XIII зуунд Өгөөдэй, Хубилай хааны барьсан Чингисийн зам
Монголын хууль гарангуутаа гуравхан хоногийн дотор хэдэн арван мянган км замыг туулж эзэнт гүрний зах хязгаарт хүрч хэрэгждэг байсны илэрхийлэл болсон энэ үг өнөөдөр ямар утгатай болчихоод байгааг монгол хүн болгон мэднэ.
Энэхүү хэлц үг гарах гол шалтгаан болсон Монголын эзэнт гүрний үед хамаарах, хүн төрөлхтний түүхэнд мянганы бүтээн байгуулалт гэж нэрлэгдэх ёстой, тив холбон хэдэн арван мянган км үргэлжлэх дэлхийн анхны хурдны зам, Торгоны зам нэрээр түүхэнд үлдсэн жинхэнэ Хаан замыг өнөөдөр хэн ч мэддэггүй гэхэд үнэхээр сонин. Энэ нь ердөө л хэн нэгний хайнга зангаас болсон гэхээр бүр ч хачин.
Дайн дуусангуут цэргийн зориулалтаар маш нууц зэрэглэлтэй 1:100.000, 1: 200.000, 1: 500.000, 1: 1000.000 масштабтай БНМАУ-ын газрын зургийг ЗХУ ганцхан жилийн дотор хийжээ. Энэ нь 1947 он .
Хиймэл дагуул байгаагүй тэр үед өндөрлөг болгоны оройд гурвалжин төмөр байршуулан байж хийсэн тэр зураг үнэхээр нарийвчлалтай. Говьд худаг, булаг хаана байдаг, ширгэдэг ширгэдэггүй эсэх бүр цагт хэдэн л ус гардгийг хүртэл энэ зурагнаас харж болно. Гэхдээ нарийнаас нарийн энэ зурган дээр даанч дээ гэмээр нэг алдаа бий. Тэр нь утгын алдаа. Чингисийн замыг “Вал Чингисхана” буюу “Чингис хааны далан” гээд биччихсэнд л хамаг учир байгаа юм. Хожим нь Монголчууд өөрийн гэсэн газар зүйчидтэй болонгуут энэ алдаатай нэрийг “үгчлэн” орчуулж газрын зураг дээр бичсэнээр нөгөө алдаа нь бүр ч баталгаажив. Тэд бас Монголын газрын зургийг орос эхээс нь хуулж хийхдээ Чингисийн замыг энд тэнд нь орхигдуу-
лан зурж давхар алдаа гаргасан юм. Монгол зурган дээр одоо тавхан хэсэг газарт л Чингисийн зам зурагдсан байгаа. Гэтэл орос эх дээр нь хамаагүй урт бүр ийш тийш салаалсан замууд хүртэл зурагдсан байдаг билээ. Ийнхүү давхар давхар алдаа гарч дэлхийн анхны хурдны замыг цэргийн зориулалттай хуучин далан гэсэн буруу ойлголт монголчуудад байтугай бүр СССР-ээр дэмжин дэлхий дахинд тархах нь тэр. Дайн болсныг батлах мэт хаа сайгүй л байдаг цэргийн зориулалттай, хуучин тэгээд бас шороон даланг үнэхээр хэн сонирхох билээ.
Нууц товчооны төгсгөлд Өгөөдэй хаан өөрийн үйлдсэн дөрвөн муу үйлийн дөрөвдүгээрт: “Тэнгэр газрын заяагаар төрсөн гөрөөсийг бусад ах дүү нарын нутагт очих болуузай гэж харамлаж, шавар хэрэм бариулж, ах дүү нараас гомдох үг сонсов би ” гэсэн байдаг. Гэтэл зарим түүхчид Чингисийн замыг энэ хэрэмний үлдэгдэл гэж андуурдаг нь түүнийг мартуулах бас нэгэн шалтгаан болсон биз ээ. Үнэндээ зам, далан, хэрэм гэдэг маань огт өөр зүйлүүд билээ. Тэгээд ч шавар хэрэм гэж байгаа биз дээ. Чингисийн замыг шавраар бариагүй юм.
Энэ бүхнийг “Хаан зам” мартагдах болсон орчин үеийн шалтгаан гэж болох юм. Харин түүхэн шалтгаан нь Монголын эзэнт гүрний задралтай шууд холбоотой. Өөрөөр хэлбэл эзэнт гүрэн задарснаар улс хоорондын харилцаа тасарч хумигдан чиглэл нь өөрчлөгдөн энэ замын ач холбогдол алдагдан мартагдсан билээ. Ялангуяа Монголын нийслэл Хятадын Шанду \Жунду ч гэдэг одоогийн Бээжин. Г.А.\ хотоос хөөгдсөнөөр Хаан зам бүрэн мартагдах түүхэн шалтгаан эхэлсэн гэж үзэх бүрэн үндэстэй юм.
Миний бие 1980 онд түүхэн экологийн нэрт эрдэмтэн Л.Г.Денисманаар ахлуулсан Зөвлөлт-Монголын биологийн хамтарсан экспедицэд оролцож Өмнөговь аймгийн Гурван тэс сумын нутагт буй Чингисийн замыг ухаж дотор нь булсан загнаас дээж авч кальцийн алдагдлаар насыг нь тогтооход 13 дугаар зуунд баригдсан болох нь батлагдсан юм. Энэ тухай бие даасан эрдэм шинжилгээний өгүүлэл хүртэл хэвлэгдсэн. Говьд заг овоолж шороо асган битүүлж дээгүүр нь зөвхөн говьд л байдаг усанд тунасан зузаан хатсан шаврыг зүсэж хооронд нь зүйж бүтээн яг л орчин үеийн хар зам шиг болгож барьсан байдаг. Харин хээрт чулуу өрж шороогоор бүтээж барьсан байдаг юм билээ. Би Чингисийн даланг үзээд 1,5 м өндөртэй далан гэж юу байхав хэмээн нутгийн хөгшидтэй очиж уулзсан юм. Тэд “Энэ далан бишээ Чингисийн зам. Чингис хаан Солонгос улсаас хатан авах болж нар үзүүлэлгүй авч ир гэсэн тул зам барьж сүйх тэргээр авч ирсэн домогтой юм” гэсэнсэн. Ганц хатан авч ирэх гэж зам бариулах гэдэг утгагүй зүйл. Үнэндээ Чингис хаанд зам барих зав, шаардлага ч байгаагүй. Харин тэр үед байтугай одоо ч энэ зам аварга бүтээн байгуулалтад тооцогдох болохоор Чингисийн нэрээр нэрлэсэн байх бүрэн боломжтой. Тэгвэл дэлхийн анхны хурдны замыг 13 дугаар зуунд хэн бариулсан байж таарах вэ?
Хээрийн бүсэд чулуугаар барьсан Чингисийн зам
Монголын эзэнт гүрэн бий болж хол холын олон улс орныг эзэгнэн суусан ахан дүүс хаад хоорондоо цаг алдалгүй холбоо барих гэсэн шаардлага л ийм нүсэр зам барих нөхцөл болох ёстой.
Ш.Гаадамба гуайн редакторлан 1976 онд хэвлэсэн Монголын нууц товчооны 281-д Өгэдэй хаан үгүүлрүүн: “Эцгийн их сууринд сууж, хаан эцгээс хойш үйлдсэн хэрэг минь: …Хоёрдугаарт, бидний хооронд элч явуулж харилцах ба элдэв хэргийг зөөлгөх өртөө замыг тавиулав” хэмээн өөрийн хийсэн дөрвөн сайн үйлсийн хоёрт нь дурьдсан байна. Тэгвэл энэ замыг хэдийд эхлэн хэрхэн барьсан бол? Мөн номын 279-д Бас Өгэдэй хаан өгүүлрүүн: “… Бас элч нарыг одоогийн байдлаар явуулахад элч нар удаан явах ба ард олонд зовлон чирэгдэл үлэмж байна. Одоо бид байнга журам болгож зүг зүгийн мянгат \мянган өрх Г.А\-аас замчин улаачин гаргаж, суурь суурьт өртөө тавьж элч нарыг ард олны дундуур хамаагүй уургын улаа унаж хэсүүчлэн давхихгүй, гагцхүү өртөө замаар явах болгоё. Энэ үйл хэргийг ингэж явуулъя гэж Чанай Булхадар хоёр санаж бидэнд дуртгасан нь зөв зүйтэй санагдах боловч, Цагадай ах мэдтүгэй! Эдгээр хэлсэн үйлсийг зохимжтой гэж зөвшөөх эсэхийг Цагадай ах шийдгэтүгэй!” гэж илгээвэл, эдгээр асууж илгээсэн бүх үйл хэргийг цөм зөвшөөрч ”Тэр ёсоор хийтүгэй” гэж хариу илгээжээ. Бас Цагадай ахын хэлж илгээсэн нь: “Би эндээс угтуулан өртөө замыг байгуулсугай. Бас эндээс Батад \Бат нь Алтан ордны улсын тэр үеийн хаан бөгөөд анхны хаан нь Чингисийн ууган хүү Зүч байсан боловч тэрээр эцэгтэйгээ бараг нэг зэрэг нас нөгцсөн юм. Г.А.\ элч илгээе. Бат угтуулан өртөө зам байгуулж холботугай” гээд бас үгүүлсэн нь: “Бүгдийн хооронд өртөө зам тавья гэдэг зөвөөс зөв үгийг дуртгажээ” хэмээн илгээжээ гэж бий. Эндээс харахад Хар ус нуурын захад буй Чингисийн замын хэсэг Европ тивд байсан Бат хааны буюу Алтан ордны улс руу, Алтайн нурууны өврөөр буй хэсэг нь Дунд, бага Азийг хамарч байсан Цагадайн болон Ил хаадын улс руу харин зүүн хэсэгт буй хэсгүүд нь Хятад, Солонгос улсуудыг холбож байсан их замын салаа болох нь тодорхой байна. Мөн номын 280-д Тэндээс Өгэдэй хаан өгүүлрүүн: “Энэ явдлыг Цагадай ах, Бат тэргүүтэн баруун гарын хөвүүд, ах дүү нар цөм, Отчигин ноён, Жэхү тэргүүтэн зүүн гарын хөвүүд ах дүү нар цөм, гол \төв нутгийн Г.А.\-ын охид хүргэд, түмний ноёд, мянганы ноёд, зууны ноёд, аравны ноёд цөм зөвшөөрчээ. Зөвшөөрсөн зүйл нь: …Өртөө тавиулж, замчин, улаачныг гаргавал олон улс иргэнд амгалан болох ба элч нарт дөхөмтэй гэснийг бүгдээр зөвшөөрчээ …Замчин, улаачныг гаргуулж суурилах газрыг тогтоож, өртөө замыг тавиулаад Арачиан, Тогучар хоёроор захируулж, замын нэг суурь өртөөнд хорин улаачныг гаргав. Улааны морь, шүүсний хонь, саалийн гүү, хөллөх үхэр, ачих тэрэг зэргийг тогтоосон хэмжээгээр бэлтгэж, охор шидэмс дутуулбал уруулын хагасыг огтолно. Халбага хигээс дутуулбал хамрын хагасыг огтолно ” гэж зарлиг болов гэжээ. Энэ үе нь 1231 онд Өгэдэй хаан Хятадыг эзэлснээс нэлээд хойно болж буй үйл явдал. Ингэхээр Чингисийн замыг 7-8 жилээс илүүгүй хугацаанд барьж дууссан байж таарч байна. Дээр бичсэнээр энэ аварга замыг мянгат, зуут, аравтад тодорхой газрыг хариуцуулан тал талаас угтуулан нэгэн зэрэг барьсан болох нь тодорхой байна. Ингэвэл маш богино хугацаа орох нь дамжиггүй.
Харин энэ өртөө замын үйл ажиллагаа хэрхэн явагддаг байсан бол? Энэ тухай алдарт Марко Поло \1257-1324\ “Орчлонгийн элдэв сонин” номондоо тусгай бүлэг болгон маш тодорхой бичсэн аж. “Канбалу \Ханбалык\ хотоос олон муж орох замын тухай” гэсэн ерэн наймдугаар бүлэгт: “Нийслэл Камбалу хотоос янз бүрийн муж руу олон зам салбарлан гарчээ. Муж бүр рүү нэг зам зурайн одсон бөгөөд тэрхүү зам тус бүр дээр хаа хүрдэг тухай бичсэн байх тул хэн бүхэнд тодорхой, төөрөх газар огт үгүй. Их хааны элч Камбалу хотоос гарч аль ч замаар явлаа гэсэн хорин таван бээр хэртэй болоод \өртөө гаруйн газар буюу 45 км орчим газар. Г.А\ нутгийн яриагаар бол янб, харин манайхаар морин өртөө, шуудан хэмээх өртөөн дээр хүрч ирдэг ажээ. Тэр өртөө болгон дээр элч зарлага нарын саатан хонох гоё сайхан гэр байдаг. Энэ өртөөний буудал гэрт тансаг сайхан торгон хөнжил бүхий унтах ор дэвсгэр элбэг ба элч нарт хэрэгтэй юм бүхэн энд бий ажгуу. Хаад ноёд хүртэл тэнд тухлан саатаж болно. Өртөө болгон дээр 400 морь бий. Их хаан элч нараа хаа нэгэн газар довтолгох цагт агт морьд хэзээд бэлхэн байх хэрэгтэй хэмээн зарлиг буулгажээ. Гол гол муж орох зам дагуу 22 \39,6 км Г.А.\ буюу 30 \54 км Г.А.\ бээрийн зайтай өртөө байх ба өртөө тус бүрд элч довтолгон ирэхэд 300-400 морь үргэлж бэлэн байдаг. Түүнчлэн элч зарлага нарын саатах өргөө гэр хүртэл бий. Ийнхүү их хаан бүх муж, хант улсаар саадгүй тойрон явах бөлгөө. Их хаан айл амьтан, өртөө буудал байхгүй эзгүй цөл газар элч нарт зориулан хэрэгтэй бүхнээр хангасан өртөө буудал өргөө гэр барьж байгуулахыг тушаажээ. Гагцхүү өртөөний хоорондох зай нь бага зэрэг сунгуу, 35 \63 км\ бээр буюу хааяа 40 \72 км\ гаруй бээрийн зайтай ажээ. Ийнхүү их хааны элч дээрх маягаар довтолгох ба тэдний хүрч ирсэн өртөө болгон дээр уналга морьд ямагт бэлэн байдаг. Ер нь эзэд хаад, хэн ч тийм их сүр жавхлан хийгээд элбэг тансаг байдалтай байсан удаагүй. Тэр бүх өртөөний морьд нийлээд 2 бум гаруй бөгөөд элч зарлага ирэхэд бэлэн байх ба өртөөний өргөө нь нэг түм гаруй, дээр ярьсанчлан тэдгээрийн тоног хэрэгсэл элбэг баян бөгөөд тийнхүү гайхамшигтай баян тансаг байдлыг өгүүлэн хэлэх буюу дүрслэн тодорхойлоход хүчин үл хүрэх буюу. Энд хамаатай нэгэн хүчин зүйлийн тухай хэлэхийг хүснэм. Юу гэвэл өртөө бүрийн хооронд мөн 3 \5,4 км\ бээрийн зайтай 40 жижиг суурин гацаа байх ба тэнд их хааны явган элч нар сууж доорх байдлаар алба гүйцэтгэнэ. Тэд нар хэд хэдэн хонх зүүсэн том өргөн бүс бүслэх ажээ. Энэ нь юуны тул хэмээвэл тэрээр ийн ирэх нь алсаас чимээтэй дуулдахын учир болой.
Явган элч гурван бээрээс \5,4 км\ илүүгүй гүйн хурдалж хэмжээт зайг туулан ирэхэд дараачийн халаа угтан тосож байдаг. Элч хүрч ирэх нь холоос дуулдах учир дараачийн хүн бэлтгэн завдаж элчийг хүрч ирмэгц түүний авчирсан зүйлийг уламжлан авах ба бас бичээчээс нэгэн хэсэг цаас авч гүйн одох ажээ. Энэ мэт гурван бээрийг туулан хүрч ирэхэд дахин залган авсаар анх мэт дахин давтан үргэлжилнэ. Их хаан тэр явган элч нарынхаа ачаар арван өдөрчийн газар явж ирэх мэдээг нэг хоногийн дотор хүлээн авдаг байжээ. Энэ явган элч нар арван өдөрчийн газрыг нэг өдөр нэг шөнийн дотор туулдаг бөлгөө. Хорин өдөрчийн газрын мэдээг хоёрхон хоногт хүргэж ирдэг. Явган элч нар арван өдөрчийн зайтай хол газрын мэдээг ямагт ганцхан хоногийн хооронд авчирдгаараа их хаанд үнэнхүү их тус үзүүлдэг аж. Их хаан тэднээс алба татвар хураадаггүй, харин тэдэнд өртөөгөөр явах элч нарын тусыг бодож өөрийн сангаас агт морьд бэлэглэдэг байжээ.
Говьд барьсан Чингисийн замаас ил гарсан заг
Хэрвээ харъяат нутаг газрын дотор ямар нэгэн үймээн самуун дэгдсэн тухайд буюу эсвэл хэн нэгэн ноёны тухай ч юм уу их хаанд чухал зүйлийн талаар нэн яаралтай сонсгох хэрэг тохиолдвол элч нар нэг өдөрт хоёр зуун бээр \360 км\, заримдаа хоёр зуун тавин бээр \450 км\ газар довтолгодог байжээ. Чингээд хэрхэн өртөөлөн явдаг тухайд өгүүлбэл нэгэн элч төчнөөн олон бээр газрыг нэн яаралтай туулах хэрэг тохиолдвол тэр элчид шонхор шувууны дүрс товойлгосон пайз гэрэгэ олгодог. Хэрэв хоёр элч бол хоёулаа нэгэн газраас эрмэг хурдан сайн морьд унан хөдөлнө. Тэд замд гарахдаа толгойгоо алчуураар боож гэдсээ бүсээр чавхайтал ороох ба хорин таван бээр \45 км\ туулж нөгөө өртөө хүртэл хар хурдаар нь довтолгон хүрч ирэхэд тэнд хурдан морьд, сэлгээ унаа бэлэн байна. Элч нар тэр морьдыг даруй юүлэн унаж цааш гүйхээрээ ухасхийн тэнхээ мэдэн довтолгосоор дараачийн өртөө хүрч, мөн л бэлэн морь сэлгээд цааш давхина. Тийнхүү элч нар хоёр зуун тавин бээр туулж их хаанд мэдээ хүргэх ба онц чухал мэдээ байх аваас гурван зуун бээр \540 км\ ч явах ажээ.” гэсэн байна. Энд дурдсан хурдаар тооцвол өнөөгийн Монгол улсын нийслэл Улаанбаатараас ОХУ-ын нийслэл Москва хот ороход 20 хоног л шаардагдах аж. Харин Бээжин ороход хоёр хоног хангалттай байх нь. Тэгэхээр энэ зам тухайн үед ямар чухал ач холбогдолтой байсан нь тодорхой.
Марко Пологийн их хаан гээд байгаа хүн нь Хубилай хаан бөгөөд энэ бүхнийг өгүүлэн буй цаг үе нь их хааныг хаан ширээнд сууснаас 42 жилийн дараа буюу 1298 он юм. Хубилай хаан Монголын эзэнт гүрний нийслэлийг Хархориноос Бээжинд шилжүүлсэн бөгөөд Пологийн дурдаж буй Хубилай хааны байгуулсан өртөөнүүд гэдэг нь тэр үеийн Канбалу буюу Ханбалык \монголчууд Хар балгас ч гэдэг одоогийн Бээжин Г.А.\ хотыг 1240 оноос өмнө Өгэдэй хааны байгуулсан их замтай холбож нэмэлт өртөө замууд байгуулсныг хэлж буй бололтой. Харин элч нар толгойгоо алчуураар боодог нь хурдтай явахад салхинд үс, малгай хийсэхээс сэргийлэх бөгөөд бэлхүүсээ боодог нь гэдэс дотор зайлагдах, бөөр нуруу сэгсрэгдэхээс хамгаалах зориулалттай бөгөөд одоо ч монголчууд энэ аргыг хэрэглэдэг. Марко Пологийн номонд бас нэг сонирхолтой мэдээ бий.
Их хаан замын хажуугаар мод тарьсан тухай хэмээх зуу дугаар бүлэгт: “Их хаан бээр элч зарлага, худалдаачид хийгээд энгийн ардын үргэлж хөлхдөг их замын дагуу хоёр хоёр алхмын зайтай газар мод тарих зарлиг айлджээ. Энэ модод алсаас их сүрлэг харагдана. Их хаан тэр бүгдийг, явах зам нь хэн бүхэнд үзэгдэж, огт мунгинан төөрөхийн явдалгүй болгохын тулд байгуулсан билээ.
Говь цөлийн зам дагуу ч мөн тийм мод суулгасан нь худалдаачид хийгээд элч нарт туйлын таатай. Тэрчлэн бүх хант улс, муж улсын замын дагуу тийм мод цөм буй ажээ” гэжээ. Барьсан замд пайз, тэмдэг байхад төөрүүлэхгүй хэмээн мод тарих нь юу л бол. Харин эдгээр модыг элс, шороо, цасан шуурганаас замаа хамгаалах гэж тарьсан гэвэл үнэнд илүү нийцэх биз. Бид одоо ч энэ аргыг хэрэглэдэг билээ.
Тэр үеийн Монголын эзэнт гүрний зураг, нийслэлүүдийг харахад тэдгээрийг холбосон дэлхийн анхны хурдны зам Чингисийн зам ямар аварга бүтээн байгуулалт байсан нь хэнд ч гэсэн тодорхой харагдана. Одоо ч гэсэн ийм аварга замыг хүн төрөлхтөн байгуулж чадсан болов уу?! Нуугдан буй Хаан замын нууцыг дэлгэж баримтат кино хийж эхлээд Япон улсад гаргах цаг нэгэнт болжээ. Тэгсэн цагт түүхч, архиологч эрдэмтдийн ажил ундрах бизээ. Учир нь эдгээр замууд одоогоор газар дор нуугдан буй тэр үеийн олон хот, сууринг бидэнд зааж өгөх болно. Эндээс түүхийн дурсгалт зүйлс, бүр “Нууц товчоо”-ны монгол эх ч олдохыг хэн байг гэх билээ. Учир нь их хааныхаа нэрээр нэрлэгдсэн өвөг дээдсийнхээ мянганы бүтээн байгуулалтыг ЮНЕСКО-д биет өв болгон бүртгүүлэх нь өнөөгийн монголчууд бидний ариун үүрэг юм.
Эх нутагтаа мартагдсан Хаан замыг гадныхан Торгоны зам гэдэг. Энэ замаар “Толгой дээрээ тавиур дүүрэн алт аваад явсан ч айх аюулгүй байдаг байсан гэдэг” хэмээн бахархан дурсдаг. Гэхдээ тэд жинхэнэ Торгоны зам оршин байгааг огт мэдэхгүй байгаа билээ.
Г.АМАРСАНАА
Сар шинийн баярын өдрүүдэд Нийслэлийн онцгой байдлын газар (НОБГ)-т 34 удаагийн дуудлага иржээ.
Италийн “Сери А” лигийн 25 дугаар тойргийн тоглолтууд өнгөрсөн амралтын өдөр боллоо. Лигийн хүснэгтийн дэд байрт бичигдэж буй Ювентус Олимпико де Торино цэнгэлдэхдээ Торино клубийг хүлээн авч 1:0-ээр ялалт байгуулав. Тоглолтын нэгдүгээр үеийн 33 дахь минутанд Алекс Сандро гоолдож багтаа хожил авчирчээ. Ингэснээр Ювентус 65 дахь оноогоо авч дэд байраа баталгаажуулсан юм.
Гэрэл зургийг Г.БАЗАРРАГЧАА
Том бөхчүүдийн гарын ая даахтай болсон Д.Рагчаа “аваргуудын хүндэтгэл”-ийн барилдаанд нэг давж, хоёрын даваанд нутгийн ах улсын заан Ч.Гочоосүрэнгийн аманд гарч удтал хүч үзэж тахим өгөөд буцахад нь хөлийн цэц хийж суусан 1963 оны улсын наадмын үзүүр бөх улсын арслан У.Мижиддорж ихэд үнэлж амжилт хүсэхэд нь том урам авсан байна. Хүчит арслангаас магтаалын үг сонссон залуу хүү өвлийн амралтаараа нутагтаа очиж сумынхаа сар шинийн барилдаанд зодоглож улсын начин “Муухай” хэмээх Ганбаатарыг өвдөг шороодуулсан нь улсын цолтой бөхийг давсан анхны тохиолдол нь байжээ. Энэ цагаас хойш тэрээр бэлтгэлдээ илүү шамдаж заалны барилдаануудад тогтмол зодоглож эхэлсэн байна. Улмаар 1997 онд бэлтгэл сургуулилтаа сайтар базаасан залуу бөх Д.Рагчаа аймгийн наадамдаа зодоглож 128 хүчтэнээс долоо давж түрүүлж байсан аж. Тэрээр “Аймгийн наадамд түрүүлж байсан үе одоо эргээд бодоход их сайхан байдаг юм. 21 настай залуу барилдаад тунасаар аймгийн арслан Н.Жүгдэргарав гэж мундаг хүчтэнг давж түрүүлчихээд их баярласан. Тухайн үед хэн ч намайг түрүү бөхийн тааварт оруулаагүй л дээ. Өөр залуучуудыг нэрлэж байхад нь таавар эвдэж аймгийн арслан болоод урам авсан даа. Их том болчихсон юм шиг мэдрэмж төрж байлаа ” гэв. 
Д.Рагчаа гарьдын хувьд улсын их баяр наадамд үзүүрлэж байсан бол “бага наадам” гэж нэрлэгддэг сар шинийн барилдаанд ч амжилттай зодоглож 2014 онд сар шинийн барилдаанд 38 насандаа түрүүлсэн юм. “Сар шинийн барилдаанд олон ч жил барилдсан даа. Хариуцлага алдаж доогуур даваанд унаад, эсвэл бэртэл гэмтэл гээд сайн барилдаж өгөхгүй л байлаа. Төр түмний хүндэтгэлийн том наадамд нэг сайхан барилдчих юм сан гэсэн бодолтой явж байгаад 2014 онд зорилгодоо хүрсэн дээ. Өөрөөсөө олон насаар дүү энэ үеийн шилдэг бөхчүүдийг давж түрүүлчихээд туг тойрч байхад сайхан мэдрэмж төрж байсан шүү. Ер нь цагаан сарын барилдаанаар бөхчүүд тухайн жилийнхээ өнгийг шинждэг болохоор их ач холбогдол өгч барилддаг” гэж хэлсэн юм. Түүнээс цагаан сар хэрхэн тэмдэглэдэг талаар асуухад “Сар шинийн барилдаандаа зодоглоод гэртээ ирэхэд тавгийн идээгээ засах гээд гэрийнхэн маань хүлээж байдаг. Идээгээ засчихаад сайхан битүүрнэ дээ. Би чинь бөхчүүд дотроо бас ахмад нь болчихжээ. Эхнэр бид хоёр өөрсдөө айлын отгон хүүхдүүд болохоор сар шинийн баяраар дүү нар, шавь нар ирж золгоод олны хөл тасрахгүй шүү дээ. Эхний жил ганцаараа ирж байсан шавь нар дараа жил нь эхнэр аваад хоёулаа, тэгээд хүүхэдтэй болоод гурав дөрвүүлээ хүндлээд зогсох гээд ирдэг нь сайхан. Ний нуугүй хэлэхэд цагаан сараар нэг ахмад хүн шиг л байдаг. Жил бүрийн цагаан сар өнөр өтгөн сайхан болдог шүү” гэж хэлсэн юм. 
“Морин хуур” наадмын хошой тэргүүн шагналт яруу найрагч, Монголын үндэсний чөлөөт зохиолчдын холбооны “Мөнгөн цом”-ын эзэн, соёлын тэргүүний ажилтан Магвансүрэнгийн Хүрэлсүхтэй уулзаж хөөрөлдлөө.