Month: March 2018

Улс төрийн намын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийн ажлын хэсгийн ахлагч, УИХ-ын гишүүн С.Бямбацогттой ярилцлаа.

-Ирэх хаврын чуулганаар хэлэлцэх асуудлын жагсаалтад Улс төрийн намын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл багтсан. Та ажлын хэсгийг нь ахалж байгаа. Энэ төсөлд ямар заалтуудыг илүү тодорхой болгохоор тусгаж байна вэ?

-Намууд шинэчлэгдэхгүйгээр, төлөвшихгүйгээр улс орон хөгжинө гэж байхгүй гэдэг нь батлагдчихлаа. Өнөөдөр намууд энэ янзаараа яваад байж болохгүй гэдэг дохио нийгэмд хэдийнээ асчихсан. Намууд улс орныхоо хөгжилд тушаа биш, хөтөч нь байх учиртай. Намууд одоо бахь байдгаараа байх тусам олон нийтийн дунд нэр хүндээ алдаж байна. Улс төрийн намуудад итгэх олон түмний итгэл алдарч байна шүү дээ. Энэ нь өөрөө тун хортой. Ийм янзаар удах юм бол хүмүүс ардчиллаас ухарч дарангуйллыг сонгож ч мэднэ. Тэгэхээр хамгийн зөв гарц бол намууд эмгэг өвчин, ээдрээ гацаанаасаа салж, сонгуулийн дөрвөн жилийн хугацаагаар богино зайд уралддаг биш, бодлогоор өрсөлддөг болох явдал юм. Харин тийм боломжийг нь Улс төрийн намын тухай хуулийн шинэчлэл бий болгоно. Тиймээс ч Монгол Улсын Засгийн газрын 2016-2020 оны Үйл ажиллагааны хөтөлбөрт “Парламентын засаглалыг бэхжүүлж, улс төрийн намуудын төлөвшлийг хангах эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгох” гэсэн тов тодорхой зорилт тусгагдсан. Энэ хүрээнд УИХ-ын даргын захирамжаар Улс төрийн намын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл боловсруулах манай ажлын хэсэг байгуулагдсан.

-Ажлын хэсэг Улс төрийн намын тухай хуулийн төслийг боловсруулахдаа анх нам нь парламентад суудалтай, суудалгүйгээсээ үл хамаарч төрөөс 100 хувь санхүүжилт авдаг байхаар заалт тусгасан гэсэн. Гэвч эдийн засаг хүнд нөхцөлд бүх намууд төрөөс 100 хувь санхүүжих нь эргээд төсөвт дарамт болно гээд сонгуульд үзүүлсэн амжилтаараа санхүүждэг байх нь илүү оновчтой гэж үзсэн гэсэн мэдээлэл байна?

-Улс төрийн намын санхүүжилт өөрөө их эмзэг асуудал. Өнөөдөр өөрийн итгэл үнэмшилдээ хөтлөгдөн насаараа тэр намд зүтгэсэн хүн хаяанд нь сууж байхад хөрөнгө бэлтэй хүн хаалгаар нь биш тооноор нь орж, хатавчинд нь биш, хойморт нь гараад заларчихдаг гажуудал гаарсан. Энэ нь эргээд улс төрийн намынхаа бодлого, үйл ажиллагаанд сэв суулгаж байна. Нам дамнасан бүлэглэл гээчийг бий болгож байгаа юм. Нам иргэд сонгогчиддоо биш эрх мэдэлтэй, мөнгөтэй хүнд үйлчилдэг гажиг тогтолцоо руу түлхэж байна. “Мөнгөтэй нь хөгжмөө захиалдаг” гэдэг шиг хандив нэрээр намыг халаасандаа оруулсан нөхдүүд улс төрийн намыг утсан хүүхэлдэйгээ болгодог гажуудал руу авааччихлаа. Үүнээс болж ихэнх нам бодлогын нам биш “босс”-ын нам болж, улс орныхоо хөгжлөөс улдан чангаах боллоо. Улс төрийн нам тогтвортой үйл ажиллагаа явуулахад мэдээж мөнгө санхүү ус агаар шиг хэрэгтэй. Тэр тусмаа гишүүд дэмжигчдийнхээ тоог нэмэгдүүлэх, сонгуульд ялалт байгуулж засгийн эрх авах үндсэн зорилгодоо хүрэхэд тухайн намын санхүүгийн чадавхи чухал үүрэг гүйцэтгэж таарна. Үүнээс болж хууль бус санхүүжилт төвлөрүүлэх эрсдэлд орох аюул цаана нь сүүдэр шиг дагадаг. Үүнийг хязгаарлахгүй бол улс төрийн намаар дамжиж мөнгө угаах, авлига албан тушаалын гэмт хэрэг газар авах, цаашлаад бизнесийн орчин бохирдох аюул нүүрлэж байна.

Намын санхүүжилт нууц далд байх тусмаа хэн нэг хөрөнгө оруулагчаас хэт хараат болох уршигтай. Яахав өнөөдөр үйлчилж буй Улс төрийн намын тухай хуулиар намууд гишүүний татвар, хандив төдийгөөр санхүүгийн асуудлаа зохицуулж байгаа. Намд зориулж нэг удаа өгөх хандивын дээд хэмжээг хуулийн этгээд 10 сая, иргэд нэг сая гэж гэж хязгаарлаж өгсөн ч хуулийн энэ заалт ягштал мөрдөгдөж байгаа эсэх нь тун ч эргэлзээтэй. Намын санхүүжилт шударга бус байхад төрд шударга ёс тогтоох тухай ярих нь утгагүй. Би л хувьдаа улс төрийн нам эсэн бусын компани, хуулийн этгээдээс, хувь хүнээс ил далд хандив дэмжлэг авахыг эрс эсэргүүцдэг. Үүнээс болж төрийн төлөө, түмний төлөө зүтгэх ёстой нам үндсэн зорилгоо умартаж өрийн барьцаа, өглөгийн төлөөсөнд баглагдах аюултай гэж үздэг. Тийм болохоор улс төрийн намуудад сонгуульд үзүүлсэн амжилт, авсан суудал, иргэд сонгогчид тэдэнд итгэж өгсөн саналынх нь хэмжээгээр төр тодорхой хэмжээний санхүүжилт олгодог байх зарчимаа хадгалах нь зөв гэж харж байгаа.

Улс төрийн намын тухай хуульд намын санхүүжилт шилэн, ил тод, нээлттэй байх шаардлагыг суулгаж өгч байгаа. Ингэж байж намуудын үйл ажиллагаа зөв тунгалаг болно. Өнөөдөр Улсын дээд шүүхэд бүртгэлтэй 27 нам байна. Улс төрийн бүх намыг төр санхүүжүүлнэ гэвэл бас дахиад л буруу болно. Бараг толгойтой болгон ТҮЦ-тэй болж байсан шиг жалгын нэг нам байгуулах гээд зүтгэж мэднэ. Тэгэхээр улс төрийн нам сонгуулиар хичнээн хүний дэмжлэг хүлээв, иргэд сонгогчдын хэдэн хувь нь тухайн намд саналаа өгөв гэдгээр нь эрэмбэ шалгуур тогтоож санхүүжүүлэх нь зөв. Хуулийн төслийн үзэл баримтлал ч энэ чигт чиглэж байгаа.

-Улс төрийн намууд гишүүдийн татвар, дэмжлэг, төрөөс суудлынхаа тоогоор мөнгө авдаг. Гэсэн ч ил далд хэлбэрээр бизнесийнхнээс хандив нэрээр ихээхэн хэмжээний мөнгө авдаг нь нууц биш. Энэ удаагийн шинэчилсэн найруулгаар нам бизнесийнхнээс ангид байлгаж чадах уу?

-Би харин яг наадахыг чинь л яриад байна. Намын гишүүдийн татвар гэж авдаг ч тэр нь намуудын хувьд санхүүжилтийнх нь асуудлыг бүрэн шийдвэрлэж чаддаггүй нь нууц биш. Өнөөдөр УИХ-д суудал бүхий намд авсан суудлынх нь тоогоор УИХ-ын гишүүний нэг суудлыг жилд 10 сая төгрөгөөр тооцож улсын төсвөөс санхүүжилт олгож байгаа. Парламентад суудалгүй намуудын тухайд төрөөс ямар ч санхүүгийн дэмжлэг байхгүй. Энэ нь эргээд улс төрийн нам цөөн этгээдээс томоохон санхүүжилт авах, үүнээс болж өнөөдүүл нь улс төрийн шийдвэрт нөлөөлөх, өргөн олонд биш өөрт ашигтай давуу байдлыг бий болгох сөрөг талтай байгаа юм. Тэгэхээр улс төрөөс бизнесийг салгах гол учиг нь намуудын санхүүжилтийг шилэн болгох, түүнийг хянах тогтолцоог илүү сайжруулахад байна гэдэг нь харагдаж байгаа биз.

-Одоогийн хуулиар намыг бүртгэх, татан буулгах асуудлыг Улсын дээд шүүх, санхүүд нь хяналт тавих асуудлыг Аудитын газар хариуцдаг. Харин шинэчилсэн найруулгаар намыг бүртгэх, татан буулгах, санхүүд нь тавих хяналтыг Сонгуулийн ерөнхий хороонд шилжүүлэх боломжтой гэх юм. Хуульд ямар байдлаар тусаж байгаа вэ?

-Өнөөдөр хуулиараа улс төрийн намыг Улсын дээд шүүхэд бүртгэж байгаа.

Намуудыг бүртгэхдээ уг нь үзэл баримтлал, мөрийн хөтөлбөр, намын дүрмийг нь үндэслэл болгож бүртгэх учиртай. Гэтэл өнөөдөр МАН-аас өөр Улсын дээд шүүхэд намынхаа үзэл баримтлал, мөрийн хөтөлбөрийг бүртгүүлсэн нэг ч нам алга. Нам бүртгэх, татан буулгах асуудлыг Улсын дээд шүүхэд, санхүүжилтийг нь хянах ажлыг аудитад, сонгуульд оролцох үйл ажиллагааг нь Сонгуулийн Ерөнхий Хороонд хариуцуулахаар ёстой нөгөө “далан задгай, жаран хагархай” гээч нь болчихоод байна. Улс төрийн намд тооцох хариуцлага эзэнгүйдэн тарамдаж байгаа. Өнөөдөр зарим нам ямар ч тодорхой үзэл баримтлалгүй ороо бусгаа байдалтай явж ирлээ. Үзэл баримтлалтай зарим нам нь түүнээсээ хадуурч давхидаг хачин үзэгдэл ганц Монголд л бий. Барууны либериал үзэл баримтлалтай нам зүүний намын бодлого үйл ажиллагаа явуулж, зүүний нам шиг амлалт өгөөд явж байх жишээтэй. Энэ бүхнийг цэгцлэх, хариуцлагажуулах, хяналт тавих эзэн байхгүй байгаа учраас намууд дуртай бүхнээ ярьж, харсан зүг рүүгээ хазайж байна. Тиймээс бид Улс төрийн намын тухай хуулийн шинэчлэлээр энэ асуудлыг нэг мөр цэгцлэхээр зорьж байгаа. Улс төрийн намыг бүртгэх, татан буулгах асуудлыг сонгуулийг гардан зохион байгуулдаг Сонгуулийн Ерөнхий Хороонд шилжүүлэх нь зүйтэй гэж хуулийн төслийн үзэл баримтлалд суулгаж өгсөн. Намуудын санхүүжилтэд хяналт тавих асуудлыг ч Сонгуулийн Ерөнхий Хороо хариуцахаар зохицуулж байна. Өнөөдөр намын санхүүжилтэд хяналт тавих асуудал Улс төрийн намын тухай хуулиар тухайн намын “хяналтын байгууллага”-д байгаа. Намын бүтцийн байгууллага нь өөрийнхөө намын санхүүжилтийг хянаад онош тавьж хариуцлага тооцно гэж юу байх вэ дээ. Мөн санхүүгийн үйл ажиллагаандаа жил бүр аудит хийлгэн баталгаажуулж, олон нийтэд мэдээлж байх маш чухал заалт байдаг хэдий ч амьдрал дээр амь орж хэрэгжихгүй өдий хүрсэн байх жишээтэй. Тиймээс үүнийг өөрчилж улс төрийн намуудын хариуцлагыг нэмэгдүүлсэн эрх зүйн орчинг бүрдүүлнэ.

-Ер нь хуулийн төслийн шинэчилсэн найруулгын төсөлдөө бусад намуудын саналыг хэр тусгаж байгаа вэ. Бусад намуудаас ямар саналуудыг хэлж байгаа юм бол?

-Удахгүй улс төрийн бүх намуудын төлөөллийг оролцуулсан хэлэлцүүлэг хийнэ. Энэ хуулийн төслийг өргөн барихын өмнө эрдэмтэн судлаачид болон олон нийтийн дунд хэд хэдэн өргөтгөсөн хэлэлцүүлэг хийхээр төлөвлөсөн. Мэдээж хэрэг том бага гэлтгүй намууд өөр өөрийн байр сууриа энэ хуулийн үзэл баримтлал, зүйл заалтад суулгахаар чармайж байгаа. “Эхийг нь эцээж, тугалыг нь тураахгүй” гэгчээр манай ажлын хэсэг бүх намуудаас саналыг нь авч, гарсан санал бүрийг нарийн судалж, асуудалд авах гээхийн ухаанаар хандаж байна.

-Намуудыг хэрхэн хариуцлагажуулахаар төсөлд туссан бэ?

-Өнөөдөр Улсын дээд шүүхэд бүртгэлтэй 27 нам байна. Харин тэдний гурав нь л энэ парламентад суудал авсан. Би түрүүн хэлсэн. Намуудын санхүүжилт ил тод болоод ирэхээр дагаад үйл ажиллагаа нь ил тод болно. Мөн чанарынхаа хувьд “компаний нам”, “хувь хүний нам” гэгч байхгүй болж бодлогын намууд бий болно. Олон түмэн ч өөрсдөд нь ил тод байгаа зүйлээс сонголтоо зөв хийх боломж бүрдэнэ. “Угжны хурга” шиг хэн нэгнээр тэтгүүлээд сонгууль болохоор популизм хийж амь ороод бусад үед “усанд хаясан чулуу” шиг сураг алдардаг намуудад нийгмийн, төрийн босго шалгуур өндөр байх нь чухал. Том намууд эхлээд төлөвших нь нэн чухал. Тэгж үлгэр дуурайл үзүүлж чадвал жижиг намууд “нялхсын өвчин”-өөсөө аандаа ангижрана. Түүнээс биш механик аргаар улс төрийн намууд үүсч бий болохыг хориглох нь Үндсэн хуульд заасан иргэдийнхээ эвлэлдэн нэгдэх эрх чөлөөг боомилсон хэрэг болно шүү дээ. Улс төрийн намын тухай хууль ч, жилээс жилд дээшилж буй иргэд сонгогчдын сонгуулийн боловсрол ч энэ бүхнийг аандаа цэгцлээд өгнө. Мэдээж хэрэг аливаа улс төрийн нам үндэсний аюулгүй байдал, эв нэгдэлд хор хохирол учруулсан, хагалан бутаргасан үйл ажиллагаа явуулахыг хуульчлан хориглосон заалт цаашид ч хэвээр үйлчилнэ.

-Улс төрийн намууд дээр яригддаг өөр чухал зүйл нь намын гишүүнчлэл байдаг. Энэ удаагийн хуулийн төслөөр намуудыг хатуу гишүүнчлэлээс татгалзуулах заалт орсон гэх юм. Үнэн үү. Цаашид улс төрийн намууд заавал хатуу гишүүнчлэлтэй байх ёстой юу. Орчин үеийн намууд хатуу гишүүнчлэлд хамаарах ёсгүй гэдэг саналууд бий л дээ?

-Яг наад асуудалд чинь олон талаас нь маш нухацтай хандах цаг болсон. Намд хатуу гишүүнчлэл хэрэгтэй эсэх дээр манай ажлын хэсгийн гишүүд ч санал хуваагдаж байна. Хатуу гишүүнчлэлээс татгалзсанаар тухайн нам нийгэмд эзлэх байр сууриа алдах уу, үгүй юу гэдэг өөрөө их анхаарал татсан асуудал. Өнөөдөр намын хатуу гишүүнчлэл нийгэмд намчирхал, талцал хуваагдлыг өдөөгч гол хөрс суурь болж байна гэж нэг хэсэг нь үзэж байна. Харин нөгөө хэсэг нь намын хатуу гишүүнчлэл чухал гэж харсан хэвээрээ байгаа. Гэхдээ сүүлийн үед нам хатуу гишүүнчлэл бүхий олон түмний намаас татгалзаж сул гишүүнчлэлтэй, намын бүтэц зохион байгуулалтын хувьд мэргэшсэн намын хэв загварыг оновчтой гэж олон судлаач үзэх болсон.

Өнөөдөр намчирхлаас үүдэн нийгэмд ч, төрд ч багагүй хор хохирол учирч байгаа нь бодит үнэн. Үүнээс болж төрийн дархлаа суларч, тэр хэрээр төрд итгэх ард түмний итгэл буурч байгааг бид засах ёстой. Хамгийн гол нь намын хатуу гишүүнчлэлийг халснаар энэ бүх асуудал үнэхээр үг хэлгүй шийдэгдэж чадах уу, үгүй юу гэдэг нь их чухал. Өнөөдөр МАН 161.300 гишүүнтэй, АН 150.000 гишүүнтэй. Гэтэл Эх орон нам бас л 160.000 гишүүнтэй гэж Улсын дээд шүүхийн цахим хуудсанд мэдээлсэн байх жишээтэй. Тэгэхээр намын гишүүдийн тоо тийм чухал гэж үү гэсэн асуулт гарч ирээд байгаа биз. Хуулийн төслийн үзэл баримтлал эцэслэгдээгүй байгаа болохоор үүн дээр би үүнээс илүү тодорхой хариулт өгөх боломж одоогоор алга.

-Өнөөдөр үнэндээ улс төрийн нам төрийн албыг хүчгүйдүүлж, үнэгүйдүүлж байна. Ялсан намын хүмүүс гэдэг хэдэн мянган хүнтэй арми бий болсон. Хуулийн шинэчилсэн найруулгаар улс төрийн намыг төрийн албанаас салгаж байна уу?

-Төрийн албаны дархлаа өндөр байх ёстой. Харамсалтай нь 2012-2016 онд АН төр барьж байхдаа энэ дархлааг үгүй хийсэн. Мэдлэгтэй, чадвартай, туршлагатай олон мянган төрийн албан хаагчийг хуугаар нь ажлаас халж сольж, оронд нь улс төрийн сонгуульд намыг нь, өөрийг нь дэмжиж оролцсон хүмүүсээр төрийн албыг дүүргэсэн. Төлөөсөнд нь төрийн албаны нэр хүнд унасан. Дараа нь 2016 онд манай нам сонгуульд ялалт байгуулсан. Нуугаад яахав. АН-ын алдааг манайхан ч бас давтсан. Үнэхээр төрийн албан хаагчийн наад захын шаардлага хангаж чадахгүй байгаа, АН-ын далбаан дор төрд шахаагаар орж ирсэн олон хүнийг ажлаас нь чөлөөлсөн. Тэгэхдээ саяхан төрийн албаа хүчгүйдүүлдэг, төрийн дархлаагаа сулруулдаг алдааг дахин давтахгүйн тулд Төрийн албаны тухай хуулийг шинэчлэн баталсан. Улс төрийн албан тушаал, төрийн албаны зааг ялгааг үүгээр нарийн тогтоож өгсөн.

-Улс төрийн намууд сандал суудлын төлөө явахаас биш бодлого ярьдаг нь цөөн боллоо. Намыг албан тушаал, мөнгө гэж харахаас өмнө бодлого боловсруулдаг намтай болохын тулд ямар өөрчлөлтүүд тусаж байгаа бол?

-Ганцхан жишээ хэлэхэд бид “Монгол Улсын Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал-2030”-ыг боловсруулж батлуулахдаа тухайн үеийн парламент дахь бүх намын төлөөллийг оролцуулсан. Том эрх ашгийнхаа төлөө, Монгол Улсынхаа төлөө урт хугацаандаа хэрэгжүүлэх нэг бодлоготой, нэг зорилготой байх нь чухал гэсэндээ тэр. Харин тэр нэг зорилгод хүрэх арга зам, тэрхүү урт хугацааны хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлэх арга барил нь өөр өөрийн гэсэн онцлогтой байж болно л доо. Үүний хүчинд ямар ч байсан 2016 оны УИХ-ын сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрөө намууд энэ бодлогод нийцүүлж боловсруулсан. Өнөөдөр эрх барьж буй манай намын Засгийн газрын Үйл ажиллагааны хөтөлбөр ч энэ дагуу батлагдан хэрэгжиж байна. Цаашдаа бодлого ярьдаг, бодлого хэрэгжүүлдэг намууд л үлдэнэ. Улс төрийн намын тухай хуулийн шинэчлэл зөв хийгдэж чадвал намыг албан тушаал, эрх мэдэлд хүрэх шат гэж хардаг бэртэгчин этгээдүүдэд орон зай үгүй болно. Мөнгө төгрөг, бэл бэнчиндээ дулдуйдсан нэгэн биш, жинхэнэ эх орондоо эрдэм ухаанаа зориулж чадах мэдлэг боловсролтой хүний нөөцөөр улс төрийн намууд хүрээгээ тэлж хүчээ зузаатгах, намууд хөгжлийн асуудлаар ул суурьтай судалгаа шинжилгээ хийдэг, бодлого боловсруулдаг болж хөгжих тэр боломж бүрдэнэ гэдэгт хатуу итгэж байна.

Зам тээврийн хөгжлийн төвийн дарга Р.Будтай авто замын асуудлаар ярилцлаа.

-Авто замын салбарт хамгийн тулгамдсан асуудал бол замын чанар байх шиг. Хэрхэн яаж чанартай зам барих вэ?

-Авто замын чанар, үр ашиг гэдэг бол мөнхийн сэдэв. Замын чанар, үнэ хоёр нэг зүйлийн хоёр тал. Чанартай зам тавихад үнэ өртөг их орно. Сүүлийн жилүүдэд замын барилга угсралтын ажлын үнэ тодорхой хэмжээгээр нэмэгдсэн. Хэдий хэмжээний мөнгө өгч байна тэр хэмжээгээр чанартай зам барих боломжтой гэсэн үг. Нэг талаараа зам засварын ажлын хувьд хөрөнгө байнга дутагдалтай байдаг. Мөн зам барина гэдэг нэг асуудал. Барьсны дараа арчилж, хамгаалж, засвар хийж зорчигчдын тав тухтай зорчих нөхцөл, хөдөлгөөний аюулгүй байдлыг бүрдүүлэх нь чухал. Үүнд 60-аад тэрбум төгрөгийн хэрэгцээ байдаг. Гэтэл өнгөрсөн жилүүдэд түүний 10 тэрбумыг оны эхэнд, 12 тэрбумыг оны эцэст улсын төсөвт батлаад өгсөн байгаа. Чанар гэдэг бол нэг хүн анхаараад, хэлээд шийддэг асуудал биш. Тухайн замын ажилд оролцож буй гэрээний ажилтнаас эхлээд салбарын сайд хүртэлх бүх хүний хариуцлагаас шалтгаалдаг юм. Дээрээс нь барьсан замыг иргэд хэрэглэгчид зориулалтын дагуу зөв зүйтэй ашиглах нь чухал. Ингэснээр тухайн зам чанартай, үр ашигтай байх юм. Аливаа зүйлд хариуцлага чухал гэсэн үг. Авто замын тухай хуульд хариуцлагын асуудлыг тодорхой тусгаж өгсөн. Замын чанар олон зүйлээс шалтгаалдаг ч зураг төслөөс ихээхэн хамаардаг. Зарим зам, гүүрийн зураг төсөл чанарын шаардлага хангадаггүй. Зам, гүүрийн зураг төслийг чанаргүй боловсруулснаас замын эвдрэл гарвал, зураг зохиогч нь асуудлыг хариуцна гэх зэргийг хуульд тусгаж, шат шатанд хариуцлагын асуудлыг ярьж байна.

-Нэг талаараа зам барьж буй компаниуд муу ажиллаж байна гэсэн үг үү?

-Зам барьдаг 28 компани байгаагийн 20 нь улсын компани. Найм нь хувийн компани байна. Замын ажилд, компанийн хурд, хүч чадал, ажлын боловсон хүчин энэ бүхэнтэй нь харьцуулахад дэндүү ахадсан тоо байгаа юм. Тухайлбал, Завхан аймаг гэхэд 1200 орчим км зам хатуу болон сайжруулсан замыг хариуцан ажиллаж байгаа. Тэнд 40-50 хүнтэй ажлын баг, техник технологи нь хүрэлцэхгүй, ийм компани том сүлжээний ашиглалтыг хариуцна гэдэг хэцүү. Тийм учраас цаашдаа бид сүлжээнийхээ, ялангуяа хатуу хүчилттай 100-200км замыг дангаар нь хариуцуулаад, шинэ засварын нэгжүүд барих зайлшгүй шаардлага гарч байгаа юм. 2020 он хүртэл бүх аймгуудаа нийслэл хоттой хатуу хүчилттэй замаар холбох зорилт тавин ажиллаж байна.

-Чанаргүй зам баригдсан хойно хариуцлага тооцох систем бий юу. Замын чанарыг сайжруулахын тулд ямар арга хэмжээ авч байгаа вэ?

-Зураг төсөл хүртэл чанарт чухал, мөн өртөг зардал, материалын чанар, барьж буй хүмүүсийн чадвар, техник тоног төхөөрөмжийн хангамж, хяналт гэх мэт зүйлүүдээс хамаарч байгаа юм. Сүүлийн үед зураг төслийн нэлээд олон компани байгуулагдсан байна. Сайн ч компани бий. Гэтэл шинээр байгуулагдсан ямар ч туршлагагүй компаниуд ч олон байгаа. Компаниуд алдаа их гаргаж байна тэр алдаа нь эргээд барилга барихад илэрч байна. Тиймээс чанарыг бүх шатанд анхаарч ажиллах хэрэгтэй. Авто замын салбарт жирийн ажилтнаас эхлээд инженер, техникийн ажилтнууд болон салбарын сайд гээд бүгд нэгдсэн зорилго чиглэлтэй ажиллаж байж чанарыг дээшлүүлнэ. Чанар сайжирвал үр ашиг сайжрах нь ойлгомжтой. Чанаргүй зам гүүр баривал засвар арчилгааны зардал нэмэгдэнэ. Авто замтай холбоотой хууль өнгөрсөн оны тавдугаар сарын нэгэнд УИХ-аар батлагдаад долдугаар сарын 1-нээс эхлэн мөрдөгдөж байгаа. Энэ хуульд зам гүүрийн чанарын асуудлыг нэлээд тодорхой тусгаж өгсөн. Хэрвээ чанаргүй зураг төсөлтэй зам бариад түүнээс үүдэлтэй хохирол улсад учирвал зураг төсөл хийсэн компани хариуцна. Хоёрдугаарт, зураг зохиосон хүмүүсийн зургийн экспертиз байгаа. Хяналтын систем тэр хийсэн зургийн техникийн алдааг харахгүй чимээгүй экспертиз хийгээд өнгөрсөн тохиолдолд хариуцлагыг экспертиз хийсэн хүн хариуцахаар хуульчилсан. Тиймээс нэг үеэ бодвол одоо хуулийн дор ажиллаж амьдрах учраас зураг төслийн байгууллагууд анхаарч эхэлж байна. Засварын баталгаат хугацаа нэг жил байсан. Энэ хуулинд гурван жилээр тусгаж өгсөн.

-Хотын түгжрэл их, хөдөө орон нутаг руу гардаг гарц цөөхөн болохоор улам түгжирдэг. Гарцуудыг нэмэх боломж байдаг болов уу. Түгжрэлийг хэрхэн бууруулах вэ?

-Хотын түгжрэл маш хүнд болж байна. Гэхдээ түгжрэлийг шийдэх арга олон янз. Манай нөхцөлд бол нэн түрүүнд хотыг тойрсон хурдны замууд, дунд хэсгээр хоёр түвшинт давхар зам барих хэрэгтэй. Тунель барих нь өртөг өндөртэй, газар доогуурх байгууламж манайд анхнаасаа төлөвлөгдөөгүй тул хэцүү. Маш их өртөг зардлаар бий болох болно. Тиймээс хоёр түвшинд л хурдны зам барих зайлшгүй шаардлага бий. Түгжрэлийг сааруулахын тулд дугаар хязгаарладаг, тэгш сондгой дугаараар зорчих санаа бол миний гаргасан санаа, ажил юм. Гэсэн ч иргэдийн амьдрал ахуй сайжраад хүн болгон машин унах болсон байна. Олон улсад энэ тохиолдолд зохицуулалт хийдэг. Тодруулбал, та дөрвөн хүний суудалтай машинтай яваа бол өөрөөсөө гадна гурван хүнээ аваад яв. Эхнэр, хүүхдүүдээ сургууль, ажилд нь нэг машинаараа хүргэж өг гэсэн журам гаргасан байдаг. Үүнээс гадна түгжрэлийг бууруулахын тулд манай улс дагуул хотуудыг шуурхай байгуулах хэрэгтэй байна. Энэ байдлаар Улаанбаатар хотын замын хөдөлгөөнийг зохицуулах бараг боломжгүй болж байна.

-Дагуул хотыг байгуулна гэхээр их өртөг орно гэх яриа бас бий. Ойрын хугацаанд манай улс дагуул хот байгуулж чадах болов уу?

-Дагуул хот хамгийн хялбар арга. Одоо байгаа хотууд Багануур, Архангай, Төв аймаг Дархан, Эрдэнэт зэргийг л дагуул хот болгочих хэрэгтэй. Олон улсад дагуул хот байгуулахын тулд түгээмэл ашигладаг зарчим нь бол их, дээд сургуулиудыг дагуул хотууд руу төвлөрүүлэх арга байдаг юм. Их, дээд сургуульд сурахаар хүүхдүүд хөдөөнөөс ирж байна. Сургуулиа төгсөөд буцаж явахгүй байна. Эрчим хүч, зам, дэд бүтэц нь бэлэн байгаа тул дагуул хотууд байгуулахын тулд сургуулиудын барилга байгууламжуудыг л барих шаардлагатай. Барихын тулд хувийн хэвшилтэй хамтарч болно шүү дээ.

-Хурдны замууд хотод хэзээнээс баригдах бол. Тийм төсөл хөтөлбөрүүд яригдаж байна уу?

-Хотын захиргааны л хариуцах асуудал.

Зүүн аймгуудын зарим нутгаар эхний ноолуур гарч, энэ жилийн ноолуурын анхны ханш ч тогтжээ. Тухайлбал, өнгөрсөн долоо хоногт Сүхбаатар аймагт ноолуур хамгийн өндөр үнэтэй буюу 90-92 мянган төгрөгийн ханштай байсан бол энэ үнэ нэмэгдэж 92-100 мянган төгрөг болсон байна. Мөн Дорнод аймгийн төв дээр ченжүүд нэг килограмм ноолуурыг 100 мянган төгрөгөөр авч байгаа аж. Дорнод аймагт ажиллаж буй ноолуурын ченж Т.Ганзоригтой холбогдож зарим зүйлийг тодруулахад “Шинэ ноолуур бол 100 мянган төгрөгөөр авна. Ер нь ноолуурын ханш 100 мянга гэчихсэн л байгаа. Гэхдээ ноолуураа үзэж харж байгаад болно шүү дээ. Энэ өвөл зудтай байсан тул үхсэн ямааны хэт эрт самнасан муу ноолуур байж магадгүй гэх мэт асуудал бий. Өнөөдөртөө бэлэн мөнгө ирээгүй байна. Маргааш ярьж байгаад ирж тушаагаарай” гэж байв. Харин Хөвсгөл аймгийн иргэн Д.Оюунчулуунтай холбогдож ноолуур ямар үнэтэй байгаа талаар тодруулахад “Мөрөнгийн төвд 80-90 мянган төгрөгийн ханштай л байна. Дөрөвдүгээр сар гаргаад эх ямаагаа самнах юм. Ноолуурын ханш өсөхгүй бол хот орж ноолуураа тушаана. Улаанбаатар болон Зүүн аймгууд руу ноолуурын ханш өндөр байгаа сураг дуулдсан. Гэхдээ дөрөвдүгээр сарын эхээр ноолуурын ханш өсөөд, буцаад бууна гэж ченж нар ярьж байна” гэлээ. Харин Эмээлт захад ноолуур 85-90 мянган төгрөг гэж байгаа аж.

Өнгөрсөн жилийн яг өдийд ноолуур Эмээлт захад 70-75 мянга гэж байв. Сүүлдээ ханш өсөж 85 мянга хүрсэн ч дөрөвдүгээр сарын сүүлээр 60-68 мянга болж ханш унаж, малчид ихэд бухимдалтай байсан билээ.

Үнэ ханш унасан бурууг хятад ченжүүдээс болсон гэж байв. Учир нь манай улсын ноолуурын 90 гаруй хувь нь хятад руу түүхийгээр гарч, үлдсэн 10 хүрэхгүй хувийг дотоодын ноолуурын үйлдвэрүүд авдаг юм. Өөрөөр хэлбэл, манай улсын ноолуурын зах зээл, үнэ ханш хятадын ченж нартай холбоотой гэсэн үг. Олон ченжүүд байдаг ч хятдад монголын ноолуурыг авдаг гуравхан том ченж байдаг юм гэнэ.

Харин Булган аймгийн иргэн О.Болдмаа ярихдаа “Төвийн болон баруун аймгуудаар ноолуур гарч эхлээгүй байна. Гэхдээ одоогоор ноолуурын ханш 80 мянган төгрөг гэж байгаа юм билээ. Ханш өснө, 120 мянга хүрнэ гэсэн тооцоо бий. Ченжүүд ч ингэж хэлж байна. Ноолуураа самнах арай болоогүй байна, самнасан ч ажиглаж байгаад үнэ орохоор нь зарна гэсэн бодолтой байгаа. Дор хаяж 120 мянга хүргэчих байх” гэж байлаа.

Мөн Эмээлт зах дээр ажилладаг ноолуурын ченж Ө.Батмөнхөөс тодруулахад “Ноолуурын ханш энэ жил өснө. Гэхдээ хэд хүрээд унахыг одоогоор хэлж мэдэхгүй байна. 115 мянга бол хүрнэ гэж бодож байгаа. Өмнөх жилүүд шиг хэлбэлзэлтэй л байх болов уу. Гэхдээ ноолуурын ханшийг бид тогтоож чаддаггүй, хятадын ченжүүдийн л мэдлийн асуудал шүү дээ” гэв.

Ямартаа ч өмнөх жилүүдтэй харьцуулахад ноолуурын ханш өссөн, өндөр үнээр эхэлж байна. Гэхдээ ханш хэд хүрэх, хэр тогтвортой байх эсэх нь тодорхойгүй юм. Ямартаа ч өнгөрсөн оны сүүлээр Хөдөө аж ахуйн бирж анхны форвард арилжааг хийсэн. 11.5 тонн ноолуурыг урьдчилсан захиалгаар арилжсан.

Ингэснээр малчид ямаагаа самнахаас гурван сарын өмнө Хөдөө аж ахуйн биржээр дамжуулан ноолуураа зарж, үнийн эрсдлээс хамгаалах боломж бүрдсэн гэсэн үг. Тодруулбал, малчид урьдчилан хэдэн кг ноолуураа тушаахаа хэлээд, үнээ тохироод, тохирсон ёсоор шинэ ноолуураа тушаана, ченжийн гар дамжуулалгүйгээр шууд үйлдвэрт борлуулах ёстой.

Уг форвард арилжааны нээлтээр долоон хэлцэл хийгдэж, кг нь 80-135 мянган төгрөгийн дүнтэйгээр 11.5 тонн боловсруулаагүй ноолуурыг форвард буюу урьдчилсан захиалгаар арилжсан байгаа. Мөн 500 сая төгрөгийн ноолуурыг “Монголиа кашмир ворлд” компани Хэнтий аймгийн “Эмхбум” ноолуурын хоршооноос авахаар гурван талт хэлцэл хийсэн. Тус компани ирэх жилийн хугацаанд форвард арилжаагаар хоёр тэрбум төгрөгийн ноолуур худалдан авахаар төлөвлөсөн аж. Захиалагч компани урьдчилгаа төлбөрөө байршуулснаар малчид захиалгыг нь бэлтгэн дөрөвдүгээр сарын 12-20-нд хүргэх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, хятадын ченж нарын мэдэлд байх болсон ноолуурын үнэ ханш арилжааг дотоодын компаниуд ийм зохицуулалтаар худалдан авах боломж энэ жилээс эхэлж байгаа юм.

Н.Ганчимэг