Буур аваргын төрсөн бууцанд. Ц.Гэлэгжамц гуай, дүү Ц.Лхагваагийн хамт
Монгол төрийн наадамд хоёр түрүүлж, нэг үзүүрлэж, 13 удаа шөвгөрсөн домогт хүчтэн, олон түмнээ “Буур” хэмээн алдаршсан Нацагийн Жамъян аваргын өлгий нутаг Архангай аймгийн Цахир сумын Тэрхийн голын тэмдэглэлээ хүргэж байна.
Арын сайхан хангай бол монгол бөхийн өлгий нутаг юм. Бөхөө дээдэлдэг түмний дунд домог түүх мэт алдаршсан Лу гүний Вандан аваргаас улбаалан эдүгээ цагийн монгол төрийн наадмын зүүний магнай даяар дуурсагдах дархан аварга Гэлэгжамцын Өсөхбаяр гээд үе үеийн хүчтэнүүд төрж гарсан.
Ийм л авшиг ерөөлтэй, эрийн хийморь сэргээсэн ус нутгаар хаврын сүүлч сарыг өртөөлж, Тэрхийн цагаан нуур баринтгаа задлан, ангир шувууд ганганалдсан тэлэмгэр цаг дор Тариатын хүрээ, Цахирын уулсад хүрч очсон. Тэгэхдээ “Буур” аваргынхаа төрсөн бууц Тарантын өвөлжөөний салхи савирыг амсаж, хойд урд Тэрхийн голын хөвөөгөөр Өсөхөө аваргын аав Гэлэгжамц гуайтай аяны дөрөө харшуулсан шигээ хэдэн өдрийн туршид хууч дэлгэж яваад ирлээ. Миний бие хангайн сайхан нуруу Бөхөн шарын тэргүүн, Идэрийн голын хөвөөнөө эх хэлний чуулганд оролцчихоод Тосонцэнгэл, Их-Уулаар дайран Солонготын давааг давж Архангайн Цахир руу орж ирэхүйд Гэлэгжамц гуай хүүгийнхээ ганган хар жийптэй угтаж авав.
Аливаа зүйлийн учир ерөөл, бэлгэдлийг бодох дуртай надад нэг л сайхан бодол сэтгэлд бууж байлаа. Тавдугаар ангийн жаалхан сурагч ахуйдаа “Эрийн гурван наадам” хэмээх нимгэхээн номыг амтархан уншиж, тэрхүү номын эхний бүлэг “Буур” Жамъян аваргын ярилцлага надад онцгой сонин санагдаж байсан сан. Амбатны цагаан Жигмэд буюу Орхонсэлэнгэ гуайн Буур аваргатай хийсэн тэрхүү ярианд “Чиний бөхийн дэвжээ хол бий гэж жаахан Дамбий багш минь Солонготын даваан дээр хэлж билээ” гэж бий. Надад огтоос мартагддаггүй юм. Солонготын даваа хэмээн уншихуйд солонгорсон ер бусын уул нүднээ үзэгдэн, бараа дүрийг нь харахын хүслийг өдөөж, хөдөөх суурингийн балчир хүүгийн ухаанд тодоор хадгалагдсан байлгүй. Эл бүгдийг эргэцүүлэн бодсон шигээ Цахирын сууринд Гэлэгжамц гуайтай уулзан золголоо. Домогт аваргын ганц охиных нь хань, Өсөхөө аваргын аав эл эрхэм өдгөө 83 нас хүрч байгаа ч хөнгөн шингэн гэж жигтэйхэн. Өсөхөө аварга өөрийн жолооч Э.Болор-Эрдэнийг аавынхаа хамт өвөөгийнхөө нутаг руу явуулжээ. “Буур аваргын төрсөн нутгаар дүү хүү нь нэг яваад ирье. Манай сонин “Суу алдартнуудын өлгий” хэмээх цуврал нийтлэл явуулж байгаа юм” хэмээн аваргад дуулгахад таатайяа хүлээн авсан билээ.
“Хэдүүлээ эхлээд аавын хөшөөн дээр очъё” гэж Гэлэгжамц гуай хэлж байна. Ерэн есөн онд 100 жилийнх нь ойгоор Цахир сумын төвд энэхүүг хөшөөг босгожээ. Буур аваргын идэр залуугийнх нь дэвж буй хөрөгтэй боржин чулуун хөшөө байна. Хөшөөний өмнө хүчит аваргын морио аргамжиж байсан чулууг нь өвөлжөөнийх нь хормойноос олж авчирч хүндэтгэлтэйгээр байрлуулжээ. Аргамжааных нь чулууг барагцаалахад 60, 70 килограмм лав бий байх шүү. Хориод жилийн тэртээд хөшөөг босгоход бүслүүрдэж орхисон хадаг ч юм уу, ямартай ч олон жилийн нар салхинд сэмэрч гандсан хадгийг нь эвхэж авлаа. “Энэ ч дэмий болж дээ” гээд өвгөн авчихна лээ. Сэмэрч гандсан хадгийг нь эмхлээд авахад хөшөө бас ч гэж гэрэлтээд ирж байгаа юм. “Хөгшнийг мэдэх хүмүүс нутаг нугад нь одоо цөөрсөн дөө, аргагүй. Гэхдээ ганц хоёр хүнтэй уулзалгүй яахав” гээд эхнийхээ айлд давхиад буусан нь ар халхын алдарт “шахаа” Ганбаагийнх байж таарав. Түүхий эдийн ченж тэрээр хашааныхаа хаалганы дээд талд “Халхын алдарт шахаа Ганбаа” гэж самбар хадсан нь нүдэнд сүрхий тусна лээ.
Буур аварга, Их Монгол Шаравжамц аваргыг засч буй нь. 1946 он
“Гэлэгжамц гуай манайд шууд ирэх нь учиртай. Миний хань чинь Батцэнгэлийнх. Манай хадам аав Өсөхөө аваргын бага ангийн багш байсан. “Тунгалагтамир” хоршоололд энэ хүний удирдлагад алдарт Минжүүр баатар бид хоёр ажиллаж байлаа. Манай аавыг шатрын Пунцагаа гэдэг. Үнэндээ шатрын мастер байлаа. Архангайд манай аав, хар Дансран гуай, Гээвий гуай энэ хэд л гайхагдана. Буур аваргыг би мэднэ. Шатрын аймгийн идэрчүүдийн аваргад оролцохоор очиход спорт хорооны дарга Дамдинсүрэн гуайн өрөөнд аваргатай таардаг байсан.
1993 онд Тэрхийн голын хөвөөнд зусч байхад Өсөхөө аварга дөнгөж сумын заан болчихоод өндөр гозгор залуу манайд ирж байлаа. Сүүлд өвөөгийнхөө 100 жилийн ойгоор манайд ирсэн” гээд Пунцагийн Ганболд бараг л нэг амьсгаагаар өгүүлэх нь тэр. Нүд ам нь гялалзаж гялтганаад сүртэй ч хүн байна.
Тэднийд хоёр сайхан цөлх эр биднийг хүлээж суусан нь Тариатын сургуулийн сурагч байхдаа Буур аваргад модыг нь хөрөөдөж өгдөг байсан багачуудын төлөөлөл ажээ. Домогт аваргын модыг хөрөөдөөд гүйлдэж байсан тэд жар хол давсан хижээл насны эрчүүд болжээ. “Цахир сум тараад Тариаттай нийлчихсэн байх тэр үед буюу далаад оны эхээр би Тариатын сургуулийн зургаа, долдугаар ангийн сурагч байлаа. Тариат суманд хуучин “тавын гудам” гэж байсан. Тэнд гүйлдэж явтал нэг өдөр жигтэйхэн өндөр, урьд хожид үзэгдээгүй сонин хүн харагдсан нь алдарт Буур Жамъян аварга байсан. Том биетэй өндөр янхигар тэр хүн гудманд суучихаад гар хөрөө гэмээр, өөрт нь бол дэндүү богино харагдахаар тийм хөрөөгөөр модоо хөрөөдөж суудаг байв. Эхэн үедээ хүүхдүүд бид аваргыг тойрон бүчиж, сонжиж шавдаг байв. Аварга хүүхдэд жигтэйхэн сайн. Инээд алдаад биднийг хооронд нь барилдуулаад, модоо хөрөөдүүлээд л юм юм болно шүү дээ. Ингэж л Тариатын “тавын гудам”-д Монголын домогт хүчтэнтэй мод хөрөөдөж явсан азтай хүүхдүүдийн нэг яах аргагүй би мөн юм” гэж Цахир сумын хойд Тэрхийн голоор нутагтай Сэнгэравдангийн Дэлгэрцогт гуай хууч дэлгэлээ.
Тариатын худалдаа бэлтгэлийн ангид агент, дараа нь бригадын тоо бүртгэгч гээд хариуцлагатай албыг хашиж явсан тэрээр “Манай Цахираас нэртэй, төртэй олон хүн төрсөн. Раднаасүмбэрэлийн Гончигдорж, “Бридж” группийн Даваажавын Ганхуяг нарын төрийн түшээд байна. Мөн “Портуна” Батбаярын төрсөн ижий нь хойд Тэрхийн хүн юм. Мах комбинатаас төрсөн хөдөлмөрийн баатар Халтархүү, өнөө жил шинээр академич болсон физикийн шинжлэх ухааны Дэлэгийн Сангаа гээд олон хүнийг нэрлэх байна. Түүхийн хуудсанд арилшгүй мөрөө тод үлдээсэн агуу нь домогт аварга маань юм даа гэж тодотгосон.
Дэлгэрцогт гуайг ийн хууч дэлгэж суух зуур “Манай хөгшин Буур аварга хоёр шатар тавина аа. Хааяа яваад ороход хоёр хөгшин маргачихсан сууж байдаг сан” гэж мөн л энэ нутгийн унаган хүү Ванчигийн Ванчаарай ах пал палхийтэл инээд алдаад ярианд оров. Мань эр мөн л далаад оны эхээр Тариатын “тавын гудам”-д хүчит аваргад модыг нь хөрөөдөлцөж явсан хүүхдүүдийн нэг. “Аваргын хашаанд 27 настай гэх манхан хүрэн халзан морь байсан. Адуу тэгж өндөр насалдгийг би сайн мэдэхгүй л дээ. Өндөр янхигар хүрэн халзан морийг буур аварга тэжээнэ. Өөрөө ч тэрхүү морь шигээ өндөр янхигар том хүн. Тэр хавар халзан морь их дор орсон. За хүүхдүүдээ энэ амьтныг нэг өргөөд босгоодохооч. Өөрөө босох тэнхэлгүй болжээ гэж Буур аварга биднийг дуудна. Бид морины хоёр талд гараад л нэг, хоёрын гурваа гээд л өргөнө дөө. Заримдаа ч хөл дээр нь босгож чадалгүй унагаад л бөөн л инээдэм болдог сон. Тэрхүү дурсамж санаанд ойр байна” гэв. Ванчаарай аймгийн начин цолтой, Цахир, Тариатын наадамд найман удаа түрүүлж, наяад оны дундуур манаргаж явсан эр гэнэ.
Өвгөн аваргын бөхийн түүхтэй холбогдуулж нэгэн дурдатгалыг өгүүлллээ. Жамъян аваргыг төрийн наадамд түрүүлэхэд Маршал Чойбалсан дуудаж баяр хүргээд “Танай хошуу нутгаас чамаас өөр барилддаг бөх бий юу” гэж асууж л дээ. Тэгэхэд нь Тариатын Төмөрбаатар арслан, одоогийн Завханы Тосонцэнгэлийн Дамбуу заан, Хөвсгөлийн Галтын “пүг” Жамъян заан нарыг нэрлэсэн байна. Дараа жилийн наадамд Далай чойнхор вангийн хошууны эдгээр бөхчүүдээ дагуулж ирэхийг Маршал аваргад захижээ. Ардын хувьсгалын таван жилийн ой буюу 1926 оны наадамд Буур аварга арав даван түрүүлж Монгол Улсын аварга цол, дагуулж очиж барилдсан Шагжийн Төмөрбаатар нь ес даван үзүүрлэж, улсын арслан цол хүртэж, Дамбуу нь долоо давж их шөвөгт шалгарч байсан түүхтэй. Хоёр жилийн дараа 1928 оны наадамд Буур аварга дахин түрүүлж, даян аварга цол хүртэн, Дамбуу заан долоогийн даваанд алдар “мээтэн” Аюур арсланд, “пүг” Жамъян мөн л долоогийн даваанд Архангайн “босоо” Банзар арсланд тахимаа өгч байсан гэдэг. Ингэж л Далай чонхор вангийн хошууны бөхчүүдийг Буур аварга төрийн наадамд Маршалын захиасаар дагуулж очин, бөхийн өндөр цолонд хүргэсэн юм билээ.
Хорин таван оны улсын наадамд зодоглохоор алдарт Лу гүний Вандан аварга тэргүүтэй бөхчүүд Тэрхийн цагаан нуур, Гурван тамирын хөндийгөөс нийслэл хүрээ, Хүй мандлын дэвжээ, Яармагийн дэнжийг зорьж иржээ. Тэдгээр хүчтэнүүдийн дунд аймгийнхаа наадамд хоёр жил дараалан түрүүлээд буй Нацагийн Жамъян хүү ирсэн байв. Төрийн наадамд анх зодоглох гээд хөөрч догдлон ус нутгийн Вандан аваргаа даган ирсэн нь тэр. Тухайн үед 1000 гаруй бөх зодоглон, наадам долоон өдөр болдог байсан. Түшээт ханы улаан Шарав заанаар хоёр давсан Жамъянг Төв аймгийн Дэлгэрхаан сумын олноо “молиго бүргэд” хэмээн алдаршсан Пэлжидийн Бат-Очир арслан амлан авчээ. Бат-Очир арслан тэгэхэд заан цолтой байж. Буур аварга хүчит арсланг хожим нь ийн дурссан байдаг юм. “Төрийн наадамд анх зодоглосныг ч хэлэх үү, алдар цолтой олон хүчтэнүүдийн сүр бараанд дарагдаад, үнэндээ зүрх шимширмээр байж билээ. Гурвын даваанд молиго бүргэд арслан амласан дуулдсан. Вандан аварга л чамайг тэр авчээ гэж хэлж байгаа. Барилдахын өмнө арсланг харлаа. Улаан хүрэн шуудагтай, гүн цэнхэр далбаатай, дөрвөлжин том цээжтэй, хүзүү нь сарлагийн бухных шиг лухайсан хүрэн бор эр хангарьд шиг л дэвж байна. Мөн ч сүрдмээр дээ” гэсэн нь бий.
Хүчит арсланг өвдөглүүлсний дараа тал талаас бөхчүүд ирж уулзан мэнд усаа мэдэлцэн нутаг усыг нь асууж сонирхож эхэлсэн нь мэдээж. Дараа нь алдарт “мээтэн” Аюур арслан амлаж авч л дээ. Жамъян хүү ганцтай хүчтэй суйлчихаад явчихсан юм биз. Ингэж л анх зодоглосон наадмынхаа их шөвөгт “Халхын гурван босоо” гэгдэж байсан Лу гүний Вандан аварга, Хан Хэнтийн Гаанжууржавын Самдан аварга, Завханы Сосорын Шагдар нартай үлдсэн түүхтэй.
Ганбаа ахынд домог бөхийн тухай ийм үнэн бодит яриа хөөрөө ундарч, Гэлэгжамц гуайг гэнэт хүрээд ирсэнд ажил алба, ахуй амьдрал ойр явсан хүмүүс хөхин баясч суулаа. Тэднийхээс гараад хэдхээн гудамны цаахна байх Чимээхүү гэж хөгшнийд очив. Өдгөө ная хүрч яваа энэ буурал Өсөхөө аваргын сумын заан цолных нь байны адууг хэдэн жил сүрэгтээ малласан нэгэн ажээ. Жаран зургаан онд тарсан сум ерэн хоёр онд буцаж байгуулагдах тогтоол гарч, ерэн гурван онд Цахирынхан сум дахин байгуулагдсаны баярыг өргөн дэлгэр тэмдэглэжээ. Сум анх байгуулагдсаны 70 жилийн ой ч давхар тохиосон байна. Энэхүү баярт газар газрын морьд ирж тоосоо өргөн, иртэй хүчтэй бөхчүүд ирж хүчийг сориход хорин нас шүргэж яваа Өсөхөбаяр хүү түрүүлж сумын заан цолыг хүртсэн байна.
Өсөхөө аварга бөхийн анхны цолоо өндөр өвөөгийнхөө нутгийн дэвжээн дээр, тэгэхдээ Цахир сум дахин сэргэн мандсаны их баяраар хүртсэн нь билгэшээлтэй санагдав. Хүн бүр Өсөхөө аваргыг өндөр гозгор хүү, улаан дээлтэй ирж байсныг ярьж байсан. “Тэр жил чинь аймгийн 70 жилийн ой бас тохиосон юм. Манай Өсөхөө чинь гутлын үйлдвэрийн бөх байлаа. Үйлдвэрийн дарга Чимидрэгзэн тэргүүтэй олон хүн манай хашаанд ирээд буучихсан. Өсөхөө хуучин савхин хилэн дээлтэйгээ цохиж ирлээ. Шинэ дээл хийж өгөх юм болоод ээж нь, Наранчимэг эгч нь дэлгүүр рүү гүйж улаан цэмбээр нэг шөнийн дотор дээл урласан” гэж аав нь яриа хөөрөөний завсарт хэлж байна. Ингээд маргааш өглөө нь бид домогт аваргын төрсөн бууцыг зорин хөдөлсөн юм.
Үргэлжлэл бий
Санкт-Петербургийн олон улсын эдийн засгийн чуулга уулзалтад оролцоод ирсэн Ерөнхий сайд маань тэнд бүтээж ирсэн ажлуудаа тайлагнаж сурталчлаад жигтэйхэн. Ж.Эрдэнэбат уг нь Монгол улсын Ерөнхий сайд. Тийм байтал Тувагаас Хятад руу тавих төмөр замын ажлыг эхлүүлэхээр боллоо гэж бахдалтайгаар мэдээлээд байгаа нь нэг л ойлгогдож өгдөггүй ээ. Харин Ерөнхий сайдын оронд В.Путин ингэж яривал гайхах юм алга. Зах зээлд хүрч мөнгө болж чаддаггүй алс хязгаар нутгийнхаа нүүрсийг яаж борлуулах вэ гэж толгойгоо гашилгаж яваа хүн нь Оросын төрийн тэргүүн болохоос манай сайд биш. Хятадтай төмөр замаар холбогдчихвол Тувагийн эрчим хүчний болон коксжих нүүрсний нөөц ихтэй ордууд амь орно. Дэлхийн нүүрсний бараг тал хувийг дангаараа хэрэглэдэг аварга зах зээлд хүрнэ гэдэг оросуудын хувьд их мөнгөний үзүүрээс атгаад авсантай ялгаагүй эд. Урд хөрштэй холбогдох хамгийн дөт, зардал багатай гарц нь манайхаар дайруулж төмөр зам тавих учраас тэд энэ асуудалд онцгойлон анхаардаг юм.
Туул голын эрэг дагуух хэдэн мянган бургасыг нэлэнхүйд нь хяджээ. Нахиалаад удаагүй байгаа залуухан бургасыг үндэсээр нь хуу татаж газрын хөрсийг нь тэгшилжээ. Мөн Туул голын эрэгт яг тулгаад барилгын суурь цутгаад эхэлжээ. Хууль хяналтынханд дийлдэхээ байсан нэгэн компани Их тэнгэрийн ам, Багатэнгэрийн амны дундах Туул голын эрэг дагуу барилга бариад байна гэх мэдээллийн дагуу очиж сурвалжлага бэлтгэсэн юм. Эзэн нь тодорхойгүй гэгдэж байсан компани орон сууцны хороолол Туул голын эрэг дээр барих гэж байгаа бололтой. Энд тэндгүй л барилгын суурь цутгаад эхэлчихсэн байв. Бүр Бетон зуурмагийн том үйлдвэр хүртэл суурилуулчихжээ. Чөлөө завгүй бетон зуурмаг үйлдвэрлэж, барилгын ажилтнууд амрах чөлөөгүй ажиллах юм. Барилгын ажилтнуудаас ямар компани барилга барьж байгаа талаар асууж тодруулахад хариулт өгөхөөс бүгд татгалзаж байв. Мөн барилгын ажилтнууд “Цаанаасаа өгсөн зураг төслийн дагуу барилгын ажил хийгдэж байна. Зураг төслийн дагуу барилга барих ажил хийгдэхээр голын бургас таарсан. Бид гүйцэтгэгч компани болохоор захиалагч нарын хүсэлтээр бургасыг техникээр түрж газрын хөрсийг тэгшилсэн” гэх тайлбарыг өгч байв.
ХЭҮК-оос “Хүүхдийн эрхийн хэрэгжилтэд ахиц дэвшил гаргах нь” сэдэвт зөвлөлдөх уулзалт зохиожээ. Тус байгууллагын комиссын гишүүн доктор профессор нэгний илтгэснээр монгол хүүхдүүдийн 82,8 хувь нь ямар нэг байдлаар хүчирхийлэлд өртсөн ба найман хүүхэд тутмын нэг нь бэлгийн дарамт хүчирхийлэлд өртсөн аж. Үүнийг зориуд судалсан аж. ХЭҮК гэдэг нь Хүний эрхийн үндэсний комисс гэсэн албан нэрийн товчлол юм байна. Энэ нь төрөөс санхүүждэг, олон улсын статустай лут байгууллага. Ингэхээр Монгол хүүхдүүд нийтээрээ хүчирхийлэлд автдаг, үй олноороо бэлгийн хүчирхийлэлд өртдөг нь албан баримт гэсэн үг. Айл болгон хүүхдээ зоддог гэсэн үг үү, эсвэл хүүхэд гадаа гараад л бусдад зодуулдаг юм болов уу. Аль нь ч байсан аймаар юм. Дэлхийд өөр ийм зэрлэг ард түмэн байдаг болов уу! Хаа нэгтэй ийм юм тохиолддог ч мэдээлэл хавтгай болсон өнөөгийн ертөнцөд энэ булай нь илэрч мэдээллийн хэрэгслэлээр таран хэл болгонд орчуулагдаж дэлхий даяараа жигшдэг. Гэтэл Монголд энэ ховор үзэгдэл бүх нийтийг хамарсан ажгуу. Монголын гурван сая иргэдийн тэн хагас нь хүүхэд гэсэн ангилалд багтана. Хүүхдээ зодож алчих гээд л, хүүхдээ хүчиндээд л. Ямар ч адгуус ингэхгүй дээ?
УИХ-ын сонгуулийн 2016 оны сурталчилгааны үеэр МАН-ын удирдлагууд төрийн албан тушаалыг үнэлэн, 60 тэрбум төгрөг хэрхэн босгох тухай ярилцаж байгаа бичлэг олон нийтэд цацагдаж шуугиан тарьсан. Дээрх бичлэгийг Г.Доржзодов гэх залуу хийсэн байдаг. Тэгвэл Г.Доржзодов гэж хэн бэ. Тэрбээр МАН-ын итгэл найдварыг хүлээж, удирдлагуудын нууц хуралд оролцож, бичлэг хийж чадах хэмжээний хүн байсан уу гэдгийг уншигч та бүхэнд дэлгэрэнгүй хүргэж байна. Г.Доржзодов эхнэр, хүүхдийн хамт амьдардаг юм байна. ОХУ-ын нэгэн их сургуульд Улс төр судлаачийн ангийг дүүргэсэн гэнэ. Сургуулиа төгсөж ирээд Стратегийн судалгааны хүрээлэнд мэргэжилтнээр ажиллаж байгаад нэгэн хувийн компанид нэлээдгүй хугацаанд ажиллажээ. Мөн өнгөрсөн УИХ-ын сонгуулийн үеэр МАН-ын дэргэдэх Стратегийн судалгааны багт гэрээгээр ажиллаж байсан юм байна.
“Туушин” зочид буудлын “Соёмбо” танхимд “Чөлөөт, хараат бус хэвлэл мэдээллийн ардчилал дахь үнэ цэнэ” сэдэвт Ардчиллын гурав дахь чуулган боллоо. 
