. Яаж ч нуусан ч илэрч байна. Хүүхдийн хүчирхийлэл их дуулдах болсон нь нууц биш ил болсонтой холбоотой. Түүнээс нэмэгдэж байгаа зүйл биш. Зарим нь та нар хүчирхийллээ сурталчилаад байгаа юм биш үү гэж хэлдэг. Хүний хүүхдийн төлөө ч санаа нь зовж, жигшдэг болсон учраас нэмэгдсэн мэт харагдаж байгаа байх. Мэдээлэл нь ил болж байна гэдэг нь холбогдох газрууд арга хэмжээ авч байна гэсэн үг. Миний хувьд аль болох энэ сөрөг үзэгдлүүдийн нэгийг нь ч гэсэн багасгах юмсан. Үүнд хүн болгоны сэтгэлийг шингээх юмсан гэдэг зорилгын үүднээс ажиллаж байна даа.

О.АРИУНЦЭЦЭГ

Монгол Улсын төрийн соёрхолт, ардын жүжигчин, Улсын драмын эрдмийн театрын уран сайхны удирдагч Намсрайн Сувдтай хөөрөлдлөө.

-Багш нарынхаа талаар яриач, та?

-Миний багш нар дандаа ирээдүйгээ харсан гайхамшигтай ухаантнууд байж. Миний багш Борис Андреевич Бабачкин гэдэг хүүхэн бол “Малый театр”-ын найруулагч, кино жүжигчин, кино найруулдаг, театрт тоглодог авьяасын талст болсон аварга хүн шүү дээ. Олон жил өөрийнхөө ар талыг бэлдсэн. Одоо “Малый театр”-т багшийн шавь Носик гэж мундаг жүжигчин ажиллаж байна. Оюун гуай гэхэд өөрийнхөө шавь нарыг ингэж бас бэлдсэн дээ. Өөрийн мэдлэг чадвараа шавь нартаа шавхаж үлдээсэн. “Инжгүй хүүхэн”-д гэхэд намайг театрт ороогүй байхад тоглуулсан. Өөрөө тэр жүжгийн найруулагч биш мөртлөө л орж ирээд “Ингэж тогло” гэж зүгшрүүлж байлаа. Дараа театртаа 1981 оноос уран сайхны удирдагчаар ажиллахад “Хийх ёстой, чадах ёстой” гэж урмын ташуур өгч, ажлын талбар руу чирч оруулсан. Драмын театрыг Оюун багш олон жил нуруун дээрээ авч явсан хүн шүү дээ. Манай ахмадууд болох Лоовой гуай, орлогч дарга Алтангэрэл нарын хүмүүс намайг чихнээс хонх уяж, хамраас дөрлөж ажилд сургасан. Манай үеийнхэн бүгд л энэ гайхамшигтай ахмадуудаас суралцсан.

-Та театртаа уран сайхны удирдагчаар орсноор залуучууддаа ямар нөмөр нөөлөг болов?

-Манай театрын ой 1981 онд болсон юм. Ю.Цэдэнбал даргатай биечилж уулзан “Уран бүтээлчдэдээ байр олгуулъя, ЗХУ-д хүүхдүүд сургая, ахмадууддаа гавьяа шагнал олгоё” гэсэн санал тавьсан юм. 1983 онд ГИТС-д хүүхдүүд сургахаар явуулсан.

-Тэр явсан уран бүтээлчид хэн хэн байна?

-Гавьяат жүжигчин Жаргалсайхан, Урнаа хоёр байна. Энхтайван байна, Энхсайхан гэдэг хүү байна. Монгол Улсын консерваторид багшилж байгаа Сүхээ гэж доктор бий. Соёлын тэргүүний ажилтан, жүжигчин Батсүхийн Болормаа явж байлаа. Олон хүүхдүүд төгсөж ирснээс Монголын театр урлагийн түүхэнд тодорхой ажлуудыг тэд маань хийж чадсан гэж боддог. Жилд 200 гаруй хүүхэд жүжигчнээр төгсөж байна. Тэд нарт ажлын байр үнэхээр ховор, театрт маань орон тоо хомс. Тиймээс жилд 15 төгсөгч ажиллуулах зөвшөөрөл олж авсан. Тэр маань их хэрэг болж байна. Цаашид театрыг нуруун дээрээ үүрээд явах боломжтой гэж үзсэн хүүхдүүдийг жүжигчнээр авч сэлгэдэг.

-УДЭТ чинь нийт хэдэн хүний бүрэлдэхүүнтэй билээ?

-109 ажилтантай, дөч гаруй уран бүтээлчидтэй. Үйлдвэр анги, цэвэрлэгээ үйлчилгээний ажил, захиргаа, санхүү, оёдол, гэрэл, тайзны ажилтнууд гээд олон орон тоотой. Би нэг хэсэг Соёлын яам, СУИС-д ажиллаад энэ ажлаасаа нэг хэсэг холдсон. 2001 онд эндээ ирээд тухайн жил төгссөн хэдэн хүүхдийг жүжигчнээр ажилд авч байлаа. Төрийн соёрхолт найруулагч Наранбаатар, соёлын тэргүүний ажилтан, жүжигчин Болд-Эрдэнэ, Эрдэнэбилэг, Ганцэцэг нар минь шүү дээ. Театрт ажиллаж байсан улсыг гарахаар үзэгчид их эмзэглэдэг. Гэхдээ тэд минь өөрийн сонголтоо дагах эрхтэй. Төрийн театрт ажиллаж байхад үүрэг хариуцлага асар өндөр, хувь хүн бие даагаад уран бүтээл хийх нөхцөл бололцоо их тааруу. Нэг тайзан дээр Драмын театр, Үндэсний урлагийн их театр гэсэн хоёр байгууллага байна. Манай хоёр чинь бүтэн тавин жил ээлжлэн тоглож, үргэлж бэлтгэлтэй байдаг. Энэ тайз амьд амьтан шиг ёолдог бол ёолмоор болж байгаа шүү. Даанч хөөрхий мод, төмөр болохоор л нэг юм дуугарахгүй байх шиг байна.

-Бас ч зовлон байдаг л юм байна даа?

-Тэр байтугай төмөр нь халаад зогсдог юм шүү дээ. Тайзны маань эргүүлдэг мотор нь халаад зогсдог үе байдаг. Моторыг зогстол нь бид ажилладаг. Засвар хийх хугацаа маш бага. Зогсоогоод нэг өдөр засвар хийхэд маш их ажил хойшлогддог. Цаг нарны хувьд, цалин пүнлүүний хувьд их тааруу байдаг. Яваандаа байдал сайжрах л байх. Хүний хүсэл тэмүүлэл, эрмэлзэлд хүрч ажиллахад манай театрын бодит байдал хэцүүхэн. Тийм учраас залуус цаг хугацааг хүлээхэд хэцүү учраас өөрсдөө бие даагаад уран бүтээлээ хийхээр гарч буйд буруутгах аргагүй шүү.

-Та уран бүтээлээсээ гадна судалгаа, эрдэм шинжилгээний ажил ч багагүй хийдэг байх даа?

-Үгүй, яахав дээ хэрэгцээтэй зүйлийг хийдэг тийм цаг үед амьдарч байлаа. Кино үйлдвэрт ажиллаж байхад орос хэлнээс орчуулах ажил ч оногдоно. Аав, ээжийн буянаар бүр багаасаа орос хэл сурсан болохоор номын хэлээс арай өөр амьдрал ахуйн хэлд цагааширсан байсан. Сүүлд хүмүүст ном орчуулж өгнө. Театрт жүжгүүд орчуулсан. Оюун гуай, орчуулагч, судлаач Нацагдорж нарын даалгавраар орчуулга хийнэ. “Дэлхийн театрын түүх” гэдэг номыг гэхэд ажлын шаардлагаар л орчуулсан. СУИС-ийн судлаач Батсайхан Францад, Нямсүрэн маань Солонгост явчихсан болохоор би шавь нарт лекц унших болдог. Иймээс өөрөө монголчлохоос аргагүй болж байгаа юм. Оюутнуудын гарын авлага болохоос ном гэж томоор хэлэх аргагүй.

-Аавын тань болон таны нэр Баянхонгор аймгийн Заг болон Байдраг сумдын сургуулийн алдрын самбар дээр бичээстэй байдаг. Тэр ч байтугай Жаргалант сумын сургууль гэхэд Цэндийн Намсрайгийн нэрэмжит болсон. Таны аавын ах гэхэд Монгол Улсын Гэгээрлийн сайдаар ажиллаж байсан Цэндийн Баттөмөр гэж мундаг хүн байсан гэдэг. Та эцэг өвгийн тэр сайхан нутагтаа очиж байв уу?

-Баянхонгорынхон чинь ер нь хэнэггүй улс шүү дээ, би тэгж л ааваараа төсөөлж хардаг. Хараад байхад гүндүүгүй, хэнэггүй хүмүүс юм шиг надад санагддаг. Нэг их нутгархаад “Манай нутаг” гээд гүйгээд сүйд болоод байдаггүй улс байдаг юм шүү дээ. Заг-Байдрагийн голын алдарт Хүрэн бэлчирт л манай аавын удам угсаа аж төрж ирсэн юм шиг байгаа юм. Юм шиг юу байхав түүгээр нутаглаж байж. Аав минь далан зургаан онд үр хүүхэд биднийгээ хэргээр дагуулан явж, нутаг усаа танилцуулж байлаа. Цусан төрлийн ахан дүү цөөхөн үлдсэн л дээ. Лхагважав ах эд нар гэсэн садан төрлүүдтэйгээ танилцуулж байсан юм. Тэр үед Байдрагийн шинэ сургууль баригдаагүй байсан. Амрах завсраа бас ажлаа хийж явсан юм шиг байгаа юм.

Заг-Байдрагийн гол чинь Монголын их хуралдай хуруулж байхаар үнэхээр сайхан нутаг. Ноднин бид Жаргалантын сургуульд очсон. Бид бололцооныхоо хэрээр дэмжиж туслахыг боддог. Аавын минь зуун жилийн ой энэ жил тохиож байгаа. Аавын минь дэмжиж бариулсан, нэрэмжит сургуультай бид байнга холбоотой байж ноднин гэхэд шатрын тэмцээн явуулахад тусалж дэмжин, нэрэмжит тэнхим байгуулсан. Цаашдаа ч бид хамтарч ажиллана. Хүний төрсөн нутаг гэдэг чинь хүйгээрээ холбоотой ээжээсээ салдаггүй шиг үргэлж хүйгээрээ холбогддог юм шиг байгаа юм. Аав минь хүнтэй их нийлэмжтэй, хүнийг инээлгэж баясгадаг мөртлөө хүн болгонтой илэн далангүй задгай яриад байдаггүй хүн байлаа. Ах нь бол харин өөр хүн байсан юм шиг ярьдаг.

-Баттөмөр сайд уу?

-Бид авга ахыгаа сайн мэдэхгүй. Гучин долоон онд хамгийн анх хэлмэгдсэн 13 хүний нэг нь Баттөмөр ах. Бид ах гэж л ярьдаг. Зургийг нь мэднэ. Гэгээрлийн сайдаар хоёр ч удаа томилогдон ажиллаж байсан. Манай авга эгч Ламзавын ярьснаар ааваас ялгаатай нь маш хурц хүн байж. Хэл ам нь ч, сэтгэж бодох нь ч хурц түргэн зантай байсан гэж байгаа. Хурц зан чанар нь ч хэлмэгдэлтэд нөлөөлсөн гэж эгч ярьдаг байсан. Элдэв янзын гүтгэлэг доромжлолыг хүлээн зөвшөөрдөггүй. “Лхүмбийн хэрэг” гэж зохиомол хэрэгт холбогдсон доо. Аав маань их дөлгөөн хүн шүү дээ. Манай авга Пагмадулам эгч эмчийн мэргэжилтэй, одоо ч мэнд амар байна. Монголын эмэгтэйчүүдийн хорооны даргаар ажиллаж байлаа. Манай удмынхан Монголын боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны салбартай эртнээс холбогдсон хүмүүс юм байна гэдэг нь эндээс анзаарагддаг. Аав ах, дүү долуулаа байсан юм билээ. Бидний ажаа гэж авгайлдаг том эгч нь, аав хоёр л харьцангуй урт насалсан юм байна лээ. Хэлмэгдэлтийн хар сүүдэр гэдэг үнэхээр аюултай он жилүүд байсан гэдгийг зөвхөн манай гэр бүлээр гэхэд л нэлээд олон жишээ дурдаж болно. Манай ээж гэхэд хүргэн ах Намсрай нь шоронд бас арваад жил тарчилсан байдаг.

-Цогзолмаа гуайн хүргэн ах гэсэн үг үү?

-Ээжийг маань өсгөсөн хүргэн ах нь. Манай ээж чинь бүтэн өнчин хүн шүү дээ. Төрөөд л өнчин хоцроод өргөсөн ах эгч хоёр нь хүмүүжүүлэхгүй юу. Хэлмэгдлийн хар сүүдэрт өртөөгүй айл Монголд ховорхон байдаг байх. Мартах ч ёсгүй. Гэхдээ өнгөрсөн энэ хар зүйлийг ахин дахин сөхөөд үеийн үед өс хонзон санаж явах утгагүй зүйл гэж би боддог. Баттөмөр ахыг тавин хэдэн онд цагаатгасан. Ерэн хэдэн онд хэлмэгдэгсдийн ар гэрт мөнгө энэ тэр олгоно гэж байхад “Хүүхдүүд минь ээ, цагийн юм цагаараа байдаг юм. Дахин битгий сөхөж тэр мөнгө төгрөгийг аваарай. Тэрийг авч яах юм, тэр цаг үедээ бүх юм дууссан, түүгээр нь дуусга” гэж авга эгч Ламзав маань хэлсэн байдаг. Харин ийм хэлмэгдэлт гаргахгүй байх талаас хүн бүхэн, төр засаг ч мэдэж байгаасай билээ.

-Ээж нь одоо юу хийж байна?

-Ээж гэртээ л байдаг юм. Хааяа нэг гарна. Одоо ч их өндөр насаллаа. Бидэн рүү өдөрт хэд хэд утасдаад л “Яаж байна, та нар” гэж байнга асууна.

-Таны дүү Ганхуяг дуучин, хүү Бат-Оргил чинь бас дуулна. Бүгд л урлагийн замаар явцгаалаа даа?

-Яг мэргэжлийн урлагийн сургуулиар явсан хүн гэх юм бол Ганчимэг бид хоёр л юм шүү дээ. Миний отгон дүү Энхтүвшин урлаг судлалаар мэргэшсэн. Бид гурав л урлагаар замнасан. Манай Ганхуяг бол Олон улсын харилцааны мэргэжилтэй хүн. Ерээд оноос хойш дуу, хөгжим гээд явчихлаа. Уг нь Улсын төлөвлөгөөний комисст нэлээд дээгүүр алба хашиж байсан юм. Эндээсээ гараад урлагийн салбарт ажиллаад, настай ч болж байна даа, дүү маань. Өөрийнхөө сурсан эрдэм өөрт нь их хэрэг болдог юм. Монгол Улсын соёл, урлагийн тухай танилцуулга, ном хэвлүүлж, орчуулна, Монголын тухай сурталчилгааг гадаадад, гадаадын аж амьдрал соёлын тухай Монголд сурталчлахыг ямар ч үнэ төлбөргүй л хийж явдаг хүн. Өөрөө энүүндээ дуртай гэж юухэв. Хүмүүс хамгийн хэрэгцээтэй, чухал үед манай Ганхуягийг дуудаж орчуулга хийлгэдэг юм шиг байна лээ. Манай Бат-Оргил бас л хуулийн мэргэжилтэй хүн шүү дээ. Одоо хувиараа дуу дуулаад, ном бичээд л явж байна. Цаашдаа өөрийнхөө мэргэжлээр ажиллах байлгүй дээ.

Манай аав ээж хоёр бидний хэнийг ч урлагийн хүн бол гэж хэлээгүй. Би ч гэсэн хүнийг “Урлагийн хүн бол” гэж хэлдэггүй. Урлагт маш их сэтгэлтэй, маш их дуртай хүн л ажиллана уу гэхээс биш “Сайхан амьдаръя, хөрөнгө мөнгөтэй болъё” гэсэн бодол хүсэлтэй хүмүүс урлагийн ажил хийх шаардлагагүй л дээ. Дуртай, сэтгэлтэй, авьяастай, чадвартай хүн л урлагт зүтгэдэг. Намайг жүжигчин болоход ээж зөвшөөрөхгүй, физик-математикийн багш болгох гээд багшаар хүртэл ятгуулж л байсан. Жүжигчний мэргэжил бол их хэцүү мэргэжил. Дуулаач, хөгжимчин, зохиолч энэ тэр бие дааж ажилладаг. Жүжигчилсэн тоглолтод бол тухайн хүн ганцаарчилсан тоглолт хийж болдоггүй. Бүтэн байхыг, бүрэн байхыг шаарддаг урлаг.

-“Мандухай цэцэн хатан” кинонд хичнээн олон хүн пробонд орсон байдаг бол?

-Хоёр зуу, гурван зуугаад хүн орж л байна гэж байсан. Ёстой бүү мэд. Намайг бол анхнаасаа Шихэр хатанд тоглоно оо гээд туршилт хийгээд баталчихсан л байсан. Жигжид найруулагч сүүлд дуудахаар нь очтол тав зургаан хүн байсан. Өө, их гоё хүүхнүүд, цэргийн хүүхнүүд ч байсан. Багш ч хүн байлаа. Бие хаа, нүүр царай гээд хэнийг нь ч Мандухайд тоглуулсан гологдохооргүй сайхан бүсгүйчүүд байлаа. Ур чадвар, жүжиглэх мэргэжлийн хувьд жаахан тиймхэн байсан байх. Батлагдсанаас хойш бүтэн жил бэлтгэл хийсэн дээ.

Монголын үнэт цаасны арилжаа эрхлэгчдийн холбоо 1990-ээд оны эхээр иргэн бүрт олгосон цэнхэр тасалбараа аль нэгэн үйлдвэрт оруулсан иргэний хувьцааны ашиг, орлогын бүртгэл бүрэн бүтнээрээ бий гэдгийг баталж байна. 158989 дугаарт мессэж бичээд цэнхэр тасалбарын талаарх мэдээллээ авч болох ажээ. Мөн Таван толгойн 1072 ширхэг хувьцаанаас иргэд ашиг нэхэж болно. Энэ талаар тус холбооны тэргүүн Б.Өлзийбаяртай ярилцлаа.

-Үнэт цаасны арилжаа эрхлэгчдийн холбооны талаар танилцуулна уу?

-Манай холбоо Монголын хөрөнгийн бирж дээр үйл ажиллагаа явуулдаг байгууллагуудыг нэгтгэсэн мэргэжлийн холбоо юм. Анх 1995 онд брокер, дилерийн компаниудын санаачилгаар байгуулагдсан. 2010 оноос дэлхийн зах зээл дээр уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ эрс өссөн байдаг. Энэ үеэс манай улс дэлхийн анхаарлыг татаж, хөрөнгийн зах зээл нэлээд хөдөлгөөнд орсон юм. Тухайн үед хөрөнгийн зах зээл дээр ажилладаг гурван холбоо үйл ажиллагаагаа явуулж байсан. Бид ярилцаж байгаад нэг мэргэжлийн чиглэлийн үйл ажиллагаа явуулдаг учраас анхны холбоон дээр нэгдэн хамтран ажиллах шийдвэр гаргасан.

-Ямар үр дүн гарав?

-Үнэт цаасны тухай хуулийг шинэчлэн найруулахад оролцсон. Энэ хуулийн шинэчилсэн найруулгын онцлог бол манай холбооны “өөрийгөө зохицуулах” гэсэн заалт юм.

-“Өөрийгөө зохицуулах” гэдгийг тайлбарлаач?

-Мэргэжлийн холбоод өөрийгөө зохицуулах эрхтэй болсноороо төрийн зарим чиг үүргүүдийг өөртөө авах болж байгаа юм. Жишээлбэл, мэргэжлийн чиглэлийн сургалтуудыг зохион байгуулах, мэргэжлийн чиглэлийн үйл ажиллагаа явуулах мэргэжилтнүүдэд эрх олгох, ёс зүйн дүрмийг батлах зэрэг ажлуудыг зохион байгуулах эрхтэй болно. Гишүүн байгууллагуудаар дүрмийг мөрдүүлэх, зөрчил гаргасан тохиолдолд хариуцлага тооцох асуудлыг хариуцна.

-Өнөөдөр манай хөрөнгийн зах зээл ямар түвшинд байна?

-Манай хөрөнгийн зах зээлийн тухай ярихад хүнд л дээ. Санхүүгийн зах зээлийн 95 хувь банкных. Хувийн хэвшлийнхэн санхүүжилт шаардлагатай болоход эхний ээлжинд банкинд дараа нь ББСБ, барьцаалан зээлдүүлэх үйлчилгээнд хандана. Өнгөрсөн хугацаанд банкуудын гаргасан зээл 13 триллион төгрөг. Гэтэл өнгөрсөн онд “Сүү”, “Лэнд.мн”, “Айтүүлс” гэх мэт компаниуд 20 орчим тэрбум төгрөгийг Хөрөнгийн бирж дээрээс босгосон. Эндээс хөрөнгийн биржийн өнөөгийн түвшин харагдаж байгаа биз дээ. Гэхдээ энэ нь хөрөнгийн биржээс мөнгө босгох боломж байгааг харуулж байгаа юм.

-Иргэд хувьцаа авахдаа баталгаа шаарддаг.

-2012-2016 оны хямралын жилүүдэд банкууд, компаниуд нэг зүйлийг сайн ойлгосон. Хямралаар эдийн засаг агшаад, зээлийн эргэн төлөлт буурдаг. Банкууд зээлээ буцаан авч чадахгүй, компаниуд өндөр хүүтэй зээлийн дарамтад ордог. Хэрэв хөрөнгийн зах зээл хөгжсөн бол хямралын эрсдлийг хуваах салбартай байх байсан. Үүнийг банкууд ойлгосон. Нөгөө талдаа компаниуд зөвхөн банкнаас өндөр хүүтэй богино хугацаатай зээл авах биш, урт хугацаатай хүү багатай мөнгө хөрөнгийн зах зээлээс босгох боломжтой гэдгийг олж харсан. Хямралын компаниуд хувьцаа гаргаж хөрөнгийн зах зээлээс мөнгө босгосноор нь олны анхаарлыг татаж чадсан. Өнөөдөр бидэнд олон компаниуд хувьцаа, бонд гаргах талаар хандаж байна. Баталгааг компаниуд хариуцна шүү дээ. Таван тэрбум төгрөгийн хувьцаа гаргахад 40 тэрбум төгрөгийн захиалга орж ирж байна. Энэ нь компани мөнгө босгоод ашигтай ажиллана. Эргээд хэн хэндээ ашиг өгч чадна гэдэгт иргэд итгэж байгаа гэсэн үг.

-Хувьцааны давуу тал юу вэ?

-Монголчуудад нэг том дутагдал байдаг. Хамтрахаасаа өмнө өөрийгөө л болгочих гээд зүтгээд байдаг. Нэг нь байшин барихаар нөгөө нь зэрэгцүүлж бариад, хоёр байшин нь хоёулаа үнэгүйддэг. Нэг нь зуурмагийн үйлдвэр барихаар нөгөө нь дуурайгаад барьчихдаг. Зах зээлийн багтаамжаа тооцдоггүй. Гэтэл томоохон мөнгө босгоод нэг чиглэлд бодлого гаргаад бизнес хийдэг дэлхийн туршлага байна. Энэ нь хувьцаат компаниар хэрэгждэг. Дэлхийн үндэстэн дамнасан акул компаниуд хувьцаагаар том мөнгө босгож, том ашиг олдог. Энэ ашгаас нэг хувьцаатай, мянган хувьцаатай хэн ч ашиг хүртэнэ. Та талх, мах, барилгын үйлдвэр ашигтай гэж үзэж байгаа бол энэ салбарын компанийн хувьцааг худалдаж авахад ашиг олно шүү дээ.

-Хувьцаа гэхээр 1990-ээд оны эхээр иргэд, аваад сураггүй болсон цэнхэр тасалбар л санаанд ороод байна л даа.

-Одоогийнх ч хувьцаа. Тэр үеийн цэнхэр тасалбараар авсан хувьцаа ч хувьцаа мөн. Харин та яагаад тэр хувьцаа сураггүй болсон гэж үзэж байна.

-Олон хүмүүс тэр хувьцаагаа хаана байгааг мэдэхгүй гэж ярьдаг учраас.

-Тэр үед иргэд хувьцааны мэдлэг, мэдээлэл муутай байсан. Харин өнөөдөр хувьцааны тухай мэдлэг, мэдээлэлтэй иргэд олон болсон. Энэ тухай данс нээлгэж байгаа иргэдийн тооноос харж болно. Харин тэр цэнхэр тасалбараар авсан хувьцаа Үнэт цаасны төвлөрсөн хадгаламжийн төвд ашиг, алдагдлын түүхтэйгээ хадгалагдаж байгаа. Өгсөн өдрөөс өнөөг хүртэл таны тухайн үед авсан хувьцаа бий. 100 хувь Сангийн яамны харьяанд байдаг төрийн өмчит компани.

-Говь-Алтай аймгийн Тонхил суманд байгаа хүн заавал нийслэлд ирж, хувьцаагаа шалгах уу?

-Хэрэв тухайн үед цэнхэр тасалбараа өгсөн брокероо мэдэж байгаа бол шууд хандаж болно. Мэдэхгүй байгаа бол 158989 дугаар луу регистрийн дугаараа явуулаад таны хувьцаа одоо хаана байгааг мэдэж болно.

-Өнөөдөр төрд 20 их наяд төгрөгийн улсын үйлдвэр нэртэй өмчийн 80 хувь нь алдагдалтай ажиллаж байна гэсэн мэдээ бий. Энэ бүхнийг хувьцаанд шилжүүлж болохгүй юу?

-Бидний олон жил төрд тавьж байгаа санал. Хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэхэд энэ асуудал маш том дэмжлэг болно. УИХ жил бүр хувьчлах төрийн өмчит байгууллагын жагсаалтыг гаргадаг. Харамсалтай нь Монгол шуудан компанийн 34 хувиас өөр хувьчлал явагдсангүй.

-Энэ хувьчлал ямар үр дүнд хүрэв?

-Монгол шуудан компанийн 34 хувийг олон нийтэд нээлтэй хувьцаагаар санал болгосон. Улсын үйлдвэрийн газрыг хувьчилбал ямар дүнд хүрдгийг энэ компанийн 34 хувийн хувьчлал баталсан. Монгол шуудангийн ТУЗ-д хувийн хэвшлийн төлөөлөл орж компанийн засаглал эрс сайжирсан. Жишээлбэл, анхдагч хувьцаа 180 төгрөг байсан жил зургаан сарын дараа 550 төгрөгт хүрчихлээ. Хувьцааны үнэ гурав дахин өссөн. Өөрөөр хэлбэл анх оруулсан мөнгөө гурав дахин өсгөлөө. Хувьчлахад тэрбум төгрөгийн алдагдалтай байсан компани өнөөдөр тэрбум төгрөгийн ашигтай ажиллаж байна. Гэхдээ компанийн гуравны нэгийг хувьчилсан шүү дээ.

-Тэгвэл яагаад төр хувьчлалыг явуулахгүй байна?

-“Алдагдалтай ажиллаж байгаа компанийг хувьчлахаар хямд зарагдах гээд байна” гэдэг. Өнөөдөр алдагдалтай ажиллаж байгаа компани маргааш ашигтай ажиллах баталгаа бий юу. Гэхдээ хувьчлалыг нээлтэй, хар сэргүй явуулах ганц баталгаа нь хувьцаа гаргах байхгүй юу.

-Миний бас саяхан нэг шүүгчийн ХОМ дээр байгаа 1072 гэсэн тоо хувьцаа мөн үү, Таван толгойг хувьцаа гаргаж ашиглаж болохгүй юу?

-Таван толгойг хувьцаа гаргаж ашиглах маш их боломж бий. Иргэдэд өгсөн гээд байгаа 1072 ширхэг хувьцаа хууль зөрчсөн асуудал. Хувьцаа гэж өгчихөөд өвлөх, арилжих эрхгүй гээд заачихсан.

-Яагаад?

-Өнөөгийн мөрдөж байгаа хуулиар хувьцаанд ямар нэгэн хориг тавих заалт байхгүй. Гэтэл Засгийн газар 1072 ширхэг хувьцааг өвлүүлж, арилжиж болохгүй гэсэн тогтоол гаргасан. Энэ хувьцаа гараад найман жилийн нүүр үзлээ. Энэ хугацаанд хичнээн хүн хорвоог орхисон бол. Тэд хууль бус заалтаас болж хэр хэмжээний хохирол хүлээв. Үүнийг хэн ч тооцохгүй байна. Тиймээс энэ хувьцаа байгаа. Үнэт цаасны хадгаламжийн төв дээр бүртгэлтэй байгаа. Хувьцаа гаргасан Таван толгой компани нь өөрөө л бүртгэхгүй байгаа юм. Өнөөдөр энэ компани ашигтай ажилласан мэдээ бий.

-Би хувьцааны ашиг нэхэх эрхтэй юу?

-Эрхтэй. Засгийн газрын өвлүүлж, арилжиж болохгүй гэсэн тогтоолын талаар хэсэг залуус шүүхэд хандаад байгаа. Удахгүй өөрчлөлт орох байх.

-Хувийн хэвшлийнхэн төр засагтай хамтраад хөрөнгийн зах зээлийн асуудлыг шийдэж чадах уу?

-Үнэнийг хэлэхэд хамтарч ажиллах бараг боломжгүй болсон. 2011-2012 онд гадны хөрөнгийн биржүүд манайд уралдаж ирдэг байсан. Манай Монголтой холбоотой 40 шахам компани гадны хөрөнгийн биржүүд дээр үйл ажиллагаа явуулдаг. Энэ компаниудын хувьцааны үнэ хэд дахин унасан. Ингэж гадны компаниудын хөрөнгө оруулалтыг хэд дахин үнэгүйдүүлчихээд байна шүү дээ. Гадны хөрөнгө оруулагчид ууртай байна.

-Яагаад?

-Төр засаг нь гаргасан хуулиа хэрэгжүүлэхгүй, хэлсэн амандаа хүрэхгүй болохоор зарим хувьцааны үнэ 100 дахин унасан байгаа. Зөвхөн гадныхан биш. Монголчууд ч найман жилийн өмнө гаргасан хувьцаагаа мөн бишийг нь мэдэхгүй. Ашиг шимийг нь хүртэж чадахгүй. Ашиг хүртэх нь бүү хэл өчнөөн хувьцаагаараа хохирчихоод сууж байгаа биз дээ.

-Хөрөнгийн зах зээл хөгжүүлэх хууль эрх зүйн орчин бүрдчихвэл манай хөрөнгийн биржийн хүчин чадал, технологи, боловсон хүчин бэлэн үү?

-Хүнд л байна. Өнөөдөр XXI зуун. Бид утсан дээрээ нэг аппликейшн суулгаад л “Ленд мн”- зээл авч байна. Гэтэл өнөөдөр хөрөнгийн биржийн арилжаанд орохын тулд нөгөө л хуучнаараа брокер дээр ирж цаасан дээр гарын үсэг зурна. Нөгөө брокер, дилер нь цаасыг бариад цаашаа гүйнэ.

-Одоо яах ёстой вэ?

-Эхний ээлжинд банкуудыг дэмжсэн шигээ бодлогоор дэмжих хэрэгтэй. Дээр нь дүрэм, журмаа цэгцлэх хэрэгтэй. Нэгэнт мөрдөж байгаа дүрэм нь цаасан дээр гарын үсгээр баталгаажина гээд заачихсан болохоор бид яах ч аргагүй. Технологи шинэчилэхэд хөрөнгө оруулах шаардлагатай байгаа юм.

-Английн MIT гэсэн үнэтэй технологи оруулж ирсэн. Тухайн үедээ дэлхийтэй харьцах боломжтой гэсэн.

-Иж бүрэн систем байх ёстой. Гэтэл бирждээ зориулсан хэсгийг нь л оруулж ирсэн. Хөрөнгийн зах зээл гэдэг чинь цогц систем. Түүндээ нийцсэн технологитой байх ёстой. Биржийн арилжааны программ бол үнэхээрийн сайн. Гэхдээ бусад салбар нь түүнтэй дүйцсэн технологитой байх ёстой.

-Биржийн захирал болсон Алтай ажлаа өгөхөөрөө биржийг хувьчлах тухай, биржийн захирал болохоороо эсрэг юм ярьдаг гэсэн яриа байна.

-Алтай захирал биржийг хувьчлах нь зөв гэж үздэг. Хувьчлахгүй байгаа учраас ядахнаа багахан хэсгийг хувьчил биржид салхи оруулах хэрэгтэй гэсэн санааг буруу ойлгосон байх.

-Санхүүгийн салбарын захирлууд ихэнх нь улс төрийн намаас хараат байх юм. Жишээ нь Монголбанкны ерөнхийлөгч.

-Санхүүгийн байгууллагуудын удирдагчдыг улс төрөөс хараат байлгадаг нь өнөөгийн эдийн засгийн гамшгийг үүсгээд байгаа юм.

-Төрийн биржтэй зууралдахгүйгээр, хувийн бирж байгуулбал эрх зүйн орчин бүрдсэн үү?

-Бүрдсэн. Нэг хувийн бирж байгуулагдаад үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа. Шинэ бирж учраас одоохондоо нэг бүтээгдэхүүнтэй байгаа. Гэхдээ бид багахан зах зээлтэй гэдгээ мартаж болохгүй. Өрсөлдөөний үр дүнд нэгж тодорч үлдэх байх. Төрийн өмчит бирж муу ажилбал хувийн хэвшилд орон зайгаа тавьж өгөхөөс өөр замгүй болно.

-Би өнөөдөр Рио тинто-гийн хувьцааг авах боломжтой юу?

-Боломжтой. Монголд гадагшаа арилжаа хийж байгаа таван брокерийн компани бий. Тэднээр дамжуулаад дэлхийн ямар ч хувьцааг авч болно. Та мөнгөө байршуулсан л бол хугацаа алдахгүй хувьцаа авч чадна.

-Эрх баригчдад хандаж танай холбооноос хэлэх санал байна уу?

-Нэгдүгээрт, Татварын багц хуулийн хэлэлцүүлэг явж байгаа тул хөрөнгийн зах зээлийг татварын орчноор дэмжээч гэсэн санал оруулж байгаа. Гадны хөрөнгө оруулалтыг татахын бид Хонконгд ямар орчин байна. Тэр хэмжээнд аваачиж байж хөрөнгө оруулалтыг татна. Хувьцаанаас маш олон төрлийн татвар авдаг. Түүнийгээ багасгах хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, хувьчлалыг хөрөнгийн биржээр хийгээч гэдэг санал тавиад байгаа юм.

-Банкны хадгаламжийн хүүгээс татвар авах шийдвэр хувьцааны борлуулалтыг нэмэгдүүлсэн гэдэг үнэн үү?

-Үнэн.

-Юунаас болов?

-Мөнгөө банкинд хадгалуулснаас хувьцаа худалдаж авсан нь ашигтай гэдгийг мэдсэн учраас иргэд ийм шийдвэр гаргасан байх.