Month: June 2017

“Өдрийн сонин”-ы 2017.06.09-ний Баасан гаригийн №130 (5697) дугаараас авч нийтлэв.

УИХ-ын гишүүн З.Нарантуяатай ярилцлаа.

---

-Өчигдөр баталсан УИХ-ын тогтоолд яг юу гэж заасан бэ?

-Монголбанкинд үүссэн алдагдал, хохирлыг Төв банкны Ерөнхийлөгч асан Н.Золжаргалаар барагдуулах арга хэмжээ авахыг Монголбанкны Ерөнхийлөгчид, хөтөлбөрийн хүрээнд олгосон зээлийг зориулалт бусаар зарцуулсан аж ахуйн нэгжүүдэд гэрээнд заасан хариуцлага тооцохыг Монголбанкны ерөнхийлөгч Н.Баяртсайхан, Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбат нарт даалгасан. Хуулийн байгууллага шалгаж, бодитой хохирлыг нь тогтоосон тохиолдолд түүнийг барагдуулах тухай асуудал яригдана шүү дээ. Тогтоогдохгүй бол Баяртсайхан ерөнхийлөгч хохирлыг нь яаж барагдуулж, өгсөн үүргийг биелүүлэх юм, утгагүй зүйл. Арилжааны банк өөрөө гэрээ байгуулаад аж ахуйн нэгжид олгосон гэрээг цуцалж, хариуцлага хүлээлгэх асуудал Иргэний хуулийн дагуу банкны нэхэмжлэлээр шүүх шийднэ. Ерөнхий сайдад ямар ч хүртээлгүй ажил л даа. Ийм юмыг мэдсээр байж даалгаж, Их хурал шийдвэр гаргаж байгаа нь бухимдал төрүүлж байна. Улс төржихөд учир баймаар байна.

Энэ жишгээр одоо цаашид валютын нөөцийг нэмэгдүүлэх гэж арилжааны банкуудаас валют худалдах, худалдан авах гэрээ хийснээс ханшийн зөрүү үүсэхэд л алдагдал хохирол, мөнгөний нийлүүлэлтээ хянах гэж үнэт цаас гаргаж, хүү төлөхөд алдагдал гэж үзэх болж байна. 3.1 их наяд төгрөг чинь нягтлан бодох бүртгэлийн хувьд л тайлан тэнцэлдээ үзүүлэхдээ ханш өсөх буурах тохиолдолд учирч болзошгүй алдагдал өнөөдөртөө үзэж, бүртгэдэг. Гэтэл алдагдал гээд Ерөнхийлөгчийг нь албан тушаалын хэргээр шалгуулдаг жишгийг тогтоолоо л доо. Одоо ийм нөхцөлд жишээлбэл, Н.Баяртсайхан ерөнхийлөгч шоронд явчихгүйн тулд зардал гаргахгүй байхаа л бодохоос нөөцөө зохицуулж, ханшаа тогтвортой байлгах, үнэ өсөхөөс сэргийлэх, инфляцыг хянаж, мөнгөний нийлүүлэлтдээ санаа зовох уу. Хүнд нь дургүйцэхдээ институцыг нь байхгүй болгож болохгүй.

-УИХ-аас томилогдсон ажлын хэсэг Монголбанкинд шалгалт хийсэн. Тэд дүгнэлтдээ өнгөрсөн дөрвөн жилд Монголбанк маш их алдагдалтай ажилласан, буруу бодлого хэрэгжүүлсэн гэсэн байна лээ?

-Зөвхөн өнгөрсөн дөрвөн жилээр тасалж, асуудалд хандаж байгаа эдийн засагт учраад байгаа өнөөдрийн хямралын жинхэнэ бодит шалтгааныг харахыг хүсэхгүй байна. Намуудын бодлого, үзэл баримтлал өөр өөр. Мэдээж сонгуулийн үед үүнийгээ ярьж, эрх авбал түүнээ хэрэгжүүлнэ. Алдаатай бол ард түмэн дүнг нь тавиад сонгохгүй.

АН-ын үед хэрэгжүүлсэн бодлого ямар нэгэн байдлаар алдаатай байна гэж үзээд иргэд МАН-ыг сонгосон. Одоо засаад явах нь эрх барьж байгаа намын үүрэг. Цөөнхи бид саналаа л хэлнэ. Буруу бол шүүмжилнэ. Парламентын засаглалын мөн чанар нь ийм л юм. АН-ын хувьд тухайн үед Валютын сангийн хөтөлбөрт хамрагдалгүй өөрийн төсөв, мөнгөний бодлогоор эдийн засгаа хямрал үүсгэхчихгүй аваад явъя гэж оролдсон. Гурван жилийн хугацаанд бонд ч босгоод, Төв банктайгаа хамтарч Засгийн газар нь хэд хэдэн хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлээд янз бүрээр оролдсон. Үр дүнд нь төгрөгийн ханш өнгөрсөн найман сард болсон шиг 500-600 төгрөгөөр огцом өсөөгүй, 33-44 хувиар өсч байсан махны үнэ тогтворжсон, өргөн хэрэглээний барааны үнийн өсөлт буюу бидний ярьж заншсан инфляци 2012 онд байсан 14 хувиасаа буурч 1-2 хувьтай, гурван жилийн дотор 60 мянган өрх, 240 гаруй мянган иргэнийг орон сууцтай болгосон. Нэг үгээр хэлбэл ард иргэддээ татвар нэмж, ачаа үүрүүлээгүй, өргөн хэрэглээнийх нь барааны үнийг огцом ихээр нэмэгдүүлээгүй.

Энэ бүхний өртөг зардлыг Төв банк нь хариуцаад үйл ажиллагааны зардал болгоод явсан. Ажлын хэсгийн хэлж байгаагаар бол төрд учруулсан бодит хохирол болж харагдаж байгаа. Хамгийн гол нь Төв банкийг ийм бодлого явуулахад хүргэсэн улсын төлбөрийн тэнцлийн хямрал даамжирч эдийн засгаа бүхэлд нь сүйрүүлчихээгүй. Энгийн үгээр хэлбэл, 2008-2012 оны хооронд эдийн засаг хамгийн их өсөлттэй 17 хувьтай, гадаадын хөрөнгө оруулалт дөрвөн тэрбум ам.долларт хүрч, уул уурхайн бүтээгдэхүүний орлого төсвийн зардлыг 2-3 дахин нэмэгдүүлж тансаглаж байх үедээ улсдаа ч, иргэддээ хуримтлал үүсгээгүйгээс нүүрс зэсний үнэ унахад валютын орж ирдэг урсгалын 90 хувь тасарч, зөвхөн уул уурхайд орж ирж байсан гадаадын хөрөнгө оруулалт 3-18-хан сарын дотор 386 сая ам.доллар болтлоо буурснаас Монголбанкны тэнцэлд 6.5 тэрбум ам.долларын хоосон орон зай үүссэнээс улбаалж, Монголбанк эдийн засагтаа мөнгө нийлүүлэхээс аргагүй байдалд орсныг төр өөрөө мартаж болохгүй. Хөдөө аж ахуй, аялал жуулчлал, тээвэр ложистик, аж үйлдвэрийн салбарууд гээд валют олдог олон салбартай, салбар бүрт нь гадаадын хөрөнгө оруулагчид байсан бол зөвхөн уул уурхайн салбар доргиход эдийн засаг нь бүхэлдээ ингэж сөхрөхгүй шүү дээ. Тиймээс өнөөдрийн хямралын шалтгааны ойрхон, дөрвөн жилийн хугацаан дахь үйл явдлаас бус холоос харж, шалтгаанаа тодорхойлбол дахин ийм байдалд орохгүй. Тиймээс энэ Засгийн газар одоо төсөв, мөнгөний хамгийн зөв бодлогыг хэрэгжүүлэх түүхэн үүргийг хүлээсэн хамгийн хариуцлагатай ажиллах ёстой гэдгээ л ухаарч, урагшаа харж мэргэжлийн өндөр түвшинд ажиллах шаардлагатай.

-Тэгж чадах болов уу?

Их л бүрхэг байна. 5.5 их наяд мөнгө гэдэг Чингис бондноос гурав дахин их мөнгө. Үүнийг юунд, яаж зарцуулахаас, нөөц, ордуудаа яаж ашиглахаас хамаарна.

-Буруу бодлогын буруутнаар тэр үед Ардчилсан нам эрх барьж Н.Золжаргал Монголбанкны Ерөнхийлөгчөөр томилогдсон болохоор буруутаад байна гэж харагдаж байна?

– Тийм байна. Тийм учраас л бодит шалтгаанаа харж чадахгүй байна. Н.Золжаргал гэдэг хүн УИХ-аас жил бүр баталж өгсөн Төрөөс мөнгөний бодлогын талаар баримтлах үндсэн чиглэлийг нь л хэрэгжүүлсэн. Ажлын хэсгийн дүгнэлтэд гарсан алдаа зөрчилүүд тэр хүнд хамааралтай ч юм байна, огт хамааралгүй ч юм байна лээ. Хамааралтайг нь зөв ялгаж дүгнэж, хариуцлагыг нь хүлээлгэе, сонгуульд зориулж, ул суурьгүй хандаж болохгүй л гэдэг байрь суурийг илэрхийлээд байгаа юм.

-Алдагдал үүссэн бас нэг шалтгаан нь аж ахуйн нэгжүүдэд зээл олгосноос болсон гээд байгаа. Монголбанк аж ахуйн нэгжүүдэд зээл олгодог юм уу?

-Аж ахуйн нэгжүүдэд нэг ч зээл олгоогүй гэдгийг Монголбанкныхан хэлж байгаа.

-Тэгвэл ямар зээлийг хэлээд байгаа юм бол?

-Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр болон дэд хөтөлбөрийн хүрээнд Засгийн газрын холбогдох яамд арилжааны банк, Монголбанктай хамтарч хэрэгжүүлсэн хөтөлбөрийн хүрээнд арилжааны банкуудаас олгосон зээл. Төвбанк Засгийн газраас гаргасан үнэт цаасыг худалдан авч, санхүүжүүлсэн болохоор тэгж ойлгоод байгаа юм.

Үнэ тогтворжуулах, валютын нөөц нэмэгдүүлэх бодлогын хүрээнд Монголбанк Алт хөтөлбөр, Ногоон хувьсгал үндэсний хөтөлбөр, Атрын гуравдугаар аян гээд олон хөтөлбөрүүдийн өмнөх Ерөнхийлөгч нарын үед ч хэрэгжүүлж, Засгийн газрын үнэт цаасыг санхүүжүүлж, нөөц багассан зарим үед алтны компаниудад авлага үүсгэж, санхүүжилт өгөх шаардлага ч гардаг л байсан. Энэ төрлийн санхүүжилтыг Төв банкны тухай хуулийн 23 дугаар зүйлд заасан аж ахуйн нэгжид зээл олгохыг хориглосон заалттай адилтган үзэж, хуулиар хориглосон ажиллагаа явуулсан гэж хуулийн заалтыг агуулгаар нь биш шууд махчилж, төсөөтэй ойлгон хэрэглэж буруутгах нь учир дутагдалтай. Бодлогын арга хэмжээ, бизнесийн зээл олгох ажиллагаа хоёр зорилго, нөхцөл, хэлбэрийн хувьд тэс өөр зү. Цаашид үүнтэй холбоотой Төв банкны хуулинд тодорхой зохицуулалт нэмэх шаардлага байгаа нь харагдаж байна.

Шинжлэх ухааны академийн Ерөнхийлөгч Д.Рэгдэлтэй ярилцлаа.

---

-Сүүлийн үед бороо хур бага хуурайшилт их байна. Одоохондоо манайхан үүл буудах аргыг хэрэглэж байгаа. Цаашид хуурайшилтыг шийдэх арга, гарц байна уу гэж шинжлэх ухааны салбарын эрдэмтдээс горьдож асуумаар байна. Цас хайлуулах төхөөрөмж, утаа арилгах арга гэдэг шиг арга чарга байна уу?

-Үүлийг зөв тооцож буудахад хэсэг газарт бороо оруулчихдаг л арга. Гэхдээ хур тунадас салхи шуурга зэрэг байгалийн үзэгдэл бол глобал асуудал болчихоод байгаа юм. Техник технологи, мэдлэгийн эрин үе ирсэн ч байгалийн хүчин зүйлд хүн төрөлхтөн нөлөөлөх чадвахгүй байна. Жишээлбэл, монголд ордог хур тунадсыг нэмэгдүүлэх арга байхгүй. Тиймдээ ч сүүлийн үед байгалийн гамшигт үзэгдэл асар их олширч байна. Үүнийг яаж цөөлөх вэ гэсэн арга алга. Мөн том хэмжээний салхи шуурга. Дэлхий нийтээр үүнд нөлөөлөх нь байтугай хэдийд хаана болох вэ гэдгийг тооцоолж бараг амжихгүй байна. Саяхан Москвад өдрийн хагас болсон шуурганд маш их хохирол учирсан. Одоог хүртэл хохирлын хэмжээг тогтоож чадаагүй байна. Байгалийн хүчин зүйлд нөлөөлөх чадамж одоохондоо шинжлэх ухаанд байхгүй гэж ойлгож болно. Гэхдээ цаг уурын талаарх янз бүрийн таамаг байдаг. Тухайлбал, дэлхийн агаар мандалд байдаг асуудлыг зохицуулдаг урсгал бий. Үүнийг элнано, нинано гэж байгаа юм. Уг урсгалыг далайн гүний асар их халуунтай усны урсгалтай холбоотой гэдэг ч нарийн солигддог хугацаа өөрчлөгдөөд байгаа юм. Гэтэл бас энэ хоёр урсгалын солбилцох хугацаа өөрчлөгдөөд байгаа зэрэг зүйл бий.

-Шинжлэх ухааны академи, Боловсролын яамтай хамтраад утааны асуудлыг шийднэ гэж ажлын хэсэг гарсан. Сайд нь огцорчихлоо энэ юу болж байгаа вэ. Утааны асуудлыг шийдэх арга олдсон уу?

-Улаанбаатарын утааг багасгах ажлын хэсгийг уг яамны сайд ахалж байсан. Одоо ч гэсэн ажлын хэсгээс албан ёсоор гараагүй шүү дээ. Энэ ажлын хүрээнд манай эрдэмтдийн гурван хэсэг ажиллаад, утаа багасгах маш тодорхой саналуудтай тайлан гаргаад, Ерөнхий сайдад танилцуулчихсан байгаа. Одоо энэ тайланг ажлын хэсэг Засгийн газарт хүлээлгэж өгөх ёстой. Мөн цаашид ус болон хөрсний бохирдлыг бууруулах арга чиглэлийн санал боловсруулах ажлыг энэ ажлын хэсэг дааж авсан байгаа. Гэхдээ энэ ажлын хугацааг сунгах, бүрэлдэхүүнийг нь өөрчлөх ажил ойрын үед хэрэгжих байх. Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газар шинжлэх ухаанд нэлээд найдвар тавьж хамтран ажиллах санал хэлж анхаарч байгаад Шинжлэх ухааны салбарынхан нэн талархалтай байгаа БСШУС-ын сайдаа ойрын үед томилно гэж УИХ-ын гишүүн, ЗГХЭГ-ын дарга Ж.Мөнхбат ярьж харагдсан. Шинжлэх ухааны салбарыг төлөөлж байгаа бидний хувьд ямар ч сайдад асуудлаа зөв ойлгуулаад хамтраад ажиллана гэдэгтээ эргэлзэхгүй байна.

-Та өвөл надад ярилцлага өгөхдөө цаашид Атомын цахилгаан станц барих ёстой гэж байсан. Саяхан телевиз үзэж суусан чинь Дундговийн Зава Дамдин Ринбүчи буюу Осгобаяр лам ярихдаа “Би Атомын цахилгаан станц барих гэж байгаа” гэж хэлээд авсан. Тэр хүн үнэхээр атомын цахилгаан станц барих гэж байгаа юм уу, танайхан мэдсэн үү. Эсвэл энэ хүн ор үндэсгүй худлаа ярьчихав уу?

-Одоогоос бараг хоёр сарын өмнө байх Зава Дамдинг тэгж ярьж байна гэж надад хүн хэлсэн. Хөрөнгө мөнгө сайтай хүн бүх зардлыг нь гаргаад санхүүжүүлээд барих боломжтой. Гэхдээ атомын цахилгаан станц барих эсвэл барихгүй гэдэг шийдвэрийг Засгийн газар л гаргана. Яг барих дээрээ тулвал олон улсын гэрээ хэлцэл, зөвшилцөл, хаягдал булшлах асуудлыг яах вэ зэрэг маш их шат дамжлагаар орж байж шийдэгдэнэ. Зүгээр IV цахилгаан станц барьсан шиг зүйл огт биш. Үнэхээр монголд баригдах болчихсон бол бид мэдэх ёстой. Одоогоор огт яригдаагүй.

-Монгол эрдэмтдийнхээ бүтээлийг аль болох инновацийн үйлдвэрлэл болговол эх орны эдийн засаг, хөгжилд ач холбогдол өндөртэй гэдгийг хаа, хаанаа ярьцгааж байна. Энэ нь хэзээ ажил хэрэг болоод, голдрилдоо ороод явах боломжтой харагдаж байгаа вэ?

-Ер нь эрдэмтдийн үндсэн зорилго бол мэдлэг үйлдвэрлэх. Энэхүү мэдлэг гэдэг бүтээгдэхүүний тодорхой хэсэг нь инноваци болж байх учиртай. Жишээлбэл, энэ ертөнцийн үүсэл хөгжил, хар нүх зэргийн судалгааны ололтууд нь мэдлэг боловч инноваци болохгүй шүү дээ. Мэдлэгээс үүссэн дэвшилтэт технологи шинэ арга барилаар бүтэж байгаа үйлдвэрлэл бол инноваци. Тийм биш бол зүгээр хэвийн бүтээгдэхүүн болоод явна. Манайд мэдлэгийг инновацид хүргэдэг үе гэх дамжлага байхгүй, нэг хоосон зай бий болчихоод байна гэж ойлгож болно. Миний төсөөлж байгаагаар энэ нь хагас үйлдвэрлэлийн туршилт явуулдаг шинжлэх ухаан туршилтын төв дутагдаад байна гэсэн үг. Туршилтанд оруулаад, шууд энэ төвөөс үйлдвэрлэлд шилжүүлдэг байх ёстой юм. Хоёрдахь бэрхшээл гэвэл манайд явуулж буй үйлдвэрүүд технологийн мэдрэмж муутайд тооцогдоод байна. Лабораториос гарсан бүтээгдэхүүнийг үнэлэх хүний нөөцийн чадвар маш муу. Тиймээс манай бизнесменүүд үйлдвэрлэлийн техникээ гаднаас технологитой нь авчихаад байгаа юм. Тэгэхээс ч бас аргагүй. Энэ байдлыг өөрчилнө гэхээр технологийн мэдлэггүй хэсэг олон бий. Харин шууд биш бэрхшээл нь зах зээлийн багтаамж. Өндөр технологийн шинэ үйлдвэр, үйлчилгээ бие болгоход зардал өндөр гарна. Монголын зах зээл өөрөө маш жижиг тул гаргасан зардлаа эргүүлээд олоод авах итгэл үнэмшил маш бага. Үндсэндээ тал талын бэрхшээл дунд инноваци хөгжүүлье гэдэг төрийн бодлого гараад явж байна. Ойрын хугацаанд эрхзүйн орчноо сайжруулж, инновацийн, шинжлэх ухаан технологийн тухай хуулийг шинэчлэн найруулахаар ярьж байгаа юм билээ. Шинжлэх ухааны академийн тухай хуулийг эрхзүйн орчин нь ойрын үед бүтчих байх.

-Шинжлэх ухааны академийн эрдэмтэд судалгааны бүтээлээ хэр танилцуулж байгаа вэ. Инноваци болох нь хичнээн байна?

-Академийнхны бүтээл үргэлж нээлттэй үзэсгэлэнд гардаг. Зарим бизнес эрхлэг-чид санаа, судалгааг нь авч ашиглаж байгаа. Үзэсгэлэнг очоод үзэх бүрэн боломжтой. Одоогоор зохиогчийн эрхээ хамгаалчихсан 100 орчим бүтээл бий. Шийдэх гэхээр дээрх бэрхшээлүүд бий. Үүнээс дор хаяж 20-ыг нь юм болгох ёстой юм уг нь.

-Одоо үйлдвэрлэлийн цоо шинэ үе ирчихсэн байна уу?

-Үйлдвэрлэл эрчимтэй хөгжсөөр XX дугаар зууны төгсгөл XXI зууны эхэн үеийн үйлдвэрлэлийг үйлдвэрлэлийн дараах үе гэж байгаа юм. Яагаад дараах үе гээд байгаа юм гэж байгаа нь учиртай. Өмнө нь асар их материалаар үйлдвэрлэл явуулдаг байсан. Нэг үйлдвэрт материал давамгайлна. Үүний бодитой жишээ бол уул уурхайн үйлдвэрлэл байна. Гэтэл сүүлийн үед эсэргээрээ асар их мэдлэг шингэсэн, маш бага материал орсон үйлдвэрлэл эрхэлдэг болсон. Смарт гэсэн тодотголтой бүгд тийм байна.

-Шинжлэх ухааны салбарыг аж үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэхэд багагүй хөрөнгө орно байх. Гадны орнууд ямар жишгээр ажилладаг юм. Хөрөнгө мөнгөний асуу-дал манайд хомс байна уу?

-Хувийн хэвшлээс гарах мөнгийг шинжлэх ухааны үйлдвэрлэлд ашигладаг болчих арга хомс байна. Хувийн хэвшил нь шинжлэх ухаанаа түлхүү дэмжээд явчихдаг гадны жишгийг би жишээ авна. Үүнд төрийн бодлого хэрэгтэй. Шинжлэх ухааны салбарт зөвхөн төсвөөс л гэхэд дотоодын нийт бүтээгдэхүүний нэг хоёр хувийг зарцуулдаг болчихвол асар их нэмэртэй. Гэтэл хувийн хэвшлээс манай салбарт орж ирж байгаа мөнгө гэж бараг байхгүй. 2020 он гэхэд дотоодын нийт бүтээгдэхүүний нэг орчим хувийг шинжлэх ухаанд зарцуулах байх гэсэн хүлээлт байгаа. 2016 оны байдлаар манай салбарт жилдээ 35 орчим тэрбум төгрөг ирж байгаа. Үүнээс хөрөнгө оруулалтанд 4-5 тэрбумыг зарцуулж байна. Хөрөнгө оруулалт гэдэг нь барилга байшин, багаж тоног төхөөрөмж. 30 орчим тэрбумыг урсгал зардалд зарцуулж байгаа. Гуравны нэг орчим хувь нь эрдэм шинжилгээ судалгааны ажилд шууд зарцуулагддаг. Үлдэж байгаа 20 орчим тэрбум төгрөг нь тогтмол зардал байшин сав. ус. тог цахилгаан. дулаан, цалин хөлс зэрэгт зарцуулагддаг. Гадны улстай харьцуулахад зардлын бүс бол эсэргээрээ байгаа юм. Гадны оронд бол 15-20 хувь нь тогтмол зардал цалин хөлсөнд явж байгаа. Үлдсэн 80 гаруй хувь нь судалгаа шинжилгээний ажилд зарцуулагддаг. 2020 он гэхэд монгол улс дотоодын нийт бүтээгдэхүүний нэг орчим хувийг шинжлэх ухааны салбарт зарцуулна гэсэн хүлээлт бий. Энэ 200 гаруй тэрбум төгрөг. Ийм хэмжээнд хүрээд ирэхээр эрдэм шинжилгээ жинхэнэ ажилд 160 орчим тэрбум нь хөрөнгө оруулалт зарцуулагдаад явчихна. Дэлхийн болон Азийн орнуудын дундаж нь ДНБ-ний хоёр хувь байдаг.

-Тэгвэл манай судалгааны хүрээлэнгүүд хэр ажиллаж байна вэ?

-Манай судалгааны институцийн байдал бол олон улсын жишигтэй ойролцоо яваа. Хувийн хэвшлийн хүрээлэнгүүд ч бий. Одоогоор нэлээд гайгүй ажилладаг хувийн хоёр хүрээлэн нэг төв байна. Ингээд харахад бол бүгд байгаа юм. Гагцхүү болохгүй зүйл нь санхүүжилт. Монголын ямарч залуу судлаач гадны өндөр хөгжилтэй оронд очоод ажиллахад гологддоггүй, илүү байдаг. Энэ бол манай монгол залуусын үнэхээр гайхамшигтай давуу тал. Гэтэл өнөөдөр шинжлэх ухаан технологийн салбараас яагаад улс эх орны эдийн засагт бодитой хувь нэмэр оруулж чадахгүй байна вэ гэдэг асуултыг хүн бүр өөртөө тавьж үзэх ёстой.