УИХ-ын гишүүн асан, АН-ын даргын зөвлөх Д.Батцогттой ярилцлаа.
-Ардчилсан нам ротацийн сонгууль явуулж байна. АН хэр шинэчлэгдэж байна вэ?
-АН өнгөрсөн 2016 оны сонгуулиас хойш шинэчлэлийн давалгааг өрнүүлж бодлогын нам болгох, намын гишүүдийг идэвхжүүлэх гэх мэт маш их ажлуудыг шат дараатайгаар явуулж байна. АН яг одоо ротаци буюу эргэлтийн сонгуулийг явуулж байгаа, энэ нь урьд нь байсан зүйл. Өмнө нь Үндэсний зөвлөлдөх хороо гэж байхад гуравны нэг нь жилдээ ротацид орж дахин сонгуульд оруулах заалт тусгагдсан байсан. Нэг хэсэг ҮЗХ хуралдахаа ч байсан, олон фракциудад хуваагдаж олон гишүүнтэй фракц нь давамгайлдаг байсан нь үнэн. АН өнгөрсөн хугацаан дахь алдаа, оноогоо эргэн харж албан тушаалыг дээгүүрээ хувааж авдаг, намын жирийн гишүүдээсээ тасарсан, намын тодорхой бодлогогүй явж байгаа зэрэг алдаагаа олж харсан. Өнгөрсөн нэг жилийн хугацаанд гурван ч удаа намын Их хурал хуралдуулж шинэчилсэн дүрмээ баталлаа. Үүний үр дүнд АН бүх шийдвэр, сонгуульт албан тушаалын томилгоог намын бүх гишүүдээсээ авдаг, асуудаг болсон. Хэн нэр цэвэр ёс зүй өндөртэй, намын шат шатны үйл ажиллагаандаа идэвхтэй оролцож байгааг бодитоор дүгнэх бололцоо нээгдсэн. Намын дүрмээр жил болгон ротацийн сонгууль явагдах журмын дагуу энэ жил ҮБХ-ны 123 гишүүн ротацид орж, ҮБХ-нд нэрээ дэвшүүлсэн хүмүүс сунгаандаа орлоо. Санал өгөх эрхтэй гишүүд буюу намын бүх гишүүд ҮБХ-ны гишүүнийг санал хураалтаар сонгох гэж байна.
-Намын дарга С.Эрдэнэ өөрт таалагддаггүй хэсгийг намаасаа гаргах гэж байна гэж сая нэг хэсэг ярилаа. Намын дотоод сонгуулийг шударга явуулах эсэхэд эргэлзээ бас гардаг?
-Одоо АН-д би өмнө нь сайд, Ерөнхий сайд том дарга хийж байсан, энэ намыг байгуулж байсан хүн учраас мөнхийн энэ намд байх ёстой гэх мэт ойлголт үндсээрээ өөрчлөгдсөн. Хэн намынхаа үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцож байгааг хийсэн ажлын үнэлгээгээр жил бүр гаргадаг болчихлоо. Ротацийн сонгуульд хэн нь нэрээ дэвшүүлээд өрсөлдөөд гараад ирэх боломжтой. Өнөөдөр манай нийгэмд улс төрийн намуудын нэр хүнд ямар байгаа билээ. Улс төрийн намуудыг шинэчилж улс төрд шийдвэр гаргах хүмүүсийг чанаржуулъя гэж байгаа бол эхлээд өөрийн тухайн намынхаа шинэчлэлд идэвхтэй, гар бие оролцдог байх ёстой. Эрдэнэ гэдэг хүн өөрт нь дургүй хүмүүсээ шахаж байна гэж ойлгохоосоо илүүтэй намын анхан шатны байгууллага, төв нам надад яагаад ийм үнэлгээ өгөв гэдэгтээ дор бүрнээ үнэлгээ дүгнэлт авдаг болсон. Намын гишүүд маань ч өөрсдөө үүнийгээ маш сайн ойлгосон.
-“Эрдэнэт” үйлдвэрийг “Жаст” ХХК барьцаанд тавьж зээл авсан өрийг Монголын төр өнөөдөр төлөх эсэх яригдаж байна. Та “Эрдэнэт” үйлдвэртэй холбоотой хэргийг юу гэж харж байна вэ?
-“Эрдэнэт” үйлдвэр хөгжихийн тулд зээл авсан бол өөр тусдаа асуудал. Монголын ард түмний баялаг, монголчуудыг тэжээж байгаа энэ үйлдвэрийг хэн нэгэн хувийн компани барьцаалж их хэмжээний зээл аваад эцэст нь “Эрдэнэт” үйлдвэрийг өрөнд оруулж байна гэдэг нь туйлын хариуцлагагүй явдал. Улсаа барьцаанд тавьж байгаатай ялгаагүй хэрэг. “Эрдэнэт” үйлдвэрийн даргаар тохиолдлын хэн нэгэн хүн очдоггүй. Ямар нэгэн улс төрийн нам сонгуульд ялахаар засгаа байгуулж “Эрдэнэт” үйлдвэр дээр төлөөний хүнийг томилдог. Ингэхдээ үйлдвэрийн үйл ажиллагааг сайжруулах, Монгол Улсынхаа хөгжлийг түргэсгэх зорилгоор албан тушаалтнууд тавигдаад явж байгаа. Гэтэл ингэж томилогдож очиж байгаа дарга үйлдвэрийг барьцаанд тавьж хувийн эрх ашгийн үүднээс улсыг өрөнд оруулж буй нь маш хариуцлагагүй юм. “Эрдэнэт” үйлдвэрийн энэ хэрэг миний ойлгож байгаагаар 2009 оноос эхлэлтэй. Хэд хэдэн удаагийн үйлдлээр зээл авсан байсан юм билээ. Үйлдвэрийг барьцаанд тавьсанд хэн буруутай гэдгийг одоо болтол хууль хяналтын байгууллагаас тогтоож чадахгүй байгаа нь “дээрээс” маш том гарууд оролцоотой явсны илэрхийлэл.
-Та өнгөрсөн УИХ-д байсан. Аль 2009 оноос хойших луйврын энэ хэргийн талаар та сонсож мэдэж байв уу. Өнгөрсөн хугацаанд АН Засгийн эрхийг авсан үедээ буруутай этгээдүүдэд хариуцлагыг тооцуулах талаар анхаарлаа хандуулан ажиллаж болоогүй хэрэг үү?
-Үнэндээ УИХ-ын гишүүдэд ийм хэмжээний мэдээлэл байдаггүй. Гүйцэтгэх албан тушаалд ажиллаж буй хүмүүст гол мэдээлэл байдаг. Ийм том үйлдвэрээс баталгаа гаргуулж барьцаанд тавихын тулд өндөр албан тушаалтнууд оролцсон гэдэг нь ойлгомжтой асуудал.
-Ямар албан тушаалтнууд оролцсон гэж?
-Тухайн үеийн Ерөнхий сайд С.Баяр, Төрийн өмчийн хорооны дарга Д.Сугар, “Эрдэнэт” үйлдвэрийн гүйцэтгэх удирдлага нарын оролцоогүйгээр барьцаанд тавигдах ямар ч бололцоогүй. Эдгээр албан тушаалтнууд өнөөдөр бүгд л би буруугүй гэж мэлзэж байх шиг байна. “Эрдэнэт” үйлдвэрийн захирал Ганзориг мэдэгдэл гаргаж “Миний гарын үсэг хуурамч гэдэг нь хэзээ нэгэн цагт батлагдана” гэсэн байна. Хуулийн байгууллага яагаад энэ хэргийн буруутныг илрүүлж хариуцлага тооцуулж чадахгүй, шийдэгдэхгүй байгаад үнэхээр гайхаж байна. Хэрвээ аль дээрийн холбогдох улсуудыг шалгачихсан бол Арбитрийн шүүх дээр манай улс унах байсан уу. Хууль хяналтын байгууллага улстөрчдийн гар хөл болж захиалгаар ажилладагаас болж Монгол Улсад шударга ёс үндсээрээ алдагдаж байгаа. Өнөөгийн эрх баригчид УИХ, Засгийн газрын түвшинд энэ хэргийг үнэн зөвөөр шийдүүлэхийн төлөө ажиллах шаардлагатай байна.
-Арбитрийн шийдвэрээр 109 сая ам.доллар төлөхгүй бол “Эрдэнэт” үйлдвэрийг гадны банк авах эрсдэл нэгэнт үүсчихлээ. Тэгэхээр энэ мөнгөн хохирлыг одоо хэн, хаанаас төлөх ёстой юм бэ?
-“Эрдэнэт” үйлдвэрийн энэ өрийг улс төлөхгүй. Хууль хяналтын байгууллага тэр буруутай этгээтүүдээр нь хохирлыг төлүүлэх шийдвэрийг гаргах ёстой. Ингэхэд анх “Эрдэнэт”-ийг барьцаалж авсан зээлийн тэр мөнгө хаашаа орсон бэ. Магадгүй оффшор данс руу орсон уу үгүй юу. Хэн нэгэн хүн Монголын томоохон үйлдвэрийг барьцаалж асар их мөнгө авчихаад одоо хоосон миний хоёр чихийг огтлоод ав гэсэн байдалтай сууж болохгүй ээ. Бүх бурууг ганц хүнд тохчихоод ард нь зүгээр үлдэж болохгүй. Ийм байдалд хүргэсэн тухайн үеийн албан тушаалтан эрх мэдэлтнүүдийг шалгаж энэ мөнгө хаашаа орсон байна вэ гэдгийг илрүүлэх ёстой.
-Үүнээс гадна “Эрдэнэт” үйлдвэрийн 49 хувийг оросын талаас монголын нэг компани шилжүүлж авсныг саяхан төр буцаагаад авлаа. Танай манай гэлтгүй АН, МАН хоёр “Эрдэнэт” үйлдвэрийг хоёр хуваагаад дуусгачихсан юм биш үү?
-Тухайн үед УИХ-ын гишүүн байсан хүний нэгийн хувьд “Эрдэнэт” үйлдвэрийн 49 хувьтай холбоотойгоор нэг зүйл хэлье. УИХ-ын гишүүд бүгд тухайн үед энэ тухай огт мэдээгүй. Хэрвээ Эрдэнэтийн 49 хувийг оросын талаас зарах гэж байгаа бол эхлээд төрдөө авах уу, эсвэл сонирхож буй хувийн компанид ямар шалгуур зарчмаар өгөх вэ гэдгийг эхлээд заавал дуулгах ёстой биз дээ. Гэтэл дуулгаагүй нь үнэн. Тухайн үеийн Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг нарын хүмүүсийн гол алдаа нь энэ. Хэрэв тухайн үед УИХ-даа дуулгаад УИХ-аас зөвшөөрөл авсан бол зөв байсан. Тийм болохоор Үндсэн хуулийн цэцийн гаргасан шийдвэрийг би зөв гэж харж байгаа. Гэхдээ 49 хувь ядаж Монголдоо ороод ирсэн нь сайшаалтай ч ямар мөнгөөр яаж авсан гэдэг нь хууль хяналтын байгууллагаар шийдэгдэх асуудал. Үүний учир хэзээ нэгэн цагт олдоно. 49 хувиасаа илүү 51 хувийн асуудал илүү анхаарал татаж байна. Тэр тусмаа гадны томоохон банкны барьцаанд тавигдаж ард түмний мэдлийн 51 хувь алдагдахдаа хүрсэн нь туйлын хариуцлагагүй явдал юм. Жилийн өмнөөс АН-ын дарга С.Эрдэнэ “Эрдэнэт” үйлдвэрийн 51 хувийн асуудлыг анхаараач ээ. Энэ үйлдвэр Монголдоо байгаа хэвээрээ үгүй юу гэдгийг тодруулж асууж шаардаж байсан. Гэтэл төрөөс анхаарал огт хандуулаагүй явж ирсэн нь анхаарал татна.
-АН-аас “Эрдэнэт” үйлдвэрийн асуудалд ямар шаардлагыг тавьж байгаа вэ?
-Манай нам үнэнийг тогтоохыг хүсэж байгаа. Үнэхээр гэм буруутай, идсэн уусан хүн байдаг юм бол тэр хүмүүсээ шалгаад шорон гянданд нь хийгээд өгөөч. Шударга ёсыг тогтооход аль намын гишүүн хэн байх нь огт хамаагүй шүү дээ. Буруутай бүх хүмүүсийг тогтоож улсыг алдагдалд оруулахгүйн төлөө АН тодорхой ажлууд хийнэ. Хэрвээ манай улс авлига хээл хахуулиас ангид улсаа хөгжүүлье гэж зорьж байгаа л бол намуудаасаа эхлээд цэвэршиж тунгалагших хэрэгтэй байна. Намуудаа цэвэрлэхгүй бол улс орон хөгжихгүй. Ард түмний намд, төрд итгэх итгэл улам суларсаар л байна. Манай АН хулгайч, луйварчин гишүүд хэрвээ байвал хэзээ өмгөөлж хаацайлахгүй ээ. Ер нь улсын өмчтэй газруудад маш хатуу хяналтаа тавих ёстой. Байнга шалгаж, хянан бурууг нь засаж, залруулдаг байх хэрэгтэй. Алдаа гаргасан хойно нь ярьдаг биш, алдаа гарахаас нь өмнө сэргийлж ажиллах учиртай. Монголд өнөөдөр нам дагаж том албан тушаалд очдог гэсэн ойлголт гарчихжээ. Тиймээс ч хэн байсан намын гишүүнчлэлээр элсэн орж албан тушаалд авирах шат гэж хардаг болж. Нэг нам, тодорхой албан тушаалтныг дагаж явж байж албан тушаалд хүрдэг болсон нь өнөөдөр нууц биш. Тиймээс үүнийг л өөрчлөхийн тулд улс төрийн намууд эхлээд шинэчлэгдэх шаардлагатай байна. Нуулгүй ярихад АН ч гэсэн өнгөрсөн хугацаанд ийм байдалд байсан үе бий. Нийгэмд үүссэн булхай луйврыг засаж өөрчлөхийн тулд улс төрийн намууд эхлээд бодлогын институтын түвшинд хүрч, бодлогоороо өрсөлддөг байх ёстой. Хэн нэгэн даргад ойрхон тал зассанаараа биш, намын үйл ажиллагаандаа идэвхтэй оролцож, бодлого гаргахад нь тусалж ажиллахаас намын шинэчлэлийн ажил эхэлнэ.Үнэндээ өнгөрсөн сонгуулиар АН сонгуульд ялагдсан нь зөв болсон гэж би хардаг. Яагаад вэ гэвэл Монголын Улс төрд шинэчлэлт засвар хэрэгтэй болжээ гэдгээ олж харах завшаан тохиосон. Ганцхан АН шинэчлэгдэх биш Монголын бүх намууд чадвартай байж улс орон хөгжинө гэж би боддог. Тэгэхээр МАН ч юм уу, бусад намууд юуны өмнө нам дотроо шинэчлэгдэж хөгжих ёстой. Энэ мэтчилэнгээр намууд олон нийтийн болж төлөвших, бодлогын институт болж хөгжих аваас бүлэглэл, фракцаасаа сална. Одоогийн эрх баригчид маань мөнхийн суудалд суугаагүй гэдгээ ойлгох хэрэгтэй. Өнөөдөр Монголд шударга ёс байхгүй болсны гол нэг шалтгаан нь хууль хяналтын байгууллага, шүүх шударга бус шийдвэр гаргаж, аль нэг намын эрх мэдэлтнүүдэд үйлчлэх болсонтой холбоотой. Одоо шүүх хууль хяналтын байгууллагаас шударга шийдвэр гаргахыг харъя.